Παναγιώτης Κονδύλης (1943 – 1998), δρ φιλοσοφίας ευρωπαϊκού και διεθνούς κύρους, προφητικός στοχαστής, συγγραφέας πολλών βιβλίων σύγχρονης και μελλοντικής σκέψης
Εκδόσεις “ΘΕΜΕΛΙΟ” εκδ. 2002,
Εξώφυλλο Βουβούλα Σκούρα
Πρόλογος: Reinhart Koselleck
Επιμελητής έκδοσης: Κώστας Κουτσουρέλης
Ο επιμελητής της έκδοσης του βιβλίου με τίτλο “Μελαγχολία και Πολεμική – Δοκίμια και μελετήματα” αναφέρεται συμπυκνωμένα σε όλα τα δοκίμια που συνθέτουν αυτό τον τόμο.
Για το δοκίμιο “Μελαγχολία και πολεμική” (που αποτελεί και τον γενικό τίτλο του βιβλίου) ο ξεχωριστός Κώστας Κουτσουρέλης γράφει: Το κείμενο “Μελαγχολία και Πολεμική” (1997) ειδολογικά συγγενεύει με εκείνα τα φιλοσοφικά δοκίμια που ο συγγραφέας περιέλαβε στον τόμο “η ηδονή, η ισχύς, η ουτοπία” (εκδ. Στιγμή 1992). Με τα δοκίμια αυτά ετεροθαλή στην προέλευση και τη θεματολογία τους είναι ασφαλώς ενδεικτικά του εύρους των ενδιαφερόντων του συγγραφέα.
Κατά το μέτρο αυτό συνιστούν μία πανοραμική επιτομή της σκέψης του. Ορισμένα δε από αυτά, όπως το “Μελαγχολία και πολεμική” καταλέγονται αναντίρρητα στις καλύτερες σελίδες του Κονδύλη…
Ο επιμελητής κ. Κ.Κ. προτάσσει σημαντικό κείμενο ομιλίας του κορυφαίου Γερμανού ιστορικού Reinhart Koselleck του οποίου ο Κονδύλης υπήρξε μαθητής κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Χαϊδελβέργη… Παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα (σελ. 17):
Ο Κονδύλης εμβάθυνε σε ευρύ φάσμα πηγών, θεολογικών, φιλοσοφικών, νομικών, πολιτικών και κοινωνικών κειμένων και τα χρησιμοποίησε για να αποστάξει με τρόπο βραχύλογο και κυρίαρχο τους μεγάλους σταθμούς και τις καμπές της ιστορίας της ΕΝΝΟΙΑΣ. Προς το τέλος της ομιλίας του αυτής την οποία μετέφρασε ο Κώστας Κουτσουρέλης ο κορυφαίος Γερμανός ιστορικός Reinhart γράφει για τον Π. Κονδύλη: Ξαναφέρνοντας στη μνήμη μου τον άνθρωπο Κονδύλη λέω ότι: Η επιχειρηματολογία ήταν πάντοτε σκληρή, υπερήφανη, μονόπλευρη, αδέκαστη, αναλυτική και προκλητική. Και αυτός ο ίδιος ήταν σκληρός, υπερήφανος, μονόπλευρος, αδέκαστος, αναλυτικός και προκλητικός και αυτές είναι οι ιδιότητες που φρονώ μπορούν να στηρίξουν έναν επιστημονικό βίο και όποιος αποδέχεται αυτές τις ιδιότητες μπορεί ν’ αντιπαρατεθεί με τον Κονδύλη που είχε το προσόν να προκαλεί τον διάλογο και συνεπώς την ανάδειξη και άλλων ερμηνειών και απόψεων…
Σ’ αυτόν τον διάλογο σας προσκαλώ… και όπως έλεγε ο Κονδύλης: Δεν υπάρχει καμιά τελειωτική λύση και καμιά ευτυχία. Ευτυχία που να μην διατρέχει κινδύνους… “Μελαγχολίας και πολεμική” που έχει δημιουργήσει ο σύγχρονος καταναλωτικός πολιτισμός μιας απέραντης δυστυχίας και απελπισίας.
ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΜΕ ΜΙΚΡΗ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ
“Μελαγχολία και πολεμική” είναι ο τίτλος των εννέα δοκιμίων του πρόωρα χαμένου -και πανευρωπαϊκά αναγνωρισμένου Ελληνα στοχαστή φιλοσόφου και ερευνητή Παναγιώτη Κονδύλη (γεν. 1943 – 1998).
Με τα σπουδαία αυτά κείμενά του έχω ξανασχοληθεί στα “Χανιώτικα νέα” λόγω της ιδιαίτερης αξίας τους και της ευρύτερης χρονικά επικαιρότητάς τους.
Μια επικαιρότητα η οποία βασίζεται κατά βάση στην εκτεταμένη (για να μη πω καθολική) απαισιοδοξία που είναι κυρίαρχη σήμερα στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια, στη Μέση Ανατολή, στην Αγγλία, στην Ευρώπη, στην Αμερική, στον κόσμο ολόκληρο λόγω συνεχιζόμενων πολέμων όλων των μορφών.
Ομως παράλληλα με αυτή την ευρεία απαισιοδοξία, λειτουργεί και η αισιοδοξία όσο μικρή και αν είναι μέσα από την ευρεία θεώρηση των μεγάλων και τόσων επικίνδυνων καταστάσεων που πραγματοποιούνται, μεθοδεύονται και απειλούν το σήμερα και το αύριο της ανθρωπότητας.
ΚΑΜΙΑ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΛΟΓΗ ΑΝ ΔΕΝ ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΝΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΚΩΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ
Για να πει ο Κονδύλης ότι: Η πολεμική που έχει την αφετηρία της σε κάποια “απαισιόδοξη” τοποθέτηση είναι απλώς μια μορφή πολεμικής ανάμεσα σε άλλες: οι απαισιόδοξοι δεν είναι καθ’ εαυτοί πολεμικότεροι από τους αισιόδοξους. Εδώ όμως ενδιαφέρει μόνο η δική τους περίπτωση.
Υπάρχει ένας οιονεί ή a priori λόγος που επιβάλλει στην “απαισιοδοξία” (ακριβώς όπως και στην αισιοδοξία) να παίρνει πολεμικό χαρακτήρα και να επωμίζεται αντίστοιχα καθήκοντα, από τη στιγμή που εμφανίζεται με κάπως θεωρητική μορφή στο φάσμα του πολιτισμού και της ιστορίας των ιδεών.
Η απαισιοδοξία ή αισιοδοξία γεννιούνται στο εσωτερικό της ανθρώπινης κατάστασης ούτε για μια τελεσίδικη εκτίμησή της…
Ομως καμιά απαισιοδοξία δεν είναι νοητή χωρίς ρητή ή σιωπηρή αναφορά σε μια καλύτερη πραγματικότητα που κάποτε υπήρξε ή θα έπρεπε να υπάρξει και καμιά αισιοδοξία δεν πρέπει να θεωρηθεί εύλογη αν δεν αναφέρεται στην υπερνίκηση των κακώς κειμένων.
ΖΟΥΜΕ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΦΟΒΟΥΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΛΠΙΔΕΣ ΜΑΣ
Για να συμπληρώσει ο Π. Κονδύλης λέγοντας αν αποδεχτούμε την ανθρώπινη πραγματικότητα, όπως ήταν και εξακολουθεί να είναι δίχως την παραμικρή επιθυμία για τούτη ή εκείνη την αλλαγή. Και δίχως να τρέφουμε κανέναν φόβο και καμιά ελπίδα προς τις ενδεχόμενες μεταβλητές τότε γίνεται περιττή κάθε απαισιόδοξη ή αισιόδοξη στάση. Κάτι τέτοιο όμως θα σήμαινε το πάγωμα του κόσμου κάτω από τα μάτια μιας άπειρης διάνοιας. Η ανθρώπινη πραγματικότητα υπάρχει και ζει από τους φόβους και τις ελπίδες, από τις θετικές ή αρνητικές αξιολογικές κρίσεις που συνδέονται ουσιωδώς με την ίδια και δεν είναι απλώς αποτελέσματα, αλλά και κινητήρια αίτια των εσώτερων μετατοπίσεων και μεταστροφών της.
Η ΦΥΓΗ ΑΠΟ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ
Πάντως η απαισιόδοξη θεώρηση που εκλαμβάνεται ως μελαγχολία είναι η ΦΥΓΗ από την κοινωνία και τους ανθρώπους. Οπου μέσα και μέσω της φυγής εκφράζεται ως παραίτηση από κάθε πράξη και ως πράξη. Με τη φυγή όμως να μην είναι βουβή, ακόμη κι όταν εκείνος που φεύγει και απομονώνεται ΣΙΩΠΑ.
Στο κρίσιμο αυτό σημείο ο Κονδύλης υποστηρίζει ότι: Η φυγή καθ’ εαυτό σηματοδοτεί μια έμπρακτη ΑΠΑΞΙΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ για την αιτία που προκάλεσε αυτή την πνευματική ή και κοινωνική αποστασιοποίηση και συγχρόνως μια πρόσκληση προς εκείνην να αλλάξει την πορεία της, ώστε να αξίζει η προσπάθεια για μια ενδεχόμενη επανάκαμψη στους κόλπους της κοινωνικής πράξης. Με ουσιώδες χαρακτηριστικό της διάθεσης αυτής να αποτελεί το βίωμα της φυγής ως ΠΙΣΤΗ προς έναν καλύτερο κόσμο και ένα υψηλότερο ιδεώδες.
ΧΑΣΜΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΙΔΕΩΔΕΣ
Αλλά η φυγή μόνη της μπορεί να επιτείνει ένα χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο ΙΔΕΩΔΕΣ για να δημιουργηθεί μια εκρητική κατάσταση που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θα αποφορτισθεί κατ’ ανάγκην στην… ΠΡΑΞΗ.
Χωρίς τούτο να συνεπάγεται υποχρεωτικά το πέρασμα από τη μελαγχολία στην εξέγερση… Οπως γίνεται σύμφωνα με ψυχιατρικό χαρακτηρισμό με το πέρασμα από τη φάση της κατάθλιψης σε εκείνη της μανίας. Με την ένταση να μπορεί να ντυθεί ποικίλες μορφές και να φθάσει σε διάφορα ύψη. Αυτό όμως εξαρτάται από το αν ο μελαγχολικός (απογοητευμένος και αποσυρμένος) θα μείνει ένα μεμονωμένο άτομο που μιλά αποκλειστικά για λογαριασμό του ή παρουσιάζεται και δρα στο όνομα δεσμευτικών αρχών ή τέλος αν επιθυμεί να ενώσει τις δυνάμεις του με εκείνες μιας συλλογικής οντότητας προκειμένου να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα σε πραγματικότητα και ιδεώδες μέσω της επιβολής του τελευταίου…
ΧΩΡΙΣ ΣΤΗΡΙΓΜΑΤΑ Η ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
Ομως στο παρελθόν της πορείας της ανθρωπότητας και των διαφόρων πολιτισμών της σταθερός άξονας και πρόταγμά της ήταν: εξέλιξη και προσαρμογή. Σε αυτές όλα τα υψηλά ιδεώδη καταπολεμήθηκαν, γκρεμίστηκαν, καταπατήθηκαν και ξεπεράστηκαν.
Για να ζουν άτομα οραματικά στη μελαγχολία, στην απαισιοδοξία, στη μόνωση ή στην οργή. Χωρίς να μπορούν εύκολα να βρουν στηρίγματα να βιώσουν την τόσο απαραίτητη “αισιοδοξία” της ζωής…
Η οποία ως αποφαίνεται ο Κονδύλης (σελ. 183) του βιβλίου του “Μελαγχολία και πολεμική – δοκίμια και μελετήματα” εκδόσεις Θεμέλιο 2002) το μελαγχολικό habitus εμπεριέχει κοινωνική αιχμή…
Για να μην επιτρέπεται να δοθεί η εντύπωση ότι η μελαγχολία δεν είναι παρά αδυναμία χαρακτήρα ή φυγή από εκείνους τους αγώνες που απαιτούν σκληραγωγία παρά εκλέπτυνση. Γι’ αυτό κάνει την είσοδό της στη σκηνή επιθετικά και μεταμφιέζεται η μελαγχολία σε δηκτική ειρωνεία. Με αποτέλεσμα η μελαγχολία να χάνει σε ποιότητα για να εκφυλίζεται σε εχθρότητα και σε οριστικότητα.
ΝΑ ΚΡΙΝΕΙ ΜΟΝΟ ΟΠΟΙΟΣ ΝΙΩΘΕΙ ΤΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΟΥ ΑΠΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ΑΠΟ ΒΑΡΗ
Για να σημειώσει ο Π.Κ. ότι: Καθώς το ηθικό αίτημα είναι απόλυτο, η επαφή με την εκάστοτε συγκεκριμένη πραγματικότητα δεν μπορεί παρά να οδηγεί στο πέρασμα από τη μελαγχολία στην απελπισία, στην επιθετικότητα κάθε τιμητή της οδυνηρής πραγματικότητας. Οπως είναι αυτή που ζουν οι Ελληνες και οι Ελληνίδες τα τελευταία κρίσιμα 16 χρόνια από το 2000 και μετά. Μια κρίση πολλαπλών επιπέδων, η οποία εξελικτικά έγινε και κρίση πανευρωπαϊκή και παγκόσμια…
Για να βρίσκεται σήμερα που επικαιροποιούμε το προορατικό δοκίμιο “Μελαγχολία και πολεμική” σε μια εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση. Για να τονίσει ο Π.Κ. ότι ο τιμητής έχει δικαίωμα να κρίνει, αλλά να είναι μόνο όποιος νιώθει τη συνείδησή του απαλλαγμένη από βάρη.
ΠΟΤΕ ΑΚΟΥΓΕΤΑΙ Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΟΡΘΟΥ ΦΡΟΝΗΜΑΤΟΣ;
Αλλά ποιος λίγο ή πολύ σε τούτη ιδιαίτερα τη διαβολική εποχή να έχει συνείδηση απαλλαγμένη από βάρη ενοχής, συνενοχής και ανοχής;
Γι’ αυτό τον λόγο συνεχίζει το κείμενο) ο προφήτης (όσο παραμένει προφήτης δηλαδή όσο αγαπάει την έρημο, περισσότερο από την τύρβη της πολιτικής) δεν μπορεί να βρει αυθεντικούς συνοδοιπόρους και κατά βάθος ούτε και θέλει. Γιατί η φωνή του ορθού φρονήματος ακούγεται δυνατότερα και καθαρότερα όταν βγαίνει από ένα και μοναδικό στόμα. Για να χωρίζουν σε αυτό το σημείο οι δρόμοι του μοναχικού προφήτη από εκείνους του πολιτικού επαναστάτη, ο οποίος είναι αναγκασμένος να στηριχτεί στη συλλογική δράση. Ομως ανάλογα διαφοροποιείται και η κοινωνική απροβλεπτικότητα της μελαγχολίας… Η οποία αντιστοιχεί σε μια απώλεια ή σε μια έλλειψη, που μελλοντικά θα αντισταθμιστεί, αλλά μέχρι τότε χρησιμεύει ως μέτρο προσφυές για την αποτίμηση της παρουσίας του κακού στην κοινωνία…
ΕΧΕΙ Ή ΔΕΝ ΕΧΕΙ Η ΖΩΗ ΚΑΘ’ ΕΑΥΤΗ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΑΞΙΑ
Ωστόσο, το ζήτημα της εσωτερικής συνάφειας μεταξύ μελαγχολίας και πολεμικής δεν εξαντλείται στη συγκρότηση μιας τυπολογίας των σημαντικών μελαγχολικών της ιστορίας των ιδεών, του πολιτισμού και της πολιτικής. Μπορεί να φωτιστεί εξίσου καλά αν ερευνήσουμε από μια άλλη σκοπιά το περιεχόμενο των ιδεών για τις οποίες γίνεται εκάστοτε λόγος. Οπου με την αμιγή μελαγχολική ή απαισιόδοξη κοσμοθεωρητική τοποθέτηση καθρεφτίζεται στην άποψη ότι ΟΛΑ ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑΛΟΓΑ και χωρίς ΝΟΗΜΑ και ότι η ζωή καθ’ εαυτή δεν έχει καμιά αξία.
Οπου η διαπίστωση της έλλειψης νοήματος του ΕΙΝΑΙ συνάγει την αξίωση να μην πιστεύουν οι άλλοι άνθρωποι σε κανένα νόημα.
Ομως, ακόμα και οι υλιστικές κοσμοθεωρίες, που απέρριπταν για κοσμοθεωρητικούς λόγους την πρωτογενή σύνδεση του νοήματος με κάποιο πνευματικό ή θείο κοσμικό θεμέλιο ήταν υποχρεωμένες να εισάγουν λαθραία αρχές και δυνάμεις.
20ος ΑΙΩΝΑΣ Η ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΟΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Και τούτο το έπραξαν με απονενοημένο από λογική άποψη τρόπο προκειμένου να διασώσουν την ΠΙΣΤΗ στο νόημα της ηθικής και κοινωνικής πράξης. Επειδή -όπως τονίζει ο Π.Κ.- η ΠΙΣΤΗ αυτή είναι από πολιτισμική άποψη απαραίτητη. Με το νόημα να μπορεί να καταπολεμηθεί μόνο στο νόημα ενός άλλου νοήματος.
Και γι’ αυτό η εξαγγελία έλλειψης νοήματος είναι από ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΠΟΨΗ απολύτως ΑΓΟΝΗ. Για να παραμένει ιδιωτική υπόθεση… Αλλά ποια είναι η κοινωνική και πολιτική μοίρα των κηρύκων απουσίας κάθε νοήματος στη ζωή το γνωρίζουμε… Πάντως η έννοια της κρίσης που συνοδεύει τους ευρωπαϊκούς νέους χρόνους είναι σαν σκιά. Για να μπορέσουμε να θεωρήσουμε τον τελευταίο (τον 20ό) ευρωπαϊκό αιώνα ως την καταθλιπτικότερη εποχή της παγκόσμιας ιστορίας…
Η ΚΡΙΣΗ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΕΝΑ ΕΥΘΕΩΣ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΟΗΜΑ
Αλλά, ωστόσο, λείπουν οι χειροπιαστές εκείνες ενδείξεις που θα επιτρέπανε το συμπέρασμα πως η ανθρώπινη δυστυχία και ευτυχία ήταν αυτή την εποχή μοιρασμένες αλλιώς απ’ ό,τι αλλιώς σε άλλες εποχές
…Η κρίση περιέχει ένα ιδιαίτερο, ευθέως πολεμικό, νόημα το οποίο επιδέχεται ακτιβιστική ερμηνεία, όταν τα καταγγελμένα ΚΑΚΩΣ ΚΕΙΜΕΝΑ δεν εμφανίζονται ως αναπόφευκτο κακό πεπρωμένο που ανακυκλώνεται εσαεί, αλά κατ’ αρχήν επιδιορθώσιμες βλάβες ενός μηχανισμού. Αν όμως, δεν ήταν ταυτόχρονα και μηχανικοί κρίσεων, οι διαγνώστες τους, θα μετατρέπονταν αργά ή γρήγορα σε στωϊκούς άπραγους θεατές…
Σ’ ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΔΟΚΙΜΙΟ ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΟ ΝΟΗΜΑ ΓΙΑ ΠΙΣΤΗ ΣΤΗ ΖΩΗ
Ενα θαυμάσιο, προφητικό και αναλυτικό δοκίμιο 19 σελίδων, μέσα στις οποίες, με ιδιαίτερα συμπυκνωμένο κριτικό και συγκριτικό στοχασμό αναλύει, στα τελευταία χρόνια του τρομερού εικοστού αι. λίγο πριν αποδημήσει τη μεγάλη και εφιαλτική πραγματικότητα και απανθρωπικότητα. Μέσα από τη μελαγχολία και την πολεμική της. Αλλά τώρα, ο 21ος αιώνας που ισοπεδώνει, εξαρθρώνει και εξαγριώνει τα πάντα και τους πάντες σε όλο τον πλανήτη που κατακλύσθηκε από ποταμούς μη νοήματος της ζωής και με καταλυτική μελαγχολία πόση αισιοδοξία μπορούμε να αντλήσουμε από τη μεγάλη απαισιοδοξία που κυριαρχεί… για πρόοδο, ανάπτυξη, αλλαγή με μια διαρκή παραλλαγή;
