Στο πλαίσιο των συζητήσεων για την κλιµατική αλλαγή και την περιβαλλοντική υποβάθµιση, η προσοχή µας στρέφεται συχνά στα παγκοσµίων διαστάσεων ανοιχτά θέµατα: την αποψίλωση αλλά και καταστροφή των δασών, την ρύπανση των ωκεανών, την απώλεια των εδαφών αλλά και της βιοποικιλότητας…ο κατάλογος είναι δραµατικά ατέρµονος….
Ανάµεσά τους πρωτοστατεί η πολυσυζητηµένη αύξηση και ο σχεδόν άγνωστος τρόπος µείωσης της περιεκτικότητας του διοξειδίου του άνθρακος στην ατµόσφαιρα. Σε αυτήν την στενή αλλά πολύ ενδιαφέρουσα θεµατολογία του ευρύτερου Περιβάλλοντος υπάρχουν κρίσιµες πτυχές του που παραµένουν σε µεγάλο βαθµό άγνωστες. Μία από αυτές είναι οι ριζόλιθοι (rhizoliths) – µια γεωλογική δοµή που σχηµατίζεται από την αλληλεπίδραση των ριζών των φυτών µε τα εδάφη και το ατµοσφαιρικό διοξείδιο του άνθρακος. Αν και συχνά αγνοούνται, οι ριζόλιθοι αποτελούν πολύτιµα αρχεία της παλαιοπεριβαλλοντικής ιστορίας και διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην κατανόηση των παγκόσµιων οικολογικών διεργασιών.
Τι είναι οι ριζόλιθοι: µια απλή εξήγηση
Οι ριζόλιθοι είναι γεωλογικές δοµές που σχηµατίζονται όταν οι ρίζες των φυτών διατηρούνται µε ολική η µερική αντικατάσταση τους από ορυκτά όπως ο ασβεστίτης, ο χαλαζίας, ή η γύψος, δηµιουργώντας απολιθώµατα ριζών, δοµές που µας δίνουν χρήσιµες πληροφορίες για τους φυτικούς οργανισµούς που έζησαν στο παρελθόν. Αρκεί να φανταστεί κανείς ένα σύστηµα ριζών δέντρου που έχει µετατραπεί σε πέτρα, διατηρώντας την ακριβή εξωτερική τους µορφολογία και το µοτίβο διακλάδωσης τους, πολύ µετά τον θάνατο του αρχικού δένδρου. Αυτές οι κυλινδρικές, σωληνοειδείς δοµές κυµαίνονται σε µέγεθος από 0,1 χιλιοστά έως 20 εκατοστά σε διάµετρο και µπορούν να εκτείνονται από λίγα εκατοστά έως αρκετά µέτρα σε µήκος. Παρουσιάζουν χαρακτηριστικά µοτίβα διακλάδωσης που γίνονται στενότερα καθώς διακλαδίζονται, ακριβώς όπως οι ζωντανές ρίζες. Η διαδικασία σχηµατισµού τους είναι συναρπαστικά πολύπλοκη. Όταν οι ρίζες των φυτών αναπτύσσονται µέσα στο έδαφος, δηµιουργούν κανάλια και απελευθερώνουν χηµικές ουσίες που επηρεάζουν την τοπική χηµεία του εδάφους γύρο από την ρίζα, που ονοµάζεται γεώσφαιρα. Η αναπνοή των ριζών απελευθερώνει διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο εµπλουτίζει το εδαφικό νερό της γεώσφαιρας, δηµιουργώντας υψηλότερα επίπεδα οξύτητας γύρω από τη ζώνη των ριζών. Με τον τρόπο αυτόν τα οργανικά οξέα που εκλύουν οι ζωντανές ρίζες και το CO₂ που αυξάνεται στο έδαφος από την αναπνοή των ριζών προκαλούν αλλαγές στο pH που πυροδοτούν την κατακρήµνιση ορυκτών, ιδιαίτερα ανθρακικού ασβεστίου, το οποίο εκκινώντας από το χρονικό διάστηµα ζωής των ριζών ξεκινούν την αντικατάσταση γύρω από τις ρίζες αρχικά και των ριζών στην συνέχεια σχηµατίζουν από πιστά οµοιώµατα έως απλά καλούπια. Σε σπάνιες περιπτώσεις η αντικατάσταση της οργανικής από ανόργανη ύλη (κυρίως το ορυκτό ασβεστίτη) φτάνει σε µοριακό επίπεδο, µε αποτέλεσµα να είναι ικανή ακόµα και η αναγνώριση του δένδρου, του οποίου οι ρίζες απολιθώθηκαν. Η µορφολογία των ριζολίθων επίσης µπορεί να προσφέρει σηµαντικές πληροφορίες. Το µέγεθος, το σχήµα και η πυκνότητα των διακλαδώσεων µπορούν να υποδείξουν ακόµα και το είδος του φυτού που τους δηµιούργησε, καθώς και τις συνθήκες ανάπτυξής του. Για παράδειγµα, παχιές, βαθιά διεισδυτικές ρίζες υποδηλώνουν φυτά προσαρµοσµένα σε ξηρά περιβάλλοντα, ενώ λεπτές, επιφανειακές ρίζες µπορεί να υποδεικνύουν υγρότοπους.
Μεγαριζόλιθος εντός αιολιανιτών του Απολιθωµένου ∆άσους Ριζολίθων Χανίων.
Η σηµασία τους ως παλαιοπεριβαλλοντικοί δείκτες
Οι ριζόλιθοι µπορούν να προσοµοιαστούν ως µικρές, φυσικές χρονοκάψουλες που λειτουργούν ως αρχεία κλιµατικών αλλαγών, διατηρώντας π.χ. στοιχεία για περιόδους υγρασίας σε περιοχές που σήµερα είναι ξηρές. Καθώς σχηµατίζονται µέσα στο έδαφος, καταγράφουν τις χηµικές και φυσικές συνθήκες του περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια της ζωής του φυτού. Η ανάλυση της ορυκτολογικής τους σύστασης, των ισοτόπων και της µικροδοµής τους µπορεί να αποκαλύψει πολύτιµα στοιχεία για το κλίµα, τη βλάστηση, το υδατικό καθεστώς και τις συνθήκες του εδάφους σε παλιότερες εποχές. Μπορούν για παράδειγµα να αποκαλύψουν στοιχεία α) για το παλαιοκλίµα: Η παρουσία συγκεκριµένων ορυκτών, ή ισοτοπικών υπογραφών µπορεί να υποδηλώσει περιόδους ξηρασίας ή αυξηµένων βροχοπτώσεων. β) για παλαιοβλάστιση: Το µέγεθος και η µορφή των ριζολίθων µπορούν να βοηθήσουν στην αναγνώριση των τύπων βλάστησης που επικρατούσαν σε ένα συγκεκριµένο οικοσύστηµα. γ) για ευρύτερους παλαιοπεριβαλλοντικούς παράγοντες όπως το επίπεδο των υπογείων υδάτων σε µια περιοχή αλλά και συµβολή για δηµιουργία ή/και καταστροφή παλαιοεδαφικών οριζόντων.
Γενικά µέσω της µελέτης τους, οι επιστήµονες µπορούν να ανασυνθέσουν εικόνες περασµένων τοπίων, να παρακολουθήσουν την εξέλιξη των οικοσυστηµάτων και να κατανοήσουν πώς τα φυτά αντέδρασαν σε προηγούµενες κλιµατικές αλλαγές. Αυτή η γνώση είναι ζωτικής σηµασίας για την συσχέτιση µε τις παρούσες και επικρατούσες συνθήκες της διαρκούς κλιµατικής αλλαγής, των πιθανών µελλοντικών επιπτώσεων αλλά και της ανάπτυξης αποτελεσµατικών στρατηγικών διαχείρισης.
Γιατί παραµένουν άγνωστοι και παραµεληµένοι;
Παρά τη σηµαντική τους αξία, οι ριζόλιθοι παραµένουν σε µεγάλο βαθµό άγνωστοι στο ευρύ κοινό και συχνά υποτιµώνται ακόµη και από ορισµένους κλάδους της επιστήµης. Ιδιαίτερα στην χώρα µας σε µουσειακές εκθέσεις αλλά και σε εκπαιδευτικά προγράµµατα απουσιάζουν παντελώς και υπάρχουν πολλοί λόγοι για αυτό: α) Σε αντίθεση µε τα εντυπωσιακά απολιθώµατα δεινοσαύρων ή µεγάλων θηλαστικών, οι ριζόλιθοι είναι συχνά «ταπεινές», διακριτικές δοµές που δεν τραβούν εύκολα την προσοχή. Απαιτούν λεπτοµερή εξέταση και εξειδικευµένες γνώσεις για την αναγνώριση, µελέτη και ερµηνεία τους, β) Η µελέτη των ριζολίθων εµπίπτει σε µια διεπιστηµονική περιοχή που απαιτεί γνώσεις γεωλογίας, παλαιοντολογίας, πετρολογίας, ορυκτολογίας, εδαφολογίας, γεωχηµείας, ισοτοπικής γεωλογία αλλά και γνώσεις βοτανικής και παλαιοβοτανικής. Αυτή η απαίτηση από γνώσεις πολλών γνωστικών ερευνητικών περιοχών, περιορίζει τον αριθµό των ερευνητών που ασχολούνται µε την µελέτη τους.
Η ανάγκη για αναγνώριση και προστασία
Η ανάγκη να αναγνωριστεί η αξία των ριζολίθων γίνεται όλο και πιο επιτακτική. Η ενσωµάτωση της µελέτης τους σε προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και έρευνας θα βοηθούσε στην αύξηση της ευαισθητοποίησης. Η προστασία γεωλογικών χώρων που είναι πλούσιοι σε ριζόλιθους θα πρέπει να εξεταστεί ως µέρος των ευρύτερων προσπαθειών για τη διατήρηση της γεωλογικής κληρονοµιάς.
Έχει ωριµάσει ο χρόνος ώστε να αναβαθµίσουµε τους ριζόλιθους από την επιστηµονική και κοινωνική αφάνεια σε αναγνωρισµένα στοιχεία της περιβαλλοντικής µας κληρονοµιάς που αξίζουν επιστηµονικής µελέτης, κοινωνικής εκτίµησης και συνολικής προστασίας. Αυτοί οι «ξεχασµένοι µάρτυρες» της περιβαλλοντικής ιστορίας της χώρας µας αντιπροσωπεύουν ανεκτίµητα αρχεία που µπορούν να µας διδάξουν για την ανθεκτικότητα των οικοσυστηµάτων και την προσαρµογή στις κλιµατικές αλλαγές. Η προστασία των ριζολίθων δεν είναι απλώς θέµα αναζήτησης και ερµηνείας απλών γεωλογικών ερωτηµάτων, αλλά διαφύλαξης ουσιαστικών εργαλείων για την κατανόηση και αντιµετώπιση των περιβαλλοντικών αλλαγών. Μόνο µέσω της αναγνώρισης αυτής της σηµασίας µπορούµε να διασφαλίσουµε ότι αυτά τα αξιόλογα αρχεία της περιβαλλοντικής ιστορίας της Γης θα παραµείνουν διαθέσιµα για τις σηµερινές και µελλοντικές γενιές επιστηµόνων, εκπαιδευτικών και περιβαλλοντικών δασκάλων.
Ο µοναδικός στο είδος του Γεώτοπος του Απολιθωµένου ∆άσους Ριζολίθων Χανίων στον Σταυρό Ακρωτηρίου, που χαίρει της αναγνώρισης της Ελληνικής Γεωλογικής κοινότητας, αναµένοντας και την αναγνώριση της διεθνούς γεωεπιστηµονικής κοινότητας, πρωτοστατεί στην κοινή προσπάθεια επιστηµόνων και πολιτών για ενηµέρωση και προβολή των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών προβληµάτων που σχετίζονται άρρηκτα µε την πολύπλευρη προσπάθεια για την διαφύλαξη της Υγείας του Περιβάλλοντος.
Εκτεταµένο σύστηµα ριζολίθων κατά µήκος του παραλιακού µετώπου εντός του Απολιθωµένου ∆άσους Ριζολίθων Χανίων στον Σταυρό Ακρωτηρίου.
*Ο Μανώλης Μανούτσογλου είναι Καθηγητή Γεωλογίας της Σχολής Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του πολυτεχνείου Κρήτης
