Ξεκινούν και φέτος οι συνεχιζόµενες ανασκαφικές έρευνες στον ναό της θεάς ∆ήµητρας στην αρχαία Φαλάσαρνα, οι οποίες θα πραγµατοποιηθούν κατά τη διάρκεια του Αυγούστου 2025.
Κύριος στόχος των ανασκαφών είναι η διάσωση των αναθηµατικών ευρηµάτων, η µελέτη και αναστήλωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων του Ναού της ∆ήµητρας στην ακρόπολη της Φαλάσαρνας µε τους απόκρηµνους λοφίσκους της και το ιστορικό παρελθόν των 5.500 χιλιάδων χρόνων.
Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ∆ΗΜΗΤΡΑΣ (Εικ. 1, 1α)
Το τέµενος του ναού αποκαλύφτηκε το 2022 χτισµένο στο διάσελο του ιερού βράχου της ακρόπολης της αρχαίας πόλης- κράτους. Η πρώτη αυτή ανασκαφή έφερε στο φως το στοιχείο ότι η θεά λατρευόταν ήδη από τον πρώιµο 7ο αι. π.Χ. αρχικά σε φυσικό σπήλαιο, όπου έρρεε άφθονο νερό από το παρακείµενο βουνό. Κάποτε το σπήλαιο κατέρρευσε και στα ερείπιά του θεµελιώθηκε το ιερό της ∆ήµητρας τον 5ο αι. π.Χ. Οι συλλέκτες νερού στέρεψαν και χρησιµοποιήθηκαν ως τελετουργικοί αποθέτες. Ανασύρθηκαν διάφορα αναθήµατα που χρονολογούνται στην αρχαϊκή και κλασσική περίοδο. Ανήκαν κυρίως σε πήλινες κεφαλές της ∆ήµητρας Α µε πόλο, ειδώλια πεπλοφόρων, µικρογραφικές υδρίσκες µε διακόσµηση, αργυρά και χάλκινα κοσµήµατα (Εικ. 2, 3 ).
Το όνοµα της πανάρχαιας θεάς ∆ήµητρας βρέθηκε χαραγµένο στη ∆ωρική διάλεκτο σε δεκάδες τελετουργικά αναθήµατα.
Ενδιαφέρον προξενεί ο αριθµός ειδωλίων ανατολίζουσας τεχνοτροπίας µε την µορφή γυναικών µε υψηλό πόλο, διάδηµα και δαιδαλική κόµµωση που χρονολογούνται στον πρώιµο 7ο αι. π.Χ. (Εικ. 4).
Εκτιµούµε ότι προέρχονται από τα αρχαιότερα δαιδαλικά ειδώλια στην Κρήτη, ενώ εξετάζεται η πιθανότητα συσχετισµού τους µε την µητέρα- θεά των Φοινίκων Αστάρτη, όπως εξάλλου µαρτυρείται και από άλλες ενδείξεις µνηµείων και κινητών ευρηµάτων Φοινικικής προέλευσης στον χώρο της Φαλάσαρνας.
Τα έτη 2023 και 2024 διερευνήθηκαν οι κατασκευές γύρω από το τέµενος του ιερού βράχου αποκαλύπτοντας φυσικά ορύγµατα που χρησιµοποιήθηκαν ως χώροι προσφορών. Εκτός από τα δαιδαλικά ειδώλια, βρέθηκαν ακέραια ειδώλια πτηνών, χελωνών και χοίρων, λυχνάρια και άλλα αντικείµενα που οδηγούν στο συµπέρασµα ότι εδώ ετελούντο εορτές των Θεσµοφορίων προς τιµήν της ∆ήµητρας και Περσφώνης (Εικ. 5, 6 ).
Τον Αύγουστο του 2024 διερευνήθηκαν 10 τοµές διαστάσεων 5 Χ 5 µ. µέχρι το φυσικό πέτρωµα, αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά και νεολιθικό στρώµα.
Συνολικά το 2024 ανασκάφτηκαν άνω των 500 τελετουργικών αντικειµένων και 200 δοµικών λίθων, στοιχεία τα οποία συνθέτουν την σηµαντικότητα του χώρου και το βαθύ ιστορικό του παρελθόν. Το νέο στοιχείο που προέκυψε είναι ότι κατώτερα στρώµατα των τοµών αποκάλυψαν επάνω στο φυσικό βράχο χειροποίητη κεραµική, λίθινα τριβεία, σύνθετα εργαλεία πυριτόλιθου, οψιανού και χαλαζία, πέλεκες λειασµένου λίθου και οστέινα αντικείµενα που χρονολογούνται στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο ( 3500 π. Χ.) (Εικ. 7) καθώς και λίγα κεραµικά Μινωικών χρόνων.
Τα ευρήµατα αυτά πιστοποιούν την παρουσία του Προϊστορικού πολιτισµού της Νεολιθικής και Μινωικής εποχής όπως εξάλλου δεικνύει και το προελληνικό όνοµα της Φαλάσαρνας. Θεωρούµε ότι η πρωιµότερη αυτή φάση συνδέεται µε την χρήση του χώρου όταν ακόµα ήταν διάσπαρτος µε σπήλαια στα ερείπια των οποίων οχυρώθηκε αργότερα η πόλη µε τους µνηµειώδεις ναούς, υποδηλώνοντας την στρατηγική σηµασία των χιλιάδων χρόνων ολόκληρης της χερσονήσου Καστρί (Κούτρι).
ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΗ ΠΥΛΗ (Εικ.8 )
Εκ παραλλήλου έγιναν εργασίες στην µεγαλειώδη οχυρωµατική Πύλη του λιµένα µε τους ογκώδεις τετράπλευρους δόµους κα την κοµψή διακόσµηση περιταινίας. Η πύλη χρονολογείται στην παρούσα φάση της στον 2ο αι. π. Χ , αλλά εδραιώθηκε πάνω στα ερείπια προγενέστερης κατασκευής του 5ου αι. π. Χ. ή και αρχαιότερης.
Η αφθονία κεραµίδων στέγης που ανασκάφτηκαν συναινούν ότι το µνηµείο ήταν στεγασµένο µε κορινθιακούς κεράµους.
ΠΥΡΓΟΣ 2 (Εικ. 9)
Ο πύργος 2, ένας εκ των πέντε αµυντικών πύργων του λιµένα, είχε ανασκαφτεί κατά τα τρία τέταρτα στις δεκαετίες του 1990-2000 προς αναµονή κατάλληλης χρηµατοδότησης, δεδοµένου ότι η πληθώρα των γκρεµισµένων αρχιτεκτονικών δόµων του µνηµείου απαιτούσαν την χρήση ανυψωτικού µηχανήµατος. Η ευκαιρία µας δόθηκε το 2023 µε την ευγενική χορηγία του ιδρύµατος ΑΙΓΕΑΣ του Θ. και Μ. Μαρτίνου. Αποκαλύφθηκαν σειρές λίθων πεσµένες σε συστοιχίες (Εικ. 10) που ανήκαν στην ανωδοµή του Πύργου 2.
∆εδοµένου ότι η θεµελίωση και των πέντε πύργων του λιµένα βρίσκονται στο ίδιο ύψος, επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι η παρούσα φάση των λιµενικών εγκαταστάσεων κατασκευάστηκε στην ίδια χρονική περίοδο στον 4ο αι. π. Χ. µε όµοιες αρχιτεκτονικές προδιαγραφές όπως αναφέρει και ο Σκύλακας, αρχαίος γεωγράφος σύγχρονος της εποχής (Σκύλαξ 47).
Οι εργασίες διεξήχθησαν µε φορέα την ΕΦΑ Χανίων δια του εκπροσώπου της και συµµετέχοντα στην ανασκαφή ∆ρ. Μ. Μιλιδάκη και του αρχιτεχνίτη Κ. Μουντάκη υπό την διεύθυνση της υπογράφουσας Ελπίδας Χατζηδάκη. Έλαβαν µέρος οι αρχαιολόγοι Dr. M. Bendon, Π. Ζερβουδάκης, Γ. Κοµνηνού, Ν. Μαραγκουδάκης, Ν. Μπιχάκη, Κ. Μπορµπουδάκη, Γ. Μωραιτάκη, Μ. Τσουρουνάκη, Ν. Φιωτάκης και ο φοιτητής αρχαιολογίας Ο. Αµαραντίδης. Αρχιτεχνίτες ήταν οι Ι. Κουνελάκης, Γ. Κουνελάκης, Η. Κουνελάκης, Ι. Χαραλαµπάκης και ∆. Χισάνι. Στη συντήρηση εργάσθηκαν οι Α. Ανδρέου, Ε. Κατσουλάκη, Α. Κριτσωτάκη, Κ. Νικολακάκη, Κ. Τερεζάκη, και οι εθελόντριες L. Kurashvily, S. Rajh και Ε. Χισάνι. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια έγιναν από τους Α. και Α. Νακάση και η φωτογράφηση από τον Ι. Γλαµπεδάκη. Η εικονική αναπαράσταση του ναού πραγµατοποιήθηκε σε συνεργασία µε τον Νορβηγό καθηγητή Gunnar Liestol, συνεπίκουρο και µέλος του Συλλόγου Φίλων Αρχαίας Φαλάσαρνας (Εικ. 1). Εκ παράλληλου δόθηκε διάλεξη στο 25ο Ετήσιο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αρχαιολόγων στη Ρώµη τον Αύγουστο 2024 από τον αρχαιολόγο Π. Ζερβουδάκη και συγγράφηκε άρθρο µε τίτλο Kourotrophic deities in Archaic Crete: a black figure depiction of the birth of Artemis found in the Temple of Demeter, Phalasarna.
Η χρηµατοδότηση έγινε και πάλι µε την ευγενική χορηγία της ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ του ιδρύµατος Θ. και Μ. Μαρτίνου, ενώ µερική υλικοτεχνική υποδοµή συνεχίζει να παρέχεται από το 2013 από τον Όµιλο Α. Καράτζη.
*Η Ελπίδα Χατζηδάκη είναι
∆ιευθύντρια Ανασκαφών
Αρχαίας Φαλάσαρνας
Πρ. ∆ιευθύντρια Εφορείας
Εναλίων Αρχαιοτήτων
