ΣΕ ΤΟΙΧΟ του προσφυγικού σπιτιού µας στη Μακεδονία υπήρχε πάντα ένα ηµερολόγιο. Απ’αυτά τα ταπεινά που είχαν µια φωτογραφία, τη χρονολογία και τους µήνες σε µια σελίδα· είχαν όµως και τις 365 µέρες του χρόνου συσσωρευµένες τη µία πίσω απ’ την άλλη, ώστε να τις ξεφυλλίζεις, να τις διαβάζεις και να τις πετάς. Το κάθε “φυλλαράκι” που αφαιρούσες είχε κι ένα τετράστιχο µε ψευδοφιλοσοφικά µηνύµατα ή ερωτικά καλέσµατα… Όταν ήλθα στην Κρήτη στα τέλη του ‘70, η ποίηση περιέβαλλε τα πάντα· όχι µόνο ηµερολόγια. Την άκουγες σε παρέες, σε γάµους και γιορτές, βαφτίσια, αλλά και επικήδειους.
ΑΠΟ ΟΛΑ τα είδη της κρητικής ποιητικής έκφρασης, αγάπησα περισσότερο τον συνοπτικό λόγο: µαντινάδες και σοφά γνωµικά. ∆εν είναι εύκολο να συµπυκνώνεις µια εµπειρική σοφία µέσα σε δυο αράδες ή ένα δίστιχο. Ούτε πάλι είναι εύκολο να βρεις τις κατάλληλες λέξεις για να πεις αυτό που αισθάνεσαι και θέλεις να κατανοήσει κι ο άλλος. Ο Κρητικός έχει στη φύση του το ευσύνοπτο, την κυριολεξία και το εύληπτο αυτών που λέει:
Λόγο και πέτραν έριξες; ∆ε θα τα ξαναπιάσεις… (Από εποχής Οµήρου, η παρόµοια ρήση, “…ποῖόν σε ἔπος φύγεν ἕρκος ὀδόντων…”, που ισχύει και σήµερα για προσβολές ή α-νοησίες που απευθύνουµε σε άλλους ή για άσκεφτες ενέργειες που κάνουµε).
Λόγος στην ώρα ντου, πολλούς παράδες κάνει… (Πράγµατι, ο σωστός λόγος στην κατάλληλη ώρα “σώζει” ζωές ή διαµορφώνει ορθές µελλοντικές αποφάσεις. Και δεν πληρώνεται µε τίποτε).
Μουδέ ελιά χωρίς ξεράδι, µουδέ άνθρωπος χωρίς ψεγάδι… (Τέλειες σχέσεις, τέλεια ζευγάρια, τέλειοι φίλοι, τέλειοι συνεταίροι δεν υπάρχουν. Οφείλουµε να αγαπούµε τους άλλους µε τα “ψεγάδια” τους).
Οι φρονιµάδες κι οι τιµές, καλλιά ‘ναι απ’ τα πλούτη… (Εφόσον είµαστε εφήµερα όντα και δεν παίρνουµε τίποτε µαζί µας όταν φεύγουµε, τα µόνα που µένουν ως ανάµνηση είναι ο “φρόνιµος” λόγος µας και οι “καλές” µας πράξεις).
Όπου δεν υπάρχει ανδρεία, υπάρχει πανουργία… (Τις κορυφές των βουνών κατακτούν οι αετοί, µε την οξυδέρκεια και µε το γενναίο πέταγµά τους. Ή οι σαύρες µε τον χαµαιλεοντισµό τους στο γύρω τους περιβάλλον και τις κρυφές υπόγειες διαδροµές τους).
Ο γιος γαµπρός δεν γίνεται κι η νύφη θυγατέρα… (Το αίµα νερό δεν γίνεται! Όµως, υπάρχουν και σπάνιες περιπτώσεις που οι πεθερές αγαπούν τους γαµπρούς σαν παιδια τους ή οι πεθεροί τις νύφες τους σαν κόρες).
Ό,τι είσαι να φαίνεσαι, κι ακόµη παρακάτω… (Η ταπεινότητα δεν έβλαψε ποτέ κανένα. Η µετριοφροσύνη δεν απείλησε κανένα. Η έπαρση βλάπτει αυτόν που την έχει και την επιδεικνύει).
Όντες τον βρίσκεις τον καιρό, καιρό µην ανιµένεις… (Η ευκαιρία έρχεται µια φορά στη ζωή και “άρπαξέ την” απ’ τα µαλλιά, γιατί δεν ξανάρχεται).
Ο λόγος φέρνει λόγο… (Στους τσακωµούς, η µια κουβέντα φέρνει την άλλη, τα δε λόγια δεν αργούν να γίνουν πράξη. Οι πράξεις καταλήγουν σε επεισόδια, τα επεισόδια πάνε στα δικαστήρια ή οδηγούν στον τάφο!).
Όντ’ είν’ τα νιάτα πουν’ τα φρόνια, κι όντ’ είν’ τα φρόνια, πούν’ τα νιάτα… (Πικρή αλλά εκ των υστέρων διαπίστωση. Οι Γάλλοι λένε πιο σύντοµα: Si la jeunesse savait…(=αν τα νιάτα ήξεραν…), Si la vieillesse pouvait…! (=αν τα γηρατειά µπορούσαν…) Και για τον Αρ. Κριάρη, «Εις τα νειάτα πουν τα φρένα/ κι εις τα φρένα πουν΄τα νειάτα».
ΟΙ ΜΑΝΤΙΝΑ∆ΕΣ είναι πηγαίες ριµαδόρικες σκέψεις, αυθόρµητα δίστιχα της τάβλας, του γλεντιού, της πρόκλησης, των κακών στιγµών. Χαρούµενες ή στοχαστικές, ερωτικες ή ειρωνικές, επιτύµβιες ή γεµάτες ανέκφραστους καηµούς κι ελπίδες για το µέλλον, οι µαντινάδες συµπορεύονται στη ζωή των Κρητικών διανθίζοντάς την µε απαράµιλλη φαντασία και σοφία. Έτσι:
για τις εποχές:
“Το καλοκαίρι τ’ αγαπώ, χειµώνας µε τρελαίνει
άνοιξη και φθινόπωρο, το νου µου τονε παίρνει”
για τη στάση µας απέναντι στις απόψεις των άλλων:
“Την ξένη γνώµη να γροικάς, και τη δική σου κράτει
Κι εκείνη απου σ΄ωφελεί, µε κείνη περιπάτει”
για τη στοχοθεσία στη ζωή:
“Αν στη ζωή δεν αγαπάς και όνειρα δεν κάνεις
µπορεί να ζεις, µα της ζωής το νόηµα το χάνεις” *
για τη “γεωµετρία” του κύκλου της ζωής µας:
“Κύκλος θαρρώ είναι η ζωή µε κέντρο την αγάπη
διάµετρο τον έρωτα και εµβαδόν το δάκρυ” *
για την αναγκαιότητα και τη σηµασία της σιωπής:
“Μόνο η σιωπή κατέχει το χίλιες φωνές να βγάνει
και µ’ ένα βλέµµα περιττές όλες τις λέξεις κάνει” *
για τη σπουδαιότητα της αγάπης στη ζωή µας:
“Για ναν’ ο κόσµος όµορφος να ’χει η ζωή άξια
δίνε τσ’ αγάπης µερτικό έστω και µε θυσία” *
για το αλλοπρόσαλλο των επιθυµιών µας:
“Εκειά που θέλω δε µπορώ κι όπου δε θέλω φτάνω
ό,τι µισώ το συναντώ κι ό,τι αγαπώ το χάνω” *
για τη χρησιµότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας:
“Είναι γυµνή µια ψυχή, όντε δεν έχει ζήσει,
παρέες φίλους και χαρές και πόνο να υµνήσει” *
για τον φθόνο και τον φθονερό:
“Απ’ ούλα τα κακά τση γης, ένα καλό ‘χει ο φθόνος
Όποιος τον έχει σαν κερί, να λιώνει αυτός και µόνος!”
για την αυτάρκεια στη δύσκολη εποχή µας-και όχι µόνο:
“Άµα δεν έχεις ό,τι θες, αγάπα ό,τι έχεις
Κι ό,τι φτάνει η χέρα σου ποτέ µην το ξετρέχεις”.
ΓΙΑ ΟΣΟΥΣ αναρωτιούνται «γιατί αυτός ο διαρκής έρωτας µε τις κρητικές µαντινάδες;», λέω απλώς πως το πρώτο δώρο που δέχθηκα, πριν παντρευτούµε, από τη γυναίκα µου τη Χριστίνη, ήταν ένα κρητικό µαχαίρι: “ενθύµιον Κρήτης”, έγραφε. Στη µια του πλευρά είχε χαραγµένη και την παρακάτω µαντινάδα που για µένα συνόψιζε όλη την Κρήτη:
“Είµαι µαχαίρι κρητικό, όπλο τιµής κι ανδρείας,
µα είµαι και ενθύµιον παντοτινής φιλίας”
(Στ.Γ.Κ. 22/8/25)
Σηµείωση: Οι µε αστερίσκο (*) µαντινάδες είναι παρµένες απ’ την ιστοσελίδα: http://www.mantinades.gr/?id=10&page=3&action=mantinades
