» …στη σύγχρονη δηµοκρατική διακυβέρνηση
Η έννοια της Κοινωνίας των Πολιτών
Η «Κοινωνία των Πολιτών» αποτελεί έναν από τους σηµαντικότερους θεσµούς της δηµοκρατίας και της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Με τον όρο αυτό εννοούµε το σύνολο των συλλόγων, οργανώσεων, ενώσεων και πρωτοβουλιών που αναπτύσσονται από τους ίδιους τους πολίτες, ανεξάρτητα από το κράτος και την αγορά. Πρόκειται για έναν χώρο δράσης όπου οι άνθρωποι εκφράζουν τα ενδιαφέροντα, τις ανάγκες και τις αξίες τους, µε στόχο τη βελτίωση της κοινωνίας και την ενίσχυση της δηµοκρατικής συµµετοχής.
Η Κοινωνία των Πολιτών λειτουργεί ως γέφυρα ανάµεσα στο κράτος και τον πολίτη. Ενώ το κράτος συχνά εµφανίζεται απρόσωπο και η αγορά κινείται µε γνώµονα το κέρδος, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών εκφράζουν την ανθρώπινη διάσταση και την αλληλεγγύη. Παραδείγµατα αποτελούν οι µη κυβερνητικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στην προστασία του περιβάλλοντος, όπως ο «Αρκτούρος» ή η «Greenpeace», αλλά και σύλλογοι που υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώµατα, όπως η «∆ιεθνής Αµνηστία».
Η συµβολή τους είναι πολυδιάστατη. Αφενός, προσφέρουν πρακτική βοήθεια σε τοµείς όπου το κράτος αδυνατεί να ανταποκριθεί αποτελεσµατικά, όπως η φροντίδα ευάλωτων κοινωνικών οµάδων ή η παροχή στήριξης σε πρόσφυγες και µετανάστες. Αφετέρου, προάγουν την κοινωνική συνείδηση, ευαισθητοποιώντας τους πολίτες για ζητήµατα όπως η κλιµατική αλλαγή, η ισότητα των φύλων ή η καταπολέµηση της φτώχειας. Μέσα από την ενηµέρωση, την εκπαίδευση και τον εθελοντισµό, καλλιεργούν αξίες υπευθυνότητας και συλλογικής δράσης.
Ωστόσο, η Κοινωνία των Πολιτών δεν είναι απαλλαγµένη από προκλήσεις. Συχνά οι οργανώσεις εξαρτώνται από χρηµατοδοτήσεις που περιορίζουν την ανεξαρτησία τους ή λειτουργούν µε περιορισµένους πόρους, γεγονός που δυσκολεύει τη µακροπρόθεσµη δράση τους. Επιπλέον, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος ορισµένες να εξυπηρετούν ιδιοτελή συµφέροντα. Παρά ταύτα, η πλειονότητα των φορέων συµβάλλει ουσιαστικά στη βελτίωση της κοινωνικής συνοχής και της δηµοκρατικής ζωής.
Συνοψίζοντας, η Κοινωνία των Πολιτών αποτελεί ζωτικό κοµµάτι µιας δηµοκρατικής κοινωνίας. ∆ίνει φωνή σε πολίτες και οµάδες που διαφορετικά θα έµεναν στο περιθώριο, ενισχύει την αλληλεγγύη και προάγει τη συµµετοχή στη δηµόσια ζωή. Σε µια εποχή που τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα πολλαπλασιάζονται, ο ρόλος της γίνεται ολοένα και πιο αναγκαίος. Μια ενεργή κοινωνία πολιτών δεν αντικαθιστά το κράτος, αλλά το συµπληρώνει και το ελέγχει, προσφέροντας περισσότερη διαφάνεια, δικαιοσύνη και ανθρωπιά. ∆εδοµένου ότι οι σύγχρονες δυτικές αξίες βασίζονται σε σηµαντικό βαθµό στη κληρονοµιά της αρχαίας Αθήνας και της αρχαίας Ρώµης αξίζει να διερευνηθεί ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών στις αρχαίες αυτές κοινωνίες.
Η κοινωνία των πολιτών στην αρχαία Αθήνα
Η «κοινωνία των πολιτών» στην αρχαία Αθήνα αποτελούσε έναν από τους βασικότερους θεσµούς που στήριξαν και ανέδειξαν το δηµοκρατικό πολίτευµα. Η έννοια αυτή αναφέρεται στη συλλογική δράση και συµµετοχή των πολιτών πέρα από τα ιδιωτικά τους συµφέροντα, µε σκοπό την προάσπιση του κοινού καλού. Στην κλασσική Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ., η κοινωνία των πολιτών δεν ήταν απλώς ένα θεωρητικό σχήµα, αλλά µια ζωντανή πραγµατικότητα που στήριξε τη λειτουργία της άµεσης δηµοκρατίας.
Καταρχάς, η Εκκλησία του ∆ήµου, όπου όλοι οι ελεύθεροι άνδρες πολίτες είχαν το δικαίωµα να συµµετέχουν, υπήρξε το κατεξοχήν πεδίο δράσης της κοινωνίας των πολιτών. Εκεί συζητούνταν και αποφασίζονταν όλα τα κρίσιµα ζητήµατα της πόλης, από τις στρατιωτικές εκστρατείες µέχρι τη θέσπιση νόµων. Η ενεργή συµµετοχή του πολίτη στην Εκκλησία δεν ήταν µόνο δικαίωµα αλλά και καθήκον· έτσι καλλιεργούνταν η αίσθηση ότι η ευθύνη για το µέλλον της πόλης ανήκε συλλογικά σε όλους.
Παράλληλα, τα λαϊκά δικαστήρια (Ηλιαία) αποτελούσαν έναν άλλο θεσµό µέσα από τον οποίο η κοινωνία των πολιτών εκφραζόταν έµπρακτα. Οι κληρωτοί δικαστές, πολίτες χωρίς ιδιαίτερη νοµική κατάρτιση, καλούνταν να κρίνουν υποθέσεις που αφορούσαν τόσο ιδιωτικές διαφορές όσο και πολιτικές συγκρούσεις. Με τον τρόπο αυτό, η απονοµή δικαιοσύνης δεν ήταν µονοπώλιο κάποιας ελίτ, αλλά υπόθεση του συνόλου των πολιτών.
Επιπλέον, η κοινωνία των πολιτών εκδηλωνόταν και µέσα από την ανάληψη δηµόσιων λειτουργιών (λειτουργιών), όπου εύποροι πολίτες χρηµατοδοτούσαν θεατρικές παραστάσεις, ναυτικές αποστολές ή άλλα κοινωφελή έργα. Η πρακτική αυτή δεν είχε µόνο οικονοµική διάσταση αλλά και κοινωνική, καθώς καλλιεργούσε το αίσθηµα ευθύνης απέναντι στην πόλη και ενίσχυε τη συνοχή του δήµου.
Σηµαντικό είναι επίσης ότι η κοινωνία των πολιτών στην Αθήνα στηριζόταν στην αρχή της ισονοµίας και της ισηγορίας. Όλοι οι πολίτες είχαν θεωρητικά ίση δυνατότητα να µιλήσουν και να επηρεάσουν τις αποφάσεις. Έτσι, η συµµετοχή δεν περιοριζόταν στους εύπορους ή στους επιφανείς, αλλά άνοιγε τον δρόµο για την ενεργοποίηση ευρύτερων κοινωνικών στρωµάτων.
Συνεπώς η κοινωνία των πολιτών στην αρχαία αθηναϊκή δηµοκρατία δεν ήταν περιθωριακός θεσµός, αλλά ο πυρήνας του ίδιου του πολιτεύµατος. Μέσα από την Εκκλησία του ∆ήµου, τα δικαστήρια, τις λειτουργίες και τις καθηµερινές πρακτικές συµµετοχής, οι πολίτες οικοδοµούσαν συλλογικά το πολιτικό σώµα. Η συµβολή αυτή υπήρξε καθοριστική για τη διαµόρφωση ενός δηµοκρατικού ιδεώδους που εξακολουθεί να εµπνέει και τις σύγχρονες κοινωνίες.
Η κοινωνία των πολιτών στην αρχαία Ρώµη
Η έννοια της «κοινωνίας των πολιτών» στη ρωµαϊκή δηµοκρατία διαµορφώθηκε µε διαφορετικό τρόπο σε σχέση µε την αθηναϊκή δηµοκρατία, καθώς η Ρώµη ανέπτυξε θεσµούς που συνδύαζαν τη συµµετοχή του λαού µε την ισχυρή παρουσία της αριστοκρατίας. Παρά τις διαφοροποιήσεις, η κοινωνία των πολιτών αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για τη λειτουργία και την ανθεκτικότητα του ρωµαϊκού πολιτεύµατος.
Καταρχάς, η πολιτική ζωή της Ρώµης οργανώθηκε γύρω από τις λαϊκές συνελεύσεις (comitia), όπου οι πολίτες είχαν το δικαίωµα να ψηφίζουν για νόµους, να εκλέγουν άρχοντες και να αποφασίζουν σε κρίσιµα ζητήµατα, όπως η ειρήνη ή ο πόλεµος. Η συµµετοχή σε αυτές τις συνελεύσεις ενίσχυε την ιδέα ότι η πολιτεία ήταν υπόθεση όλων των Ρωµαίων πολιτών, όχι µόνο της συγκλητικής αριστοκρατίας. Η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, αν και περιορισµένη από κοινωνικές ανισότητες, έδινε ουσιαστικό ρόλο στην κοινωνία των πολιτών.
Ένα δεύτερο πεδίο δράσης ήταν η ύπαρξη των δηµάρχων (tribuni plebis), οι οποίοι εκπροσωπούσαν τα συµφέροντα των πληβείων και είχαν τη δύναµη να ασκούν βέτο σε αποφάσεις που θεωρούνταν άδικες ή επιζήµιες για τον λαό. Ο θεσµός αυτός αποτέλεσε καρπό της πίεσης της κοινωνίας των πολιτών και απέδειξε ότι η συλλογική δράση µπορούσε να εξισορροπήσει την ισχύ της αριστοκρατίας. Μέσα από αυτόν τον θεσµό, οι απλοί πολίτες απέκτησαν µια θεσµοθετηµένη φωνή απέναντι στους πατρικίους.
Επιπλέον, η κοινωνία των πολιτών εκφραζόταν και µέσω της πολιτικής διαµαρτυρίας. Η αποχώρηση των πληβείων από την πόλη (secessio plebis) ήταν µια µορφή κοινωνικής πίεσης που ανάγκασε τις ελίτ να παραχωρήσουν δικαιώµατα και να ενισχύσουν τη συµµετοχή του λαού. Οι αγώνες αυτοί συνέβαλαν στη διαµόρφωση ενός πιο ισορροπηµένου πολιτεύµατος, όπου η έννοια της res publica – του «κοινού πράγµατος» – απέκτησε πραγµατικό περιεχόµενο.
Τέλος, η κοινωνία των πολιτών στη Ρώµη καλλιεργήθηκε και µέσα από τη συµµετοχή σε στρατιωτικές εκστρατείες και τη συµβολή σε δηµόσια έργα. Ο πολίτης δεν ήταν µόνο ψηφοφόρος, αλλά και στρατιώτης, εργάτης, ευεργέτης. Η ενεργός συµµετοχή του σε όλους αυτούς τους τοµείς ενίσχυε τη συνοχή και τη δύναµη της ρωµαϊκής δηµοκρατίας.
Συνεπώς η κοινωνία των πολιτών στη ρωµαϊκή δηµοκρατία δεν είχε τον ίδιο άµεσο χαρακτήρα µε την αθηναϊκή, όµως διαδραµάτισε κρίσιµο ρόλο στη διαµόρφωση ενός πολιτεύµατος που ισορροπούσε µεταξύ αριστοκρατίας και λαϊκής συµµετοχής. Μέσα από συνελεύσεις, θεσµούς εκπροσώπησης και συλλογική δράση, οι Ρωµαίοι πολίτες συνέβαλαν στη δηµιουργία ενός πολιτικού µοντέλου που άφησε ανεξίτηλο αποτύπωµα στην ιστορία.
Το σύγχρονο µοντέλο της τετραπλής έλικας στη δηµοκρατική διακυβέρνηση και η κοινωνία των πολιτών
Το µοντέλο της τετραπλής έλικας (Quadruple Helix) αποτελεί µια σύγχρονη προσέγγιση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και διακυβέρνησης, µε στόχο την ενίσχυση της καινοτοµίας, της δηµοκρατικής συµµετοχής και της κοινωνικής νοµιµοποίησης. Βασίζεται στην ιδέα ότι η ανάπτυξη και η πρόοδος µιας κοινωνίας δεν µπορούν να προκύψουν αποκλειστικά από την πολιτεία ή την αγορά, αλλά απαιτούν συνεργασία µεταξύ τεσσάρων βασικών «πυλώνων»: του κράτους, της ακαδηµαϊκής κοινότητας, της επιχειρηµατικής κοινότητας και της κοινωνίας των πολιτών.
Καταρχάς, το κράτος έχει κεντρικό ρόλο ως ρυθµιστής και συντονιστής. Μέσα από πολιτικές, θεσµούς και νοµοθεσία, θέτει το πλαίσιο µέσα στο οποίο πραγµατοποιείται η λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, το µοντέλο της τετραπλής έλικας υπογραµµίζει ότι το κράτος δεν είναι πλέον ο αποκλειστικός φορέας χάραξης πολιτικής, αλλά ένας ισότιµος εταίρος σε ένα δίκτυο συνεργασιών. Αυτό σηµαίνει ότι οι αποφάσεις γίνονται πιο αποκεντρωµένες, πιο ευέλικτες και πιο ανοιχτές στις ανάγκες της κοινωνίας.
Η ακαδηµαϊκή κοινότητα, ως δεύτερος πυλώνας, συµβάλλει µε τη γνώση, την έρευνα και την καινοτοµία. Τα πανεπιστήµια και τα ερευνητικά κέντρα παρέχουν επιστηµονική τεκµηρίωση για πολιτικές επιλογές και δηµιουργούν νέες ιδέες που µπορούν να αξιοποιηθούν στην πράξη. Η συµβολή αυτή είναι καίρια, καθώς µειώνει τον κίνδυνο αποφάσεων που βασίζονται σε ελλιπή δεδοµένα ή σε πολιτικές σκοπιµότητες.
Ο τρίτος πυλώνας, η επιχειρηµατικότητα, προσφέρει την πρακτική διάσταση: την ικανότητα µετατροπής των ιδεών σε προϊόντα, υπηρεσίες και λύσεις που απαντούν σε πραγµατικές κοινωνικές και οικονοµικές ανάγκες. Οι επιχειρήσεις έχουν το πλεονέκτηµα της ευελιξίας και της άµεσης επαφής µε την αγορά, και µπορούν να προσφέρουν πολύτιµη πληροφόρηση σχετικά µε το τι είναι εφαρµόσιµο και βιώσιµο.
Ο τέταρτος και εξίσου σηµαντικός πυλώνας είναι η κοινωνία των πολιτών. Η συµµετοχή τους στη λήψη αποφάσεων διασφαλίζει ότι οι πολιτικές δεν είναι αποκοµµένες από τις πραγµατικές ανάγκες και αξίες της κοινωνίας. Η κοινωνία των πολιτών λειτουργεί ως µηχανισµός ελέγχου της εξουσίας και ταυτόχρονα ως πηγή κοινωνικής καινοτοµίας, προωθώντας ιδέες που προκύπτουν από την εµπειρία της καθηµερινής ζωής.
Το πλεονέκτηµα του µοντέλου της τετραπλής έλικας είναι ότι ενισχύει τον διάλογο και τη συνεργασία ανάµεσα σε διαφορετικούς φορείς, µειώνοντας τις συγκρούσεις συµφερόντων και προάγοντας τη συναίνεση. Οι αποφάσεις που λαµβάνονται µέσα από αυτό το πλέγµα συνεργασιών είναι πιο ολιστικές, καθώς λαµβάνουν υπόψη τόσο την επιστηµονική γνώση όσο και τις οικονοµικές δυνατότητες, τις κοινωνικές προτεραιότητες και το θεσµικό πλαίσιο. Έτσι, αυξάνεται η νοµιµοποίηση των πολιτικών και η αποτελεσµατικότητά τους. Στα πλαίσια αυτά η συµµετοχή της κοινωνίας των πολιτών είναι σηµαντική και καθοριστική.
Συνεπώς το µοντέλο της τετραπλής έλικας στη λήψη αποφάσεων προσφέρει ένα πλαίσιο διακυβέρνησης που είναι συµµετοχικό, πολυδιάστατο και ανθεκτικό στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Η συνεργασία κράτους, ακαδηµαϊκής κοινότητας, επιχειρήσεων και κοινωνίας των πολιτών δεν αποτελεί απλώς µια θεωρητική σύλληψη, αλλά έναν απαραίτητο δρόµο για την αντιµετώπιση των σύνθετων ζητηµάτων που αντιµετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες, όπως η κλιµατική αλλαγή, η κοινωνική ανισότητα και η βιώσιµη ανάπτυξη.
*Ο Γιάννης Βουρδουµπάς είναι Χηµικός µηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
