»… και η έκθεση του F. Basilicata περί Κρήτης του 1630
Η συνολική προσφορά του Στέργιου Σπανάκη -του ανθρώπου που κατεξοχήν έδωσε πλήρες περιεχόµενο στην έννοια της λέξης «κρητολόγος»- τόσο στη διερεύνηση της ιστορίας της Κρήτης, κυρίως της περιόδου της Βενετοκρατίας, όσο και στην ανάδειξη των σηµείων τουριστικού ενδιαφέροντος του νησιού, µέσα από την έκδοση τουριστικών βιβλίων αλλά και τη διδασκαλία του στη Σχολή Ξεναγών Κρήτης, είναι πλέον αναγνωρισµένη εδώ και αρκετά χρόνια, και ευτυχώς, έστω και καθυστερηµένα, ο ίδιος πρόλαβε να βιώσει την αναγνώριση αυτή!
Στα σπουδαιότερα έργα του Σπανάκη συγκαταλέγεται, αναµφισβήτητα, και η έκδοση, σε έξι τόµους, κάποιων από τις εκθέσεις των βενετικών αρχών της Κρήτης κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας στο νησί (1211-1669). Ήδη από το 1938, ο Στέργιος Σπανάκης, που τότε ήταν Έφορος της Βικελαίας Βιβλιοθήκης Ηρακλείου, είχε απευθυνθεί µε δύο επιστολές του στον τότε πρόεδρο του Ινστιτούτου Επιστηµών, Γραµµάτων και Τεχνών της Βενετίας, Luigi Messedaglia, ζητώντας του, µε την πρώτη από αυτές, να του δοθεί άδεια να µεταφράσει το έργο του Giuseppe Gerola «Monumenti Veneti nell’ isola di Creta», άδεια που ο Messedaglia του παραχώρησε πρόθυµα και άµεσα, και στη συνέχεια, µε τη δεύτερη επιστολή, να του σταλούν αντίγραφα ορισµένων εκθέσεων γενικών προβλεπτών, δουκών και άλλων Ενετών αξιωµατούχων της Κρήτης. Ο Messedaglia, επειδή δεν υπήρχαν τότε φωτοαντιγραφικά µηχανήµατα, ανέθεσε την αντιγραφή των εκθέσεων σε ειδικό αντιγραφέα παλαιών χειρογράφων και οι περισσότερες από αυτές αντιγράφηκαν και στάλθηκαν στον Σπανάκη, µέχρι που, λόγω της προσχώρησης της Ιταλίας του Mussolini στις δυνάµεις του Άξονα, διακόπηκε η προσπάθεια αυτή. Μεταξύ των εκθέσεων που παρέλαβε από τη Βενετία, µετέφρασε και σταδιακά εξέδωσε ο Σπανάκης στη σειρά «Μνηµεία Κρητικής Ιστορίας», περιλαµβάνεται και η έκθεση που ο µηχανικός δηµοσίων έργων Francesco Basilicata υπόβαλε το 1630 στον αρχιστράτηγο Pietro Giustiniano, υπεύθυνο για τη στρατιωτική διοίκηση της Κρήτης εκείνη την εποχή. Η έκθεση αυτή µας δίνει εικόνα για την κατάσταση που βρισκόταν η Κρήτη από πλευράς αµυντικής θωράκισης, δεκαπέντε χρόνια πριν οι Τούρκοι επιτεθούν στο νησί, αφού σ’ αυτήν αναφέρονται τα φρούρια και ο οπλισµός τους. Το πρωτότυπο της έκθεσης βρίσκεται σήµερα στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Η έκθεση ήταν έτοιµη προς έκδοση από το 1955, όµως, όπως έγραψε ο Σπανάκης, λόγω «έλλειψης οικονοµικών µέσων» παρέµενε ανέκδοτη. Το 1963, ο πανεπιστηµιακός καθηγητής και ιδρυτικό µέλος της Ακαδηµίας Αθηνών, Ιωάννης Καλιτσουνάκης (1878-1966), σε µια επίσκεψή του στο Ηράκλειο, είδε το χειρόγραφο και αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητά του σηµείωσε στο εξώφυλλο του χειρογράφου: «∆ηµοσιευθήτω εις τας Πραγµατείας. 31 Οκτ. 1964. Ιω. Καλιτσουνάκης» και το παρέλαβε µε σκοπό να το εκδώσει η Ακαδηµία Αθηνών.
Πριν από µερικά χρόνια, εντόπισα σε παλαιοβιβλιοπωλείο και αγόρασα τον τόµο III της σειράς «Μνηµεία Κρητικής Ιστορίας», ο οποίος περιλαµβάνει την έκθεση (1594) του Pilippo Pasqualigo, «τέως Καπετάνιου του Χάνδακος και Προβλεπτού των Χανίων», προς την Ενετική Γερουσία. Στην τιµή του βιβλίου, που εκδόθηκε το 1953 και ο πρόλογός του γράφτηκε από τον Καλιτσουνάκη, περιλαµβανόταν και ένας ταχυδροµικός φάκελος που περιείχε τρεις επιστολές, οι οποίες συντάχθηκαν και ταχυδροµήθηκαν το 1966. Οι επιστολές αυτές έχουν την πρωτότυπη υπογραφή των συντακτών τους. Κράτησα -επί του παρόντος- το βιβλίο, το οποίο περιλαµβάνει και χειρόγραφη αφιέρωση του Σπανάκη προς τον αποδέκτη του, αλλά οι επιστολές βρίσκονται ήδη, από τον Απρίλιο του 2025, στη Βικελαία ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, προκειµένου να συµπληρώσουν το αρχείο του Στέργιου Σπανάκη που φυλάσσεται εκεί. Οι επιστολές αφορούν στην αλληλογραφία για τη σχεδιαζόµενη εκείνη την εποχή έκδοση της έκθεσης του Basilicata, µεταξύ του Σπανάκη και του Γεωργίου Αντ. Παπαδηµητρίου (1920-2007), φιλόλογου και παλαιογράφου[1], τότε υπαλλήλου (1959-1985) του «Αρχείου της µέσης Ελληνικής γλώσσης» ή Μεσαιωνικού Αρχείου, της Ακαδηµίας Αθηνών, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1930 µε σκοπό τη σύνταξη Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Γλώσσας, µε την πάροδο του χρόνου όµως επέκτεινε τις επιστηµονικές του δραστηριότητες και τον Σεπτέµβριο του 1966, µε Ν∆, µετονοµάστηκε και επίσηµα σε Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισµού (ΚΕΜΝΕ). ∆ιευθυντές του Αρχείου την περίοδο που προηγήθηκε της αλληλογραφίας, υπήρξαν και οι Κρητικοί Εµµανουήλ Κριαράς (1939-1950) και Μανούσος Μανούσακας (1951-1961)[2]. Στις δύο από τις επιστολές (18-4-1966 & 23-5-1966) αποστολέας είναι ο Στέργιος Σπανάκης και αποδέκτης ο Γεώργιος Παπαδηµητρίου, ενώ στην τρίτη (22-5-1966) συµβαίνει το αντίστροφο, µε την διαφορά ότι η επιστολή αυτή αποτελεί «Αντίγραφο» της επιστολής που ο Παπαδηµητρίου έστειλε στον Σπανάκη (ουσιαστικά είναι «σχέδιο» της) και περιλαµβάνει και εγγραφές που τελικά διέγραψε ο αποστολέας και δεν «πέρασαν» στην τελική επιστολή που ταχυδροµήθηκε. Η από 18-4-1966 επιστολή του Σπανάκη δεν στάλθηκε ταχυδροµικά αλλά µεταφέρθηκε στον Παπαδηµητρίου, στο Μεσαιωνικό Αρχείο, από έναν Κρητικό φοιτητή στην Αθήνα, ανιψιό του Σπανάκη (αυτό αναφέρεται στην από 23-5-1966 επιστολή).
∆εν κρίνω ότι είναι θεµιτό να δηµοσιεύσω αυτούσιες τις ιδιωτικές αυτές επιστολές, ούτε φυσικά και τις εγγραφές που φαίνεται ότι τελικά διέγραψε ο Παπαδηµητρίου από την επιστολή του πριν την αποστείλει στον Σπανάκη, -παρότι έχουν ενδιαφέρον!- όµως, παρακάτω αναφέρω εκτενώς το περιεχόµενο των επιστολών, καθώς και ορισµένα συµπεράσµατα που εξήγα διαβάζοντας τις κατά χρονολογική σειρά, και µε τη σηµείωση ότι οι τρεις επιστολές πιστεύω ότι φωτίζουν κάποιες πτυχές της περιπέτειας έκδοσης της έκθεσης του Basilicata, αλλά αναδεικνύουν και στοιχεία του χαρακτήρα των τριών επιστηµόνων, δηλαδή του Στέργιου Σπανάκη, του Γεωργίου Παπαδηµητρίου και του Ιωάννη Καλιτσουνάκη.
1.Επιστολή Σ. Σπανάκη, µε ηµεροµηνία 18 Απριλίου 1966:
Η επιστολή έχει συνταχθεί µια µέρα µετά την καταληκτική συνεδρίαση του Β’ Κρητολογικού Συνεδρίου, το οποίο πραγµατοποιήθηκε στα Χανιά, από 12-17 Απριλίου 1966. Το συνέδριο διοργανώθηκε από τον Φιλολογικό Σύλλογο «Ο Χρυσόστοµος», συµµετείχαν σε αυτό 263 σύνεδροι και κατά τη διάρκειά του έγιναν 135 ανακοινώσεις. Η ανακοίνωση µε την οποία έλαβε µέρος στο συνέδριο ο Στέργιος Σπανάκης είχε τον τίτλο: «Το Θέατρο στη Ρωµαϊκή Κρήτη» [3]. Ο χρόνος σύνταξης της επιστολής του Σπανάκη προκύπτει από την ηµεροµηνία της αλλά και από την απάντηση του Παπαδηµητρίου (Βλ. παρακάτω), ο οποίος αναφέρεται σε ένα ατύχηµα που είχε στο δεξί του χέρι την τελευταία µέρα παραµονής του στα Χανιά, το οποίο τον εµπόδισε να παρευρεθεί στην καταληκτική συνεδρίαση που έγινε στην αίθουσα του Αγίου Μάρκου, στο Ηράκλειο. Οι δυο σύνεδροι, οι οποίοι προκύπτει ότι είχαν αναπτύξει σε ένα βαθµό και οικογενειακές σχέσεις, είχαν συµφωνήσει να συναντηθούν στο Ηράκλειο για να κουβεντιάσουν για το θέµα της πιθανής έκδοσης της έκθεσης του Basilicata από την Ακαδηµία Αθηνών, ενώ ο Σπανάκης ήθελε να δωρίσει στον Παπαδηµητρίου και κάποια από τα βιβλία του, τους τόµους III και IV των «Μνηµείων της Κρητικής Ιστορίας» και τον τουριστικό οδηγό «ΚΡΗΤΗ». Η απουσία του Παπαδηµητρίου στενοχώρησε τον Σπανάκη, ο οποίος ανησύχησε µήπως κάτι συνέβη στον Παπαδηµητρίου ή στη σύζυγό του. Από την επιστολή προκύπτει και ότι πριν το συνέδριο, επειδή προφανώς καθυστερούσε να εκδοθεί η έκθεση του Basilicata από την Ακαδηµία Αθηνών (από το 1964), ο Σπανάκης ζήτησε από τον Παπαδηµητρίου το χειρόγραφο µε τη µετάφραση της έκθεσης που είχε παραδώσει στον Καλιτσουνάκη, και ο Παπαδηµητρίου του το επέστρεψε. Ο Σπανάκης παρακάλεσε τον Καλιτσουνάκη, που ήταν παρών στην καταληκτική συνεδρίαση στην αίθουσα του Αγίου Μάρκου, να µεταφέρει και να παραδώσει τα βιβλία στον Παπαδηµητρίου, όµως ο Καλιτσουνάκης αρνήθηκε, επειδή, όπως είπε στον Σπανάκη, είχε επιπλήξει τον Παπαδηµητρίου που είχε επιστρέψει την έκθεση του Basilicata χωρίς να τον ρωτήσει προηγουµένως. Υποθέτω ότι ο Καλιτσουνάκης αισθανόταν άσχηµα που είχε επιπλήξει τον Παπαδηµητρίου και του ήταν δύσκολο να έρθει σε επαφή µαζί του για βιβλία του Σπανάκη, κάτι που θα θύµιζε και στους δυο την δυσάρεστη αυτή στιγµή της επίπληξης. Πάντως, φαίνεται ότι δεν είχαν εκλείψει οι ελπίδες του Σπανάκη να δηµοσιευτεί τελικά η έκθεση του Basilicata από την Ακαδηµία Αθηνών, αφού στη επιστολή του επαναλαµβάνει αυτό που όπως σηµειώνει είχε πει και προφορικά στον Παπαδηµητρίου και ζητά να πληροφορηθεί «θετικά και υπεύθυνα» από το αρµόδιο όργανο της Ακαδηµίας τους όρους της έκδοσης, ώστε να γνωρίζει την πορεία εξέλιξης του όλου θέµατος. ∆ηλαδή, εν ολίγοις, ο Σπανάκης ήθελε να πληροφορηθεί τις ακριβείς προϋποθέσεις που θα έπρεπε να πληρούνται κατά την Ακαδηµία Αθηνών, ώστε αυτή να δηµοσιεύσει την έκθεση του Basilicata.
2. Επιστολή Γ. Παπαδηµητρίου,
µε ηµεροµηνία 22 Μαΐου 1966:
Ο Παπαδηµητρίου ξεκινά την επιστολή του απολογούµενος για την καθυστέρηση απάντησης στην από 18-4-1966 επιστολή του Σπανάκη, πληροφορώντας τον για το ατύχηµά του στα Χανιά που τον εµπόδισε να παρευρεθεί στην καταληκτική συνεδρίαση του Β’ Κρητολογικού Συνεδρίου και στη συνέχεια να απαντήσει στην παραπάνω επιστολή. Στη συνέχεια, τον προτρέπει να απευθυνθεί απευθείας στον Καλιτσουνάκη, ως τον αποκλειστικά αρµόδιο να τον πληροφορήσει για τους όρους της εκδόσεως της έκθεσης του Basilicata από την Ακαδηµία Αθηνών. Αναφέρει ότι µίλησε ο ίδιος µε τον κ. Καλιτσουνάκη και σχηµάτισε την εντύπωση ότι ήταν διατεθειµένος να κάνει την έκδοση σε 500 αντίτυπα, εκ των οποίων 200 θα ελάµβανε ο Σπανάκης, ο οποίος όµως είχε αφήσει να εννοηθεί ότι ήθελε πολύ περισσότερα, καλύπτοντας ο ίδιος και το κόστος του χαρτιού για τα επιπλέον αντίτυπα. Στη συζήτηση αυτή, ο Καλιτσουνάκης δεν φάνηκε να έχει αντιρρήσεις για την έκδοση της έκθεσης αντί για τη σειρά «Πραγµατείες» στη σειρά των «Μνηµείων της Ελληνικής Ιστορίας», όπως επιθυµούσε ο Σπανάκης. Ο Παπαδηµητρίου επισηµαίνει στον Σπανάκη ότι η σχετική απόφαση της Ακαδηµίας, η οποία πιστεύει ότι ελήφθη στην από 28-5-1964 συνεδρίασή της και εγκρίθηκε είτε από την Τάξη των Γραµµάτων και Καλών Τεχνών είτε τη Σύγκλητο ή την Ολοµέλειά της, προέβλεπε και την έκδοση της έκθεσης του Basilicata, ως το υπ’ αριθ. 2 τεύχος του 25ου τόµου της σειράς «Πραγµατείες», αλλά δεν κατέστη δυνατό να εξακριβωθεί από τον αρµόδιο υπάλληλο της Ακαδηµίας ότι η συγκεκριµένη απόφαση προέβλεπε και την έκδοση της έκθεσης. Ο Παπαδηµητρίου εκφράζει την άποψη ότι ακόµη και αν -παρά την απόφαση της Ακαδηµίας Αθηνών- η έκθεση εκδιδόταν στη σειρά «Μνηµεία της Ελληνικής Ιστορίας» αντί να εκδοθεί στη σειρά «Πραγµατείες», λόγω του κανονισµού της Ακαδηµίας δεν θα µπορούσε να διατηρήσει τον τίτλο «Μνηµεία της ΚΡΗΤΙΚΗΣ ιστορίας», όπως οι µέχρι τότε εκδόσεις άλλων ενετικών εκθέσεων από τον Σπανάκη, και αυτό εκτιµά ότι δεν θα ικανοποιούσε τον Σπανάκη. Επίσης, ο Παπαδηµητρίου θεωρεί ότι είναι υποχρεωµένος να υπενθυµίσει στον Καλιτσουνάκη την ορθή απόφαση της Ακαδηµίας, στην περίπτωση που λάβει από αυτόν αντίθετη εντολή, δηλαδή εντολή για έκδοση της έκθεσης σε άλλη σειρά της Ακαδηµίας και όχι στη σειρά «Πραγµατείες» που προέβλεπε η απόφαση.
Τέλος, ο Παπαδηµητρίου ενηµερώνει τον Σπανάκη ότι ο Καλιτσουνάκης επέµενε στη διατήρηση των τύπων της υποτακτικής µε -η κτλ, δηλαδή στη διατήρηση της ιστορικής ορθογραφίας στην µετάφραση του Σπανάκη -ο Σπανάκης έγραφε µε –ει την υποτακτική των ρηµάτων και όχι µε –η που γραφόταν τότε- και έδειξε ότι σε αυτό το ζήτηµα επρόκειτο να παραµείνει ανένδοτος.
3. Επιστολή Σ. Σπανάκη,
µε ηµεροµηνία 23 Μαΐου 1966:
Πρόκειται για επιστολή υποµνηστική της από 18-4-1966 επιστολής του Σπανάκη. Την υποµνηστική επιστολή έγραψε ο Σπανάκης, µη έχοντας ακόµη λάβει την µε ηµεροµηνία 22-5-1966 επιστολή του Παπαδηµητρίου, σηµειώνοντας ότι δεν είχε λάβει κάποια σχετική ενηµέρωση ούτε από τον ανιψιό του που σπούδαζε στην Αθήνα.
Από την αλληλογραφία µεταξύ των Στέργιου Σπανάκη και Γεωργίου Παπαδηµητρίου διαπιστώνεται, τόσο η θέληση και η µεγάλη προσπάθεια του Σπανάκη για την έκδοση -ακόµη και µε δική του οικονοµική επιβάρυνση- των εκθέσεων των βενετικών αρχών της Κρήτης κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας, όσο και η γενναιοδωρία του χαρακτήρα του Παπαδηµητρίου, που ήταν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του. Στην επιστολή του προς τον Σπανάκη, ο Παπαδηµητρίου τον προτρέπει να µη διστάσει να του γράψει αν του µένουν κάποιες απορίες σχετικές µε την ενηµέρωση που του έκανε στην επιστολή ή ακόµα και να του τηλεφωνήσει βραδινές ώρες, και µάλιστα για να τον βρει σίγουρα στο σπίτι να του τηλεφωνήσει γύρω στα µεσάνυχτα! Ο ίδιος, όπως γράφει, διστάζει να τηλεφωνήσει στον Σπανάκη, κάτι που θα είχε κάνει αν γνώριζε ποιές ώρες θα µπορούσε να τον βρει στο τηλέφωνο, χωρίς όµως να ενοχλήσει.
Τη γενναιοδωρία του Παπαδηµητρίου, ως ανθρώπου και ως επιστήµονα, επισήµανε ο Κώστας Λάππας, στο άρθρο που έγγραψε στη µνήµη του, στα «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά» (Βλ. στην πηγή µε αριθ. 1, τη σελ. 358).
Ο Ιωάννης Καλιτσουνάκης πέθανε τον Οκτώβριο του 1966, σε ένα ταξίδι του στο Βουκουρέστι, απεσταλµένος της Ακαδηµίας Αθηνών, ως εκπρόσωπός της στους εορτασµούς των 100 χρόνων από την ίδρυση της Ρουµανικής Ακαδηµίας, χωρίς µέχρι τότε να έχει δηµοσιευθεί η έκθεση του Basilicata από την Ακαδηµία. Κατά τον Σπανάκη «φαίνεται ότι µεσολάβησαν αντιδράσεις ορισµένων και ο Καλιτσουνάκης περίµενε ευθετώτερον χρόνον», όπως του είχε πει τότε. Τελικά, το ∆ηµοτικό Συµβούλιο Ηρακλείου των ετών 1968-1969, µετά από εισήγηση του τότε προέδρου του Γεωργίου Καψετάκη, αποφάσισε οµόφωνα τη χρηµατοδότηση της έκδοσης, µέσω παραγγελίας για την αγορά 100 αντιτύπων, σε τιµή που κάλυπτε το µισό κόστος, ενώ ο ίδιος ο Σπανάκης επιβαρύνθηκε µε το άλλο µισό. Έτσι, το 1969 -δεκατέσσερα χρόνια µετά από τη µετάφρασή της από τον Σπανάκη!- η έκθεση του Basilicata εκδόθηκε στην ελληνική γλώσσα και σε αντιπαραβολή µε το πρωτότυπο κείµενο, στον τόµο V της σειράς «Μνηµεία της Κρητικής Ιστορίας»[4].
