Βιότοπος – περιγραφή
Η λατινική ονοµασία του βοτάνου είναι POTENTILLA ssp. (Ποτεντίλλη) και ανήκει στην οικογένεια των Ροδοειδών.
Στα λατινικά η λέξη potentilla σηµαίνει «ισχυρή» και φυσικά αναφέρεται στις ισχυρές θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού. Παγκόσµια υπάρχουν περισσότερα από 500 είδη Ποτεντίλλας, διασκορπισµένα σε διάφορα µέρη του βορείου ηµισφαιρίου µε παρεµφερείς θεραπευτικές ιδιότητες.
Το πλέον γνωστό είδος είναι η POTENTILLA tormentilla (Ποτεντίλλη η τορµεντίλη) που φύεται στην Ευρώπη αλλά δεν τη συναντούµε στη χώρα µας αν και εδώ φύονται 12 συγγενικά της είδη.
Ανάµεσα στα συγγενικά αυτά είδη είναι η POTENTILLA reptans (Ποτεντίλλη η έρπουσα) η οποία έχει παρόµοιες θεραπευτικές ιδιότητες µε την Τορµεντίλλη (η οποία έχει όρθιο στέλεχος και για αυτό ονοµάζεται πεντάφυλλον ή Πενταδάχτυλον το όρθιον, σε αντίθεση µε την έρπουσα που αναπτύσσεται όπως η φράουλα). Στη χώρα µας η κοινή του ονοµασία είναι Πενταδάχτυλο, αλλά το συναντούµε και µε τις ονοµασίες Πεντάφυλλο (Κέρκυρα και Κεφαλονιά). Στην Κρήτη το συναντούµε µε τις ονοµασίες Αχτικόχορτο, Οχτικόχορτο, Παντάφυλλο, Αφορµόχορτο.
Στη χώρα µας βρίσκεται σε κράσπεδα δρόµων, σε τάφρους, σε όχθες της κατώτερης ορεινής ζώνης σε Ήπειρο, Πίνδο, Στυλίδα, Αττική, Μεσολόγγι, Ζάκυνθο, Κεφαλονιά Κέρκυρα, Κρήτη και Κέα..
Υπάρχουν ακόµη τα είδη Μικρανθής (µε πέταλα λίγο µικρότερα από τον κάλυκα), η Μεγαλοπρεπής, η των Θεών του Ολύµπου (βγαίνει στα ψηλά βουνά µε λευκά άνθη), η της Γκιώνας (η οποία βγάζει κόκκινα άνθη).
Είναι πολυετές φυτό, ποώδες (φτάνει σε ύψος τα 40 εκατοστά), δασύ σε όλα τα µέρη του, µε βλαστούς µαστιγιοειδείς, εκτεταµένους, που ριζοβολούν στα γόνατα.
Από την έρπουσα ρίζα του φυτού αναδύονται στελέχη που φέρουν είτε ένα µοναχικό κίτρινο λουλούδι είτε ένα στέλεχος από το οποίο προβάλλουν πέντε ή σπανιότερα, επτά οδοντωτά φυλλάδια.
Τα φυλλάδια είναι αυγοειδώς σφηνοειδή και στην περιφέρεια τους πριονωτά. Είναι πράσινα και από τις δύο επιφάνειες, τοποθετηµένα κυκλικά και γύρω από τους µίσχους. Τα φύλλα της έρπουσας είναι ελαφρώς φαρδύτερα από αυτά της τορµεντίλης.
Τα άνθη του (17 έως 25 χιλιοστά) είναι µοναχικά, φυτρώνουν από τις µασχάλες και µακρόµισχα. Τα κράσπεδα του κάλυκα ελλειπτικά, περίπου ίσα µεταξύ τους. Έχουν πέντε πέταλα µε κίτρινο χρώµα, αλλά πιο µακριά από τον κάλυκα, πέντε σέπαλα και 5 βράκτια που σχηµατίζουν υπάνθιο.
Τα άνθη της έρπουσας είναι µεγαλύτερα από τα άνθη της τορµεντίλης. Σχηµατίζει υβρίδια µε άλλα είδη του γένους. Το φυτό είναι ερµαφρόδιτο (έχει αρσενικά και θηλυκά όργανα) και επικονιάζεται από µέλισσες και µύγες.
Η ρίζα του είναι σαν βολβός µε πάχος ενός δαχτύλου, µε χρωµατισµό εξωτερικού περιβλήµατος φαιό και εσωτερικά λευκό, µε ράγισµα ζωηρό κόκκινο.
Ιστορικά στοιχεία:
Στην αρχαία Ελλάδα γνώριζαν τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού. Ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ) το αποκαλούσε Πεντατεπές και ο ∆ιοσκουρίδης (40-90 µ.Χ) Πεντάφυλλον.
Παραδοσιακά το αφέψηµα της ρίζας του φυτού χρησιµοποιήθηκε για αιώνες για προβλήµατα πυρετού, για την ανακούφιση του πονόδοντου, για γαργαρισµούς στη θεραπεία πληγών του στόµατος, ως γενικό αντισηπτικό και στυπτικό βότανο. Τον φλοιό της ρίζας τον χρησιµοποιούσαν πολτοποιηµένο σε κατάπλασµα για το σταµάτηµα της ρινορραγίας. Το τσάι των φύλλων ή της ρίζας το χρησιµοποιούσαν να θεραπεύσουν τη διάρροια, δυσεντερία, αιµορροΐδες και σε άλλα προβλήµατα του πεπτικού.
Χρησιµοποιούσαν όλο το φυτό (αέρια µέρη και ρίζα) παραδοσιακά για τις στυπτικές του ιδιότητες και ως αντιαιµορραγικό. Το θεωρούσαν καλό για πυρετό και συναφή προβλήµατα.
Ήταν ένα πολύ γνωστό θεραπευτικό βότανο στη διάρκεια του Μεσαίωνα. Τα πέντε φυλλάδια συµβόλιζαν τις πέντε αισθήσεις του ανθρωπίνου σώµατος. Το πενταδάκτυλο συµβόλιζε εκείνη την εποχή, τον άνθρωπο που ξεπερνούσε τον εαυτό του. Για τον λόγο αυτό πολλοί ιππότες του Μεσαίωνα είχαν την εικόνα του φυτού να διακοσµεί τις ασπίδες τους. Το δικαίωµα όµως αυτό το αποκτούσαν µόνο αν είχαν διακριθεί και είχαν ξεπεράσει τον εαυτό τους στις µάχες.
Το βότανο ήταν επίσης συστατικό των ερωτικών φίλτρων που παρασκεύαζαν (πιθανά για να εµποδίζουν την διάρροια που προκαλούσαν στο άτυχο αντικείµενο της λατρείας τους τα άλλα συστατικά του φίλτρου!). Τέλος οι αλιείς θεωρούσαν ότι µπλέκοντας το φυτό στα δίχτυα τους αύξαναν την προσδοκώµενη ψαριά.
Ο Κούλπεπερ το 1653 έγραφε για το φυτό: …υπό µορφή σκόνης, αφεψήµατος ή σε µπάνια είναι µία σίγουρη συνταγή ενάντια στην αποβολή, …επίσης σπάει την πέτρα και καθαρίζει τα νεφρά.
Στη συνέχεια η διάδοση της χρήσης του φυτού Ρατάνια (φυτό του Περού µε ισχυρές στυπτικές ιδιότητες που χρησιµοποιήθηκε ενάντια στη διάρροια και τις αιµορραγίες) έκανε την Ποτεντίλλα να χάσει τη σπουδαιότητά της.
Στην Κρήτη χρησιµοποιούσαν το στέλεχος του φυτού οι πρακτικοί γιατροί για την ανάταξη καταγµάτων. Τη ρίζα και το στέλεχος το κόβανε σε µικρά κοµµάτια και τα χρησιµοποιούσαν ως πώµατα φιαλών (στούµπουρα). Στο νησί υπήρχαν δύο είδη άρτικα. Τον ήµερο που έµοιαζε µε µάραθο και τον έδιναν ως τροφή στα κουνέλια και τον άγριο (αγριάρτηκας) τα φύλλα του οποίου ήταν οδοντωτά και ήταν δηλητηριώδη. Τη ρίζα του αγριάρτικα την έριχναν στα ποτάµια και έπιαναν τα χέλια τα οποία ζαλιζόντουσαν από τη ρίζα. Τη ρίζα του άρτικα τη χρησιµοποιούσαν για τις θεραπευτικές της ιδιότητες. Την κόβανε κοµµατάκια και την έβαζαν σε ένα µπουκάλι µε µαύρο κρασί, το οποίο άφηναν στον ήλιο για 40 ηµέρες. Το έπιναν για την στραγγουριά (βραδεία και επώδυνη ούρηση).
Συστατικά-χαρακτήρας:
Η Ποτεντίλλη η έρπουσα περιέχει τις ίδιες ουσίες µε την Ποτεντίλλη η τορµεντίλη, σε µικρότερη συµπύκνωση. Είναι βότανο πικρό, στυπτικό και αναψυκτικό. Περιέχει τανίνες, ρητίνες, άµυλο, γλυκίνη, τορµεντόλη, χολίνη, αµινοξέα, µεταλλικά άλατα (ασβέστιο, σίδηρο, θειικό άλας, µαγνήσιο, κάλιο, πυρίτιο, νάτριο), κόκκινη χρωστική, βιταµίνη C και βιοφλαβονοειδή.
Το ρίζωµα περιέχει µέχρι 20% τανίνη, που παίρνει χρώµα κόκκινο – φλοβαφαινικό, το γλυκοσίδιο τορµεντιλλίνη καθώς και πικρό, χινοβικό οξύ.
Άνθιση – χρησιµοποιούµενα µέρη – συλλογή:
Το φυτό ανθίζει από τον Μάιο µέχρι τον Αύγουστο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιµοποιούνται κύρια οι βολβοί του που µαζεύονται Μάρτιο και Απρίλιο ή Σεπτέµβριο και Οκτώβριο. Χρησιµοποιούνται όµως και τα αέρια µέρη του φυτού τα οποία συλλέγονται τον Ιούνιο κατά προτίµηση
Θεραπευτικές ιδιότητες
και ενδείξεις:
Το βότανο δρα ως αντιδιαρροϊκό, στυπτικό, αντισπασµωδικό, αντιπυρετικό και παυσίπονο. Είναι ένα από τα καλύτερα στυπτικά βότανα. Το τανικό οξύ που περιέχει το φυτό δρα εναντίον κάθε αιµορραγίας στο ανθρώπινο σώµα. Πρόσφατες εργαστηριακές έρευνες έχουν αποδείξει την ιδιότητα αυτή του βοτάνου.
Συνίσταται κατά της διάρροιας (ιδιαίτερα όταν έχει οξεία µορφή ή νευρική προέλευση), της δυσεντερίας και των αιµορραγιών.
Χρησιµοποιείται ως µέρος της θεραπείας της βλεννώδους και ελκώδους κολίτιδας. Με γαργαρισµούς δρα θεραπευτικά σε φλεγµαίνοντα ούλα και εξελκώσεις βλεννογόνων µεµβρανών στόµατος και λαιµού. Η λοσιόν από το φυτό αυτό επουλώνει άτονα έλκη και χρησιµοποιείται εξωτερικά στις αιµορροΐδες.
Οι κοµπρέσες του αφεψήµατος δρουν κατά των µωλώπων και εκχυµώσεων. Η σκόνη του φυτού ανακατεµένη µε κρόκο αυγού χρησιµοποιείται κατά των παρωνυχίδων. Τοποθετείται στο πονεµένο µέρος η αλοιφή αυτή και σκεπάζεται µε κατάπλασµα για να µείνει µαλακιά. Χρησιµοποιείται ακόµα κατά των εγκαυµάτων του ήλιου.
Είναι αποτελεσµατικό αποτοξινωτικό του οργανισµού. Βοηθά σε οστεοπόρωση. Συνδυάζεται καλά µε βότανα που περιέχουν βιταµίνη C όπως κάρδαµο και λάπαθο, γιατί η βιταµίνη βοηθά στην απορρόφηση της τανίνης και µεταλλικών αλάτων από τον οργανισµό. Βοηθά τους τοξικοµανείς που βρίσκονται στο στάδιο θεραπείας, γιατί συµβάλλει στην αποβολή των αλκαλοειδών (που προκαλούν εθισµό) που υπάρχουν σε νικοτίνη, ταµπάκο, κοκαΐνη.
Παρασκευή και δοσολογία:
Υπό µορφή εγχύµατος παρασκευάζονται φύλλα και άνθη του φυτού. Cinquefoil infusion: the herbal infusion can be taken thrice a day to treat all kinds of problems. Το έγχυµα παρασκευάζεται βάζοντας 2 κουταλιές του τσαγιού ξηρό βότανο σε ένα φλιτζάνι βραστό νερό και το αφήνουµε σκεπασµένο για 15 λεπτά. Σουρώνουµε και πίνουµε τρεις φορές την ηµέρα.
Για να φτιάξουµε κατάπλασµα ψιλοκόβουµε το βότανο και βάζουµε δύο κουταλιές της σούπας σε 2 φλιτζάνια νερό. Το βράζουµε για 20 λεπτά. Το χλιαρό αφέψηµα τοποθετείται µε κοµπρέσα πάνω στην πάσχουσα περιοχή.
Η ρίζα παρασκευάζεται ως αφέψηµα. Ρίχνουµε 1-2 κουταλιές του τσαγιού ξηρό ρίζωµα σε ένα φλιτζάνι νερό και το σιγοβράζουµε σκεπασµένο για 10-15 λεπτά. Σουρώνουµε και πίνουµε τρεις φορές την ηµέρα. Υπό µορφή βάµµατος η δοσολογία είναι 2-4 ml βάµµατος τρεις φορές την ηµέρα. Το πεντάφυλλο καταναλώνεται ως λαχανικό σε διάφορες χώρες της Ευρώπης σε ωµές σαλάτες ή σούπες.
Προφυλάξεις:
Το αφέψηµα του φυτού συστέλλει τα αιµοφόρα αγγεία και ελαττώνει τη διαπεραστικότητα των τριχοειδών αγγείων. Για τον λόγο αυτό είναι απαραίτητο στην υπέρταση να είµαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στη χρήση του. Προσοχή χρειάζεται και στην εξωτερική χρήση εξαιτίας της µεγάλης στυπτικότητας του βοτάνου, εξαιτίας της οποίας µπορεί να προκληθούν σκασίµατα δέρµατος.
Υ.Σ. Όλα τα προηγούµενα άρθρα της στήλης µπορούµε να τα βρούµε στη διεύθυνση www.herb.gr.
Επίσης αν κάποιος φίλος αναγνώστης γνωρίζει οποιαδήποτε θεραπευτική ιδιότητα βοτάνου του τόπου µας που δεν είναι ευρέως γνωστή ή έχει κάποιο ερώτηµα, µπορεί να το απευθύνει στην ηλεκτρονική διεύθυνση skouvatsos11@gmail.com
