Ξεφυλλίζοντας, στην φιλόξενη Παπαχαραλάμπειο Βιβλιοθήκη της Ναυπάκτου, τις κιτρινισμένες σελίδες αθηναϊκών εφημερίδων του 19ου αιώνα, ανακαλύπτω έναν ελληνισμό απλωμένο σ’ όλα τα σημεία της υφηλίου, ακμαίο και σφριγηλό εξωστρεφή, δημιουργικό και αξιοθαύμαστο με το βλέμμα και το μυαλό στραμμένο στο μικρό Ελληνικό Βασίλειο.
Έτσι όταν ο Σκώτος Ριχάρδος Κόβδεν, το 1841 επισκέπτεται την Κων/πολη, έγραφε «όταν εισήλθον εις το Βόσπορον, ευρέθην περιστοιχισμένος από δέκα επτά εμπορικά πλοία, ων τα δέκα πέντε ελληνικά…» και συνεχίζει ο Ριχάρδος Κόβδεν «Οι Έλληνες εδείχθησαν άξιοι απόγονοι της δοξασάσης τους προγόνους των μεγαλοφυΐας εις το μόνον στάδιον το οποίο ηδυνήθησαν άχρι τούδε να διατρέξωση (εννοεί την εμπορική δραστηριότητα). Έχοντες τον ορθόν νουν του Άγγλου, την ολιγάρκειαν του Σκώτου, την ζωηρότητα του Άγγλου και την τόλμην του Αμερικανού. («Αθήνα», 21.5.1841).
Η έπαρση και η αμετροέπεια που διακρίνει εξάλλου τον πρόεδρο της Τουρκίας και μια τάση υποτίμησης των Ελλήνων, δεν συνάδει με την συμπεριφορά των αυθεντικών Σουλτάνων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίοι μετά το Χάτι Χουμαγιούν του 1856 (μεταρρυθμιστικό διάταγμα) αναγνώριζαν την μέγιστη συμβολή των Ελλήνων της αυτοκρατορίας, στην κατεύθυνση να καταστή αυτή ένα σύγχρονο κράτος.
Έτσι όταν ο εκ Θράκης μεγαλοτραπεζίτης της Κωνσταντινουπόλεως και εθνικός ευεργέτης της Ελλάδος και «εξαίρετος της εθνικής εκπαιδεύσεως χορηγός» (Ζαρίφεια διδασκαλεία) Γεώργιος Ζαρίφης (1807 – 1884), η τράπεζα του οποίου διεχειρίζετο το οθωμανικό χρέος, «επανακάμψας… εξ Ευρώπης όπου παρέμεινε… χάριν της υγείας του… ο Σουλτάνος εξεδήλωσε τας προς τον επιστρέψαντα άνδρα αισθήματα μεθ’ όλης της ανατολικής διαχύσεως…» Τον επεσκέφθησαν ακόμα και οι αυτοκρατορικοί πρίγκιπες, οι οποίοι εις ένδειξιν βαθυτάτου σεβασμού «ησπάσθησαν την δεξιάν του». Και κλείνει η αθηναϊκή εφημερίδα ΑΙΩΝ της 8.6.1882 με το σχόλιο: «Υιοί Σουλτάνου ασπάζονται την δεξιά Έλληνος και να εκδίδεται επί τούτω αυτοκρατορικός Ιραδές είναι βεβαίως εκ των γεγονότων άτινα ει τις προ τριάκοντα… ετών έλεγε ως γεννησόμενα θα εξελαμβάνετο ως φρενοβλαβής.
Αλλ’ όμως οπόσαι και οποιαι αι περιστροφαί εν τω κόσμω ημών».
Αλλά οι διαπιστώσεις του γενικού προξένου της Αγγλίας στην οθωμανική αυτοκρατορία, που περιλαμβάνονται σε έκθεσή του, προς τον Υπουργό των Εξωτερικών της Βρετανικής αυτοκρατορίας, δημοσιευμένες στην ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ της 15.8.1881, είναι ένας ύμνος προς τις αξιοθαύμαστες αρετές και ικανότητες των Ελλήνων, να δημιουργούν και να επεκτείνονται στα παράλια και στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας, όπως πριν από 3000 χρόνια ο απώτατοι πρόγονοί τους. Έτσι μετά το Χάτι Χουμαγιούν του 1856, το οποίο εξίσωσε νομικά τους λαούς της αυτοκρατορίας, οι Έλληνες, αθόρυβα και ειρηνικά κατακλύζουν τα εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, γράφει καταφανώς εντυπωσιασμένος ο Άγγλος Γενικός Πρόξενος, για την διείσδυση των Ελλήνων.
Και όλα αυτά χωρίς κρατική υπόσταση ή εντολή κάποιας εξουσίας.
Ήταν οι προαιώνιες και διαχρονικές αρετές του Έλληνα, η οδυσσεϊκή αντίληψη των πραγμάτων, η φυσική ροπή και τάση των Ελλήνων για τα ανατολικά παράλια της Μ. Ασίας αλλά και την ενδοχώρα αυτής…
***
ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ, 15.8.1881 – «Η αγγλική κυβέρνησις εδημοσίευσεν εσχάτως ογκώδη «Κυανήν βίβλον»… περιλαμβάνουσαν 172 προξενίας και άλλας εκθέσεις περί της καταστάσεως των οικούντων εν τη Μ. Ασία. Τα πλείστα των εγράφων πραγματεύονται τα κατά την Αρμενίαν. Εν πολλοίς όμως τούτων γίνεται λόγος και περί του ελληνικού πληθυσμού, όστις οσημέραι προκόπτει αυτόθι και αυξάνεται. Λίαν ευφήμως ιδίως μνημονεύει του κατά την Μ. Ασίαν ελληνισμού, ο πρώτιστος των αυτόθι άγγλων υπαλλήλων, ο γενικός πρόξενος αντισυγματάρχης Ουΐλσον, «Επικαλούμαι την προσοχήν της Α.Μ. (έγραφεν ο Ουΐλσον), εις τον πολυαριθμότατον ελληνικόν πληθυσμόν, τον διατρίβοντα εν ταις δυτικαίς και μεσηβριναίς ακταίς της Μ. Ασίας». Βραδύτερον δε… ο αυτός Ουΐλσον… επάγει τάσδε τας παρατηρήσεις. «Λαμβάνω την τιμήν να επιστήσω την προσοχήν της κυβερνήσεως της Α.Μ. εις την μεγάλην εθνικήν κίνησιν, ήτις απετελέσθη αθορύβως κατά τα τελευταία 25 ή 30 έτη εν ταις δυτικαίς ακταίς της Μ. Ασίας. Αποτέλεσμα της κινήσεως ταύτης, ήτις φαίνεται επιτεινόμενη καθ’ έκαστον έτος, υπήρξεν η ενιαχού μεν μερική, ενιάχου δε παντελής αναπλήρωσις του μωαμεθανικού πληθυσμού υπό ελλήνων εποίκων, ελθόντων εκ των νήσων του Αιγαίου πελάγους. Την έκτασιν της αναπληρώσεως ταύτης ποιούσι κατάδηλον τας εξής γεγονότα. Αι Κυδώναι, αίτινες είχον καταστροφή άρδην τω 1821 και αίτινες επί 30 έτη διετέλεσαν έρημοι, είναι νυν ανθηρά ελληνική πόλις περιλαμβάνουσα περί τας 40.000 κατοίκους. Εν τω εγγύς Μοσχονησίω, τω ολίγας οργιυάς απέχοντι της αντιπέραν στερεάς, αναπτύσσεται σπουδαία πόλις, αμιλλωμένη κατά την εμπορικήν σημαντικότητα προς τας Κυδωνίας. Εν τη πρόσθεν μωαμεθανική πόλει Αγυασμάς, ήτις επρωταγωνίστησε κατά την καταστροφήν των Κυδωνίων, υπάρχουσι νυν 12 ή 14 μόνον οικίαι, άπασαι δε αι άλλαι είναι ελληνικαί.
Εν Δίκελι, ένθα προ 15 ετών υπήρχον μόνον 12 μόνον καλύβαι, εύρηνται ήδη 500 ελληνικαί οικίαι μετά σπουδαίου εξαγωγικού εμπορίου, βαλάνων και βάμβακος. Τα από Αδραμυττίου μέχρι Σμύρνης χωρία είναι άπαντα σχεδόν ελληνικά. Αι κώμαι Βουρναβάτ, Χατζιλάρ, Βουνάρβασι, Κοκλούγια, Βούγια και Σεϊδικοϊ, αι προ 50 ετών όλως υπό μωαμεθανών οικούμεναι, είναι σήμερον καθ’ όλα ελληνικαί. Εν αυτή τη Σμύρνη οικούσιν υπέρ τας 55.000 Ελλήνων. Η κίνησις δε αύτη δεν περιορίζεται μόνον εις τας επιθαλασσίους πόλεις· εν Μαγνησία, Φιλαδελφεία, εν τη κοιλάδι του Έρμου, εν Περγάμω, εν τη κοιλάδι του Καΐκου, ο ελλην. πληθυσμός αυξάνεται, ο δε μωαμεθανικός ελαττούται. Οι Έλληνες άποικοι είναι ρέκται, νοήμονες, δραστήριοι, μεστοί αντιληπτικής δυνάμεως και σπανίων εμπορικών προτερημάτων, έχουσι δε έμφυτον φιλομάθειαν και υπερβαίνουσι πάσας τας άλλας εν Τουρκία φυλάς κατά την εκπαίδευσιν των τέκνων αυτών, … επανέρχονται εις τα ίδια ως ιατροί, έμποροι ή δάσκαλοι, παρακινούσι δε τους άλλους να πράξωσι το αυτό. Αισθάνονται προς τούτοις ένθερμον φιλελευθερίαν και βαθέως ερριζωμένην αντιπάθειαν κατά της ξενικής κυριαρχίας· […]
Αι Κυδωνίαι είναι αγαθή απόδειξις του επιχειρηματικού πνεύματος των Ελλήνων εξαιρέσει ολίγων Τούρκων υπαλλήλων και 80 στρατιωτών, ουδείς υπάρχει αυτόθι Μωαμεθανός. […] Η πόλις κέκτηται προς τούτοις 12 ναούς, μέγα νοσοκομείον, 2.000 εργαστήρια και 2 ξενοδοχεία, τρεις ατμοκίνητοι και 90 χειροκίνητοι μηχαναί παράγουσιν έλαιον, υπάρχουσι δε και τινα σαπωνοποιεία, 20 ανεμόμυλοι, 100 αλιευτικά σκάφη.
Ο Κριμαϊκός πόλεμος και η μετ’ αυτόν ενέργεια των προξένων ανέπτυξαν τα αγαθά ταύτα, υπό τοιαύτας δε περιστάσεις ο πληθυσμός των νήσων ηύξησε τόσον,… και αναγκάσθησαν να μεταναστεύσουσι… υπολογίζεται δε ότι κατά το τελευταία 40 έτη εις τον νομόν Αϊδινίου ήλθον 200.000 εποίκων. […] Ο Έλλην νυμφεύεται νέος και ζων εν μείζονι ανέσει ανατρέφει πολυάριθμον οικογένειαν. Είναι πονηρότερος του Μωαμεθανού και κάλλιον πεπαιδευμένος, υποφέρει ολιγώτερον εκείνου εκ της αρπακτικής διαθέσεως των αρχών… Αφ’ ετέρου, ο Μωαμεθανός είναι νωθρός και απαθής και δεν δύναται να αντιπαλαίση κατά του έλληνος.
Η μετατόπησις επιτελείται συνήθως ως εξής, Έλλην τις αφικνείται εις μωαμεθανικόν χωρίον και μετέρχεται τον μικρέμπορον. Ολίγον κατ’ ολίγον αυτός μεν πλουτίζει, οι δε χωρικοί γίνονται πενέστεροι. Βραδύτερον καλεί πλησίον του συγγενείς και φίλους και η πενία των χωρικών αυξάνεται, έως ού τέλος αλλαπάλληλοι κακαί εσοδίαι βιάζουσιν αυτούς να πωλήσωσι τα υπάρχοντά των και να απελθώσι εις τα ενδότερα. […] Οσάκις πωλείται κτήμα, ο αγοραστής είναι πάντοτε Έλλην, ουχί μωαμεθανός. Δεν υπάρχει ωρισμένον σχέδιον εποικισμού. Η μετατόπησις των Μωαμεθανών προέρχεται εκ φυσικών αφορμών. Αυτοί οι Έλληνες δεν φαίνονται νοούντες τι φρονούσιν, οι δε μωαμεθανοί είναι φύσει ατάραχοι. […]»
(Κλειώ)
***
