■ Γιατί πολλές χώρες εξαρτώνται από αυτόν;
Οι ΗΠΑ αντιµετωπίζουν υψηλό δηµόσιο χρέος $36 τρισ. όπου οι τόκοι εξυπηρέτησης απορροφούν το 13% των εξόδων του προϋπολογισµού των ΗΠΑ (περισσότερο από τον αµυντικό προϋπολογισµό) ή το 20% των εσόδων του προϋπολογισµού και θα ξεπεράσουν το 40% των εσόδων, την επόµενη δεκαετία εάν δεν µειωθεί το 1,8 τρισ. ετήσιο έλλειµα του κρατικού προϋπολογισµού.
Οι ΗΠΑ ξοδεύουν 37% ετησίως παραπάνω από ό,τι εισπράττουν, καθώς τα έξοδα του οµοσπονδιακού κράτους λόγω covid αυξήθηκαν κατά 40% το 2020, χωρίς να µειωθούν έκτοτε παρά την αντιµετώπιση του covid. Τα τελευταία 10 έτη το δηµόσιο χρέος των ΗΠΑ αυξήθηκε από $18 σε $36 τρισ. (σχεδόν 100%) χωρίς αυτό το τεράστιο ποσό των $18 τρισ., να ανατάξει την οικονοµία. Επιπλέον αντιµετωπίζουν ένα τεράστιο έλλειµα στο εµπορικό ισοζύγιο που ξεπερνά τα $1,2 τρισ. ετησίως, αλλά αφαιρουµένου του πλεονάσµατος των $300 δις στις υπηρεσίες, περιορίζεται στα $900 δισ.
Η κυβέρνηση των ΗΠΑ, λειτουργεί όπως οι επιχειρήσεις ή τα άτοµα, αλλά µε την διαφορά ότι µπορεί να τυπώνει χρήµα για να πληρώνει τα έξοδα της ή να επιβάλει φόρους για να αντλήσει έσοδα να πληρώνει τις δαπάνες της. Παρά την εκτυπώση χρήµατος ή την φορολόγηση των πολιτών για να την εξυπηρέτηση του χρέους, ο τελικός στόχος είναι να λειτουργεί σωστά ολόκληρο το σύστηµα – όχι µόνο για το κράτος αλλά και για όλους τους πολίτες. Οι πληρωµές εξυπηρέτησης του χρέους όµως έχουν γίνει ήδη πολύ µεγάλες οπότε οι επενδυτές αρχίζουν να αποφεύγουν την αναχρηµατοδότηση και να πουλούν τα αµερικάνικα οµόλογα. Υπάρχει υπερπροσφορά κρατικού χρέους και ανεπαρκή ζήτηση, γεγονός που οδηγεί είτε σε αύξηση επιτοκίων των οµολόγων, µε αρνητικές συνέπειες για τις αγορές και την οικονοµία ή σε εκτύπωση χρήµατος από την κεντρική τράπεζα για να καλύψει τη διαφορά, οδηγώντας σε πληθωρισµό και υποτίµηση του δολαρίου. Η εκτύπωση χρήµατος µειώνει τεχνητά τα επιτόκια, πλήττοντας τις αποδόσεις των δανειστών και µε τον καιρό, προκαλεί ζηµίες και στην ίδια την κεντρική τράπεζα – µέχρι να φτάσει σε αρνητική καθαρή θέση.
Μια κρίση θα µπορούσε να εκδηλωθεί όταν οι δαπάνες για την εξυπηρέτηση των δανείων στραγγαλίζουν την κανονική λειτουργία της οικονοµίας, κάτι το οποίο πλησιάζουν και πρέπει να αποφύγουν οι ΗΠΑ.
Το κόστος εξυπηρέτησης των δανείων σχεδόν αποκλείει κάθε άλλη δαπάνη, τα προσφερόµενα οµόλογα από την κυβέρνηση ξεπερνούν κατά πολύ τη ζήτηση που εκδηλώνεται από την πλευρά των επενδυτών, µε αποτέλεσµα απότοµη αύξηση των οµολογιακών επιτοκίων. Σε αυτή την στιγµή η κεντρική τράπεζα έρχεται να καλύψει το χάσµα της ζήτησης µε µαζική εκτύπωση χρήµατος και αγορές οµολόγων, προκαλώντας κατάρρευση της αξίας του νοµίσµατος. Το νόµισµα υποτιµάται – ιδιαίτερα έναντι του χρυσού. Οι διάρκειες των εκδόσεων οµολόγων, αρχίζουν και µειώνονται λόγω χαµηλής ζήτησης και τελικά, ίσως να χρειαστεί να επιβληθούν ακραία µέτρα όπως έλεγχοι κεφαλαίων και υποχρεωτικές αγορές χρέους από επενδυτές, σε µια προσπάθεια σταθεροποίησης.
Οι αναλυτές συχνά υποθέτουν ότι οι χώρες µε ισχυρά νοµίσµατα έχουν ανοσία σε τέτοια προβλήµατα. Αυτή η ψευδαίσθηση ανοσίας κάνει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και τους επενδυτές να αγνοούν τον κίνδυνο όταν αυτός εµφανίζεται σε ισχυρές οικονοµίες. Επειδή οι κρίσεις αυτές συµβαίνουν αρκετά σπάνια, και σε χρονικό διάστηµα πάνω από µία γενιά, συνήθως οι υπάρχουσες ηγεσίες δεν έχουν βιώσει κάτι παρόµοιο, και έτσι αυξάνεται η πιθανότητα να ζουν στην ψευδαίσθηση ότι το ισχυρό νόµισµα δεν θα γνωρίσει κρίση.
Έτσι πίστευαν και για τη λίρα Αγγλίας πριν καταρρεύσει από αποθεµατικό νόµισµα. Η ελλιπής κατανόηση της δυναµικής του χρέους, ειδικά στις χώρες µε αποθεµατικό νόµισµα όπως οι ΗΠΑ και η αίσθηση εφησυχασµού, που έχει προκύψει επειδή οι προηγούµενες προειδοποιήσεις δεν επιβεβαιώθηκαν άµεσα, δηµιουργούν την ψευδαίσθηση ότι δεν θα έρθει κρίση. Και όλα αυτά συµβαίνουν σε ένα περιβάλλον όπου το πολιτικό σύστηµα είναι διχασµένο, οι µακροχρόνιοι θεσµοί χάνουν την αποτελεσµατικότητα τους, οι γεωπολιτικοι κίνδυνοι αυξάνουν, η πολιτισµική συνοχή φθίνει και υπάρχει ελάχιστη κοινωνική ανοχή. Ένα νόµισµα και το σχετικό του χρέος πρέπει να λειτουργούν ως αξιόπιστα αποθετήρια πλούτου. Όταν παύουν να έχουν αυτό το ρόλο, υποτιµούνται και εγκαταλείπονται από τις αγορές.
Μια κρίση στις ΗΠΑ εξ αιτίας του χρέους, θα µπορούσε να έχει συστηµικό χαρακτήρα και να επηρεάσει όλες τις χώρες του κόσµου, καθώς θα µπορούσε να αποσταθεροποίησει τις διεθνές αγορές, λόγω του κεντρικού ρόλου των ΗΠΑ στο παγκόσµιο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα (το 46% των παγκόσµιων κεφαλαίων διαχειρίζονται από το χρηµαταγορές των ΗΠΑ). Η κρίση χρέους της Ιαπωνίας που ανήλθε στο 250% του ΑΕΠ, είχε ως αποτέλεσµα, όσοι διακράτησαν ιαπωνικά οµόλογα από το 2013, να είχαν ζηµίες της τάξης του 45% σε σχέση µε επενδύσεις σε δολαριακά οµόλογα, και 60% σε σχέση µε το χρυσό. Οι µέσοι µισθοί των Ιαπώνων εργαζοµένων έχουν µειωθεί κατά 58% σε όρους κοινής νοµισµατικής βάσης, σε σχέση µε τους αντίστοιχους Αµερικανούς.
Είναι ευχή ότι δεν έχει ξεσπάσει κρίση µέχρι τώρα λόγω του δηµοσίου χρέους των ΗΠΑ που φθάνει το 122% του ΑΕΠ, το µεγαλύτερο ποσοστό από το 1945 (118%), αλλά δεν σηµαίνει ότι δεν θα έρθει κάποια στιγµή, εάν δεν ληφθούν τα κατάλληλα µέτρα από την τωρινή κυβέρνηση. Μεγάλες πολιτικές αλλαγές, τυχόν πολεµικές συγκρούσεις, γεωπολιτικές κρίσεις ή φυσικές καταστροφές µπορεί να επιταχύνουν την κρίση.
Ο πρόσφατα ψηφισθείς «όµορφος» νόµος των ΗΠΑ θα προσθέσει την εποµένη δεκαετία $3,4 τρισ. στο δηµόσιο χρέος των ΗΠΑ, από τα οµοσπονδιακά ελλείµµατα από το 2025 έως το 2034, συν τα κόστη τόκων λόγω του επιπρόσθετου χρέους (περίπου $700 δισ.). Το νέο χρέος είναι αρκετά µικρότερο από το χρέος των 18 τρις που προστέθηκε την προηγούµενη δεκαετία. Το µεγαλύτερο µέρος του κόστους του πακέτου οφείλεται στην µόνιµη επέκταση πολλών από τις προσωρινές διατάξεις του νόµου για τις µειώσεις φόρων και τη δηµιουργία θέσεων εργασίας του 2017 (Tax Cuts and Jobs Act – TCJA). Επιπλέον, ο νέος νόµος περιλαµβάνει νέες εκπτώσεις στον φόρο εισοδήµατος για φιλοδωρήµατα, αποζηµιώσεις υπερωριών, ηλικιωµένους και δάνεια αυτοκινήτων. Συνολικά, ο νέος νόµος θα µειώσει τα οµοσπονδιακά έσοδα κατά 4,5 τρισεκατοµµύρια δολάρια µέσα στην επόµενη δεκαετία. Αυτή η µείωση εσόδων αντισταθµίζεται εν µέρει µέσω αλλαγών στο Medicaid, στο οµοσπονδιακό πρόγραµµα φοιτητικών δανείων και στο Πρόγραµµα Συµπληρωµατικής ∆ιατροφικής Βοήθειας (SNAP).
Η κυβέρνηση των ΗΠΑ επιδιώκει να επιφέρει ανάπτυξη για να µειώσει το λόγω χρέους προς ΑΕΠ και να αυξήσει τα έσοδα από νέο ΑΕΠ που θα επιφέρει η ανάπτυξη. Για να επιτύχει αναπτύξει µειώνει τους φόρους ώστε οι επιχειρήσεις και πολίτες να έχουν περισσότερα χρήµατα να επενδύσουν και να καταναλώσουν. Παράλληλα µειώνει τον ρυθµό αύξησης του δηµόσιου δανεισµού σε $3,4 τρισ. στην εποµένη δεκαετία από $18 τρισ. που αυξήθηκε στην προηγούµενη δεκαετία.
Η µείωση των δαπανών του κράτους εξ αίτιας της µείωσης του δανεισµού σε σχέση µε το παρελθόν, προσδοκάτε ότι θα αναπληρωθεί από τις αυξηµένες επενδυτικές δαπάνες των ιδιωτικών επενδύσεων που συρρέουν από όλο τον κόσµο και από τις εγχώριες επενδυτικές ευκαιρίες που παρουσιάζονται στις ΗΠΑ καθώς οι δασµοί κατά 10% και η διολίσθηση του δολαρίου κατά 20% σε βάθος χρόνου, κάνουν τα εισαγόµενα ήδη κατά 30% ακριβότερα, δηµιουργώντας εσωτερικές επενδυτικές ευκαιρίες. Εάν προστεθεί και η αύξηση της παραγωγικότητα από την τεχνητή νοηµοσύνη και τις άλλες νέες τεχνολογίες θα µπορούσε να αυξηθεί το ΑΕΠ πάνω από 3% για αρκετά χρόνια ώστε η αύξηση του ΑΕΠ να είναι µεγαλύτερη από την αύξηση του χρέους. Τότε ο νέος «όµορφος» νόµος θα µπορούσε να διευθετήσει «όµορφα» τα δηµοσιονοµικά προβλήµατα των ΗΠΑ και να επηρεάσει «όµορφα» την παγκόσµια οικονοµία.
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι oικονοµολόγος,
αναπληρωτής καθηγητής
Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Ανάλυσης
∆εδοµένων και Πρόβλεψης
