Ποιο ήταν το σηµείο εκείνο της σηµερινής Ελληνικής Επικρατείας, στο οποίο έγινε πρώτη φορά εξόρυξη γαιανθράκων για βιοµηχανική χρήση;
Ας δούµε το ιστορικό: Το 1830 µε τη συνθήκη του Λονδίνου ιδρύεται το νέο ελληνικό κράτος (κρατίδιο – προτεκτοράτο των ευρωπαϊκών δυνάµεων στην πραγµατικότητα). Η Κρήτη µένει εκτός των ορίων του· δίδεται δώρο στον «αντιβασιλέα» πασά της Αιγύπτου Μωχάµεντ Αλή για τις υπηρεσίες που προσέφερε ο γιος του Ιµπραήµ στον Σουλτάνο που κατέστειλε την επανάσταση στην Πελοπόννησο και την Κρήτη. 1
Η αιγυπτιακή κυριαρχία κράτησε για µια περίπου δεκαετία από το 1830-1840.
Ο Μωχάµεντ Αλή για τo πλαίσιo διακυβέρνησης της εποχής του ήταν φιλοπρόοδος κι έβλεπε µακριά – όχι πάρα πολύ βέβαια αφού δεν αντιλήφθηκε ότι όταν πολέµησε τον Σουλτάνο αργότερα αυτός είχε µόνιµη και σταθερή στήριξη της µεγαλύτερης δύναµης της εποχής της Αγγλίας.
Στην Κρήτη επένδυσε πάρα πολλά χρήµατα κυρίως σε έργα υποδοµών (λιµάνια, δρόµους, νοσοκοµεία) τα οποία απέδωσαν µακροπρόθεσµα.
Στα θετικά του αναγνωρίζεται και ο εµβολιασµός του πληθυσµού που εξάλειψε την ευλογιά.
∆εν µείωσε όµως την υψηλή φορολογία του χριστιανικού πληθυσµού, παρά τα επιµέρους µέτρα για ισοτιµία και ισονοµία των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων. Φορολόγησε αυστηρά τις εξαγωγές προϊόντων και επέβαλε δασµούς στα εισαγόµενα.
Ο τελικός ισολογισµός δαπανών για το νησί και εισπράξεων τελών ήταν 3-1 υπέρ των δαπανών.2
Ο Μωχάµετ Αλή είχε Γάλλους συµβούλους σε πολλούς τοµείς, οι οποίοι τον προέτρεπαν να διεξάγει έρευνες για χρήσιµα µεταλλεύµατα. Συνέβη όµως ένα τυχαίο γεγονός από το οποίο ξεκίνησε η εξόρυξη γαιάνθρακα.
Ήταν Απρίλης του 1839. Απόσπασµα χωροφυλακής (κατ’ άλλους στρατιώτες) κατεδίωκαν έναν Σφακιανό επαναστάτη ή ληστή, όπως τους ονόµαζαν τότε. Ο Σφακιανός πέρασε το χωριό Παλαιόλουτρα3 και «χάθηκε» στα Γκουσελιανά ή πιο πέρα. Η εντολή που είχαν οι χωροφύλακες ήταν να µην προχωρήσουν πέραν των Παλαιολούτρων στα αµιγώς χριστιανικά χωριά. Είχε νυχτώσει και κατέλυσαν σε σπίτια Παλαιολουτριανών Μουσουλµάνων. Στο σπίτι που διέµενε ο επικεφαλής έκαιγαν στην παρασ(τ)ιά ένα κάρβουνο για θέρµανση υψηλής απόδοσης και µιας κάποιας δυσάρεστης οσµής. Ρωτώντας έµαθε πως αυτό δεν είναι ξυλοκάρβουνο, αλλά το βρίσκουν σκάβοντας το χώµα.
Ο χωροφύλακας ενηµέρωσε τις προϊστάµενες αρχές. Το νέο έφτασε ως την Αλεξάνδρεια. Αποφασίστηκε και εστάλη γαλλικό πολεµικό πλοίο το οποίο έδεσε στο ∆αµνόνι.
Επικεφαλής των ερευνών ήταν ο Αιγύπτιος µηχανικός Αµπντούλ Κερίµ Εφένδης.4
Πήγαν στα Παλαιόλουτρα, µίσθωσαν εξήντα ντόπιους εργάτες, οι οποίοι την πρώτη µέρα διερευνητικά και για πέντε ώρες εξόρυξαν 874 οκάδες λιγνίτη (περίπου 1.100 κιλά). 5
H εκσκαφή συνεχίστηκε για οκτώ µέρες, Συνολικά εξορύχθηκαν 26.500 οκάδες λιγνίτη που ισοδυναµούν µε περίπου 34 τόνους.
Το κάρβουνο µεταφέρθηκε µε αχθοφόρα ζώα µε διαδροµή: Αγκουσελιανά, Κάνεβος, Αυχένας «Απάγγου», Μαριού, ∆αµνόνι. Εδώ, ας σηµειώσουµε πως τα φαράγγια «Κοτσυφού» και «Κουρταλιώτης» ήσαν αδιάβατα για φορτωµένα ζώα. Το προϊόν στάλθηκε στη Γαλλία για εκτίµηση. Οι Αιγύπτιοι µαζί µε τους Γάλλους συµβούλους των παρέµειναν στην Κρήτη ερευνώντας µέχρι να έρθει το πόρισµα της εκτίµησης του λιγνίτη που είχε εξορυχθεί.
Η απάντηση ήταν θετική. Ο λιγνίτης ήταν καλής ποιότητας. Στο µεταξύ και λόγω της απόστασης των Παλαιολούτρων από τη θάλασσα οι έρευνες µεταφέρθηκαν στο Πέρι, χωριό της Μεσαράς, και κυρίως στην περιοχή που περικλείουν τα χωριά Μύρθιος-Μαριού-Λευκώγεια και το Μοναστήρι του Πρέβελη.
Σ’ αυτήν την έρευνα, τον Ιούνιο του 1839, µισθώθηκαν 200 εργάτες, οι οποίοι εξόρυξαν πολύ µεγαλύτερη ποσότητα γαιανθράκων και µε σχετικά εύκολη µεταφορά στα πλοία σε σχέση µε τα Παλαιόλουτρα στα οποία η εξόρυξη είχε εγκαταλειφθεί. Σύµφωνα µε εκτιµήσεις, οι γαιάνθρακες των Λευκωγείων ήσαν ανώτερης ποιότητας από των Παλαιολούτρων. Όταν έµαθε ο Μωχάµεντ Άλι το νέο έκανε όνειρα ν’ απεξαρτηθεί από τις αγγλικές εισαγωγές γαιανθράκων. ∆εν πρόλαβε γιατί το επόµενο έτος ενεπλάκη για δεύτερη φορά σε πόλεµο µε τον Σουλτάνο στη Συρία. Παρά τις επιµέρους επιτυχίες του στρατού του συµβιβάστηκε και «επέστρεψε» την Κρήτη στην Υψηλή Πύλη. Η οθωµανική διοίκηση δεν θέλησε να δώσει συνέχεια στην έρευνα. Έτσι κι αλλιώς βρισκόταν σε ραθυµία και το µόνο που την απασχολούσε ήταν η επιβίωση του καθεστώτος.
Αναφερόµενοι στο γεγονός της εύρεσης και εξόρυξης γαιανθράκων στην Κρήτη κατά την Αιγυπτιοκρατία µπορούµε να υποθέσουµε τα εξής: Ακόµη κι αν η Κρήτη παρέµενε υπό αιγυπτιακή διοίκηση χρειάζονταν -δυσανάλογα µε το πιθανό αποτέλεσµα- τεράστιοι πόροι για την προώθηση των ορυκτών ως τη θάλασσα ιδίως σε λιµενικές υποδοµές. Ερωτήµατα γεννώνται αν πράγµατι το κάρβουνο ήταν υψηλής θερµικής απόδοσης γιατί έχει γραφτεί ότι «ο γαιάνθρακας των Παλαιολούτρων ήτο λίαν πυριτιώδης, ο δε του Πρέβελη ήτο ατελέστερος του πρώτου».6 Επίσης, µε τα µέσα της εποχής ήταν πολύ δύσκολο να εκτιµηθεί το µέγεθος του κοιτάσµατος.
Από την έως τώρα έρευνα διαπίστωσα πως τα λιγνιτικά πεδία της χώρας, τα οποία σήκωσαν το βάρος της ενεργειακής υποδοµής και κάλυψαν κατά το µέγιστο µέρος την ηλεκτροπαραγωγή στην ηπειρωτική χώρα άρχισαν να λειτουργούν πολύ αργότερα του 1839 και συγκεκριµένα τον 20ό αιώνα. 7
Σε όλες αυτές τις περιοχές αλλά και σε δεκάδες άλλες που έχει πιστοποιηθεί η ύπαρξη λιγνιτών ή τύρφης από την Τουρκοκρατία ή νωρίτερα γινόταν στοιχειώδης εξόρυξη αλλά µόνο για οικιακή χρήση. Μ’ άλλα λόγια οι κάτοικοι µάζευαν επιφανειακά κάρβουνα για να θερµανθούν όπως και στα Παλαιόλουτρα.
Καταλήγοντας, απ’ ό,τι φαίνεται, σύµφωνα µε την έρευνά µου. Το πρώτο σηµείο της Ελληνικής Επικράτειας εξόρυξης γαιάνθρακα για βιοµηχανική χρήση ήταν στα Παλαιόλουτρα του Αγίου Βασιλείου.
*Ο Στέλιος Παπαδάκης είναι ιστορικός ερευνητής
1. Ο Μωχάµεντ Αλή τυπικά µόνο αναγνώριζε την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Είχε οργανώσει και η Αίγυπτος λειτουργούσε ως κράτος εν κράτει. ∆ιεξήγαγε πόλεµο ακόµη και κατά της Υψηλής Πύλης στη Συρία.
2. Οι οικονοµικοί του σύµβουλοι βλέποντας πως τα µέτρα δεν απέδιδαν βραχυπρόθεσµα, την αντίδραση των ντόπιων στη φορολογία και το προχωρηµένο της ηλικίας του, τον προέτρεπαν να παρατήσει την Κρήτη. Μεταξύ των συµβούλων-φίλων του ήταν και ο τραπεζίτης-κτηµατίας και κατόπιν εθνικός ευεργέτης, Μιχαήλ Τοσίτσας.
3. Στα Παλαιόλουτρα εκείνη την εποχή υπερτερούσε συντριπτικά του χριστιανικού το µουσουλµανικό στοιχείο.
4. Είχε εντολή να ερευνήσει και την ύπαρξη σιδηροµεταλλευµάτων.
5. Ζεϊνάπ Ισµάτ Ράσεντ, «Η Κρήτη υπό την Αυγυπτιακήν εξουσίαν», 1830-1840, µετάφραση Ευγενίας Μιχαηλίδη , Ηράκλειο 1978, σελίδες 68-71.
6. Αναφορά στην ύπαρξη γαιανθράκων στα Παλαιόλουτρα και στην περιοχή Πρέβελη, όπως την ονοµάζουν οι περισσότεροι, κάνουν αρκετοί συγγραφείς και ιστορικοί του 19ου και 20ού αιώνα. Μερικοί εξ αυτών είναι ο Ι. Χουρµούζης Βυζάντιος στο έργο του «Κρητικά». Ο Νικόσταρτος Καλοµενόπουλος στο έργο του «Κρητικά-Περιηγήσεις». Επίσης, ο Β. Ψιλάκης στο έργο του «Ιστορία της Κρήτης», τρίτος τόµος, κάνει µια µικρή αναφορά. Ο Εµµ. Γενεράλης στη «Γεωγραφία της Κρήτης» αναφέρεται στους γαιάνθρακες των Παλαιολούτρων. Τέλος, ο T.A.B. SPRATT, πλοίαρχος του βασιλικού ναυτικού της Αγγλίας αλλά και µε σπουδές Γεωλογίας, επισκέφτηκε δύο φορές τα Παλαιόλουτρα τη δεκαετία του 1850 όπου απεφάνθη ότι οι γαιάνθρακες των Παλαιολούτρων δεν είχαν υψηλή θερµντική απόδοση. «Ταξίδια και έρευνες στην Κρήτη του 1850», µετάφραση Μαρίας Ψιλάκη, σχόλια Νίκου Ψιλάκη.
7. Το πρώτο εργοστάσιο ατµοηλεκτρικού σταθµού (ΑΗΣ) έγινε στο Αλιβέρι της Εύβοιας και ακολούθησαν το εργοστάσιο της Μεγαλόπολης της Αρκαδίας και οι πολλαπλές µονάδες του εκτεταµένου λιγνιτικού πεδίου της ∆υτικής Μακεδονίας.
