■ Γιατροσόφια και συνταγές
Για τη λαϊκή ιατρική στην παλιά Κρήτη σηµαντικά στοιχεία καταχωρεί ο Παύλος Βλαστός, ο πατέρας της Κρητικής Λαογραφίας, στο τεράστιο αρχείο του, το οποίο φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Ο Βλαστός έχει καταχωρήσει γιατροσόφια και συνταγές λαϊκής Ιατρικής, που παρουσιάζουν αρκετό ενδιαφέρον, τόσο ως προς την ποικιλία των θεµάτων των οποίων άπτονται, όσο και για τα είδη θεραπείας των αναφεροµένων νόσων.
Αν θα θέλαµε να οµαδοποιήσουµε θεωρητικά τις αναφορές του Βλαστού, θα µπορούσαµε να τις κατατάξουµε σε τέσσερις µεγάλες κατηγορίες.
ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ
Η πρώτη είναι οι ασθένειες, καθώς και οι µέθοδοι και τα υλικά καταπολέµησής τους. Καταγράφει 39 ασθένειες και διάφορα άλλα προβλήµατα υγείας.
Παράδειγµα το «Ιατρικόν εις δηλητηριασθέντα από µανιτάρια»: «όταν εννοήσει τις ότι εδηλητηριάσθη από µανιτάρια, αµέσως να φάγη ποσότητα τινα χλωρών τσόχων και να πίνη έλαιον άφθονον».
Αλλά και η δεύτερη αναφορά παρουσιάζει ενδιαφέρον:
«εις θάµβωµα οφθαλµών»: Λάβε βατόµουρα, έκβαλον τον ζωµόν των και φύλαξον αυτόν. Όταν χρειασθείς, ανακάτωσε µέρος εκ του ζωµού τούτου µε ροδόσταµον (ροδόνερον) και βάνε εις τους οφθαλµούς σου. Εάν οι οφθαλµοί πάσχουν ένεκεν γήρατος και δεν βλέπουν, κάµνεις άλευρον εκ λινοσπόρου και βράζεις αυτό εις νέον πήλινον αγγείον – όταν ολίγον κρυώσει το βρασµένον άλευρον κατασκευάζεις εξ αυτού πιταράκι, τυλίσσεις αυτό µε ψιλόν πανί και θέτεις επί των οφθαλµών σου»
Χαρακτηριστική όµως είναι και η, ως αναφέρεται, θεραπεία ρευµατισµών:
«Λάβε κάππαριν, βλαστάρια και κοµβία οκάδες δύο.
1 πλάκα Κρητικού καλού σάπωνος 100 δράµια και 200 δράµια καθαρού ελαίου.
Τα βράζεις εις αφόριο (καινόν) τσουκάλι πήλινον το οποίον σκεπάζης δια του πώµατός του και περιχρύεις έξωθεν δια πηλού δια να µη εξατµίζει, όταν εννοήσης ότι έβρασε αρκούντως το κατεβάζεις. ∆ια του µίγµατος τούτου το οποίον καθαρίζεις από λεπτόν πανί και φυλλάττεις, αλοίφεται ο πάσχων από ρευµατισµούς και καθ’ όλα τα µέλη όπου αισθάνεται πόνους, οίτινες εξαλείφονται µετά τινας ηµέρας».
∆εν λείπουν βέβαια και συνταγές µάλλον αποκρουστικές και µακάβριες, αλλ’ ως φαίνεται την εποχή εκείνη αποδεκτές για θεραπεία:
«Φάρµακον εις πόνους ωτίων (αυτία) διά µικρών ποντικών:
Εύρε 4 – 5 µικρά ποντίκια, ρίψε τα ζωντανά εντός φιάλης περιχούσης έλαιον καθαρόν, ουχί πεπληρωµένης. Κλείεις στερραιώς την φιάλην και κρεµάς αυτήν εις τον ήλιον επί ολόκληρους µήνας. Το βάλσαµον τούτο είναι ωφέληµον εις τους πάσχοντας εκ πόνων των αυτίων (των ώτων). Λαµβάνεις δύο σταγώνας εξ αυτούκαι τας ρίπτεις εντός του πάσχοντος ωτίου, έπειτα φράττεις την οπήν διά βάµβακος και καταπαύουν οι πόνοι, θεραπευόµενος ο πάσχων. Το βάλσαµον τούτο ωφελεί προς τούτοις καθ’ όλον το σώµα ένθα τις αισθάνεται πόνους, τριβόµενος διά µαλλίνου υφάσµατος.»
ΤΣΙΜΠΗΜΑΤΑ – ∆ΑΓΚΩΜΑΤΑ
Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει καταστάσεις που χρήζουν ιατρικής περίθαλψης και που προκαλούνται από εξωτερικούς παράγοντες, ζώα ή έντοµα. Παραθέτει 15 τέτοιες περιπτώσεις. Παράδειγµα η «Θεραπεία των από λυσσώδεις σκύλους δαγκωµένων», «Ιατρικόν κατά της υδροφοβίας»: Ευθύς µετά το δάγκαµα (του λυσσασµένου κυνός) λάβε θερµόν όξος και χλιαρόν ύδωρ και νίψον καλά την πληγήν, αφίνων να στεγνώσει. ΄Επειτα χύσον επ’ αυτής ολίγας σταγόνας υδροχλωρικού οξέως, διότι τα µεταλλικά οξείδια εξαφανίζουσι το δηλητήριον του σιέλου. ουδέν απλούστερον και ευκολότερον τον µέσον τούτου, δια του οποίου ο εκ της υδροφοβίας κίνδυνος πληρέστατα ουδετερούται ευθύς και δια παντός».
ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟΣ
Αρκετά αναφέρονται για τα είδη και τους τρόπους καλλωπισµού και την κοσµετολογία – αναφορές που κατατάσσονται στην τρίτη κατηγορία και έχουν θέση εδώ, αφού παρατίθενται στοιχεία βελτίωσης και ενδεχοµένως ίασης καταστάσεων, που ναι µεν δεν θεωρούνται ασθένειες, όµως αποβλέπουν στην καλύτερη παρουσία ενός υγειούς και κατά το δυνατόν ευπαρουσίαστου οργανισµού. Υπάρχουν 22 σχετικές αναφορές. Παράδειγµα:
«Κασσίδας θεραπεία»: «Θεραπεία της Κασσίδας δια του φυτού καλοµένου Αρδακτιλίνακα. ∆ια την ασθένειαν της κεφαλής, της Κασσίδας λεγοµένης, οι Κρήτες ορεινοί την θεραπεύουσιν δια του φυτού του λεγοµένου Αρδακτιλίνακα (φυτόν ακανθώδες) το οποίον συλλέγεις ένα ποσόν (ξηραίνεις αν είναι χλωρόν) και το καίεις εις µέρος κατάλληλον δια να περισυλλέξεις την στάκτην καθαράν. ΄Επειτα την βάλλης εις πιάτο και προσθέτεις έλαιον καθαρότατον, και κάµνεις αλοιφήν, δια της οποίας, αφού ο πάσχων από την κασσίδαν λουσθεί καλώς µε θερµόν ύδωρ (χλιαρόν) και καθαρισθεί εις την κεφαλήν, αλοίφεται δια της αλοιφής της στάκτης του Αρδακτιλίνακος. Τούτο εξακολουθεί ο πάσχων έως ον εντελώς θεραπευθεί.»
Και άλλη: «Αλοιφή προς διατήρησιν και ίασιν της πτώσεως των τριχών της κεφαλής.»
Αξίζει να την αναφέρουµε προς χάριν όσων ενδιαφέρονται ή ανησυχούν για την αυξανόµενη «ερηµοποίηση» ορισµένων περιοχών της κεφαλής τους: «δια να µη πίπτουν (µαδύουν) τα µαλλία της κεφαλής και τα γένεια: καύσε το δέρµα του Κατσοχοίρου (σκαντζοχοίρου), οµού µε ταις βελόναις του, ταύτα κάµε κόνιν, ανάµιξον µε πίσσαν (ίσως κοπανισµένην κόνιν) και άλοιφον τον τόπον όπου µαδυούν αι τρίχες και φυτρώνουν άλλαι. (και το επιστέγασµα της συνταγής). Εάν δε πίνει ο άνθρωπος την κόνιν ταύτην µε άσπρο κρασί, θεραπεύει τον πονόνεφρόν του»
ΦΥΤΑ ΚΑΙ ΒΟΤΑΝΑ
Η τέταρτη και τελευταία κατηγορία περιλαµβάνει παρατηρήσεις σε φυτά και καρπούς, σηµειώνονται οι ευεργετικές ιδιότητές τους και δίδονται παραινέσεις για τη διατήρηση της υγείας του σώµατος. 11 αναφορές. Παράδειγµα:
«Τρώγετε πορτοκάλια
Τρώγετε άφθονα πορτοκάλια, όσοι έχετε αιµατώδη και πληθωρικήν κράσιν ή υποφέρετε συχνά από εγκεφαλικάς συµφοράς, καθώς επίσης και οι χολερικής ή νευρικής κράσεως, αι χλωµωτικαί γυναίκες, οι καθ’ έξιν δυσκοίλιαι, οι χρόνιοι υποτασικοί και χολολιθιώντες, οι χρόνιοι ρευµατισµοί και αρθριστικοί, οι εκζεµατικοί και δερµατοπαθείς ερπητικής δυσυκρασίας) εφ’ όσον δεν υποφέρετε από ενοχλήσεις της λεγοµένης υπερχλωροδρικής δυσπεµψίας (πόνους εξυρεγεµίας),αλλά προσπαθείτε όσον το δυνατόν να τρώετε τον καρπόν αυτόν όχι τόσον µετά το φαγητόν, όσον κυρίως µε κενόν τον στόµαχον, την πρωϊαν λ.χ. περί της 9π.µ. και το απόγευµα περί της 5µµ., όταν τελειώσει η πέψις, διότι τότε κυρίως αναπτύσσει τας ευεργετικάς του ενεργείας.»
Και δυο αναφορές ως προς τις υγιεινές τροφές και τις επιδράσεις τους στον ανθρώπινο οργανισµό: «Τον χειµώνα, λοιπόν’, αναφέρει ο Βλαστός, «τρώγει τις και κοιµάται περισσότερον, εάν δε δεν λάβει τα µέτρα του γίνεται πληθωρικός και η σωµατική αυτή κατάστασις προδιαθέτει προς συµφορήσεως, ιδίως κατά τας αποτόµους µεταβολάς της θερµοκρασίας. Κατά τον χειµώνα τα όργανα της χωνεύσεως έχουσι περισσοτέραν δύναµιν. Συνιστώνται δια τούτου τροφαί πυκναί, ζεσταί και ξηραί (ως κυνήγι, χοιρινόν, παστά, γλυκίσµατα)… Οι γέροντες ιδίως, πρέπει να ολιγοτρώγουν, έξω και αν αισθάνονται πείναν (!)» Και ενώ µας µιλά για παστά και γλυκά και χοιρινά, µας επισηµαίνει και τις ωφέλειες της χορτοφαγίας:
«Αι φακαί, τα σπανάκια και τα σαλατικά θεραπεύουσι την αναιµίαν, Τα λεµόνια τας χολερικάς παθήσεις, Τα σύκα τον καρκίνον, Τα σπαράγγια τας ασθενείας της καρδίας, Αι σταφυλαί την φαγούραν (επιδερµικά νοσήµατα), Τα απίδια την νεφρίτην, Τα µήλα το λουµπαγόν, Τα τζίτζιφα τας ασθενείας του στήθους, Ο ζωµός της ραφωνίδος την συνάγχην, Το σέλινον το σκορβούτον, Αι σαλάται των µαρουλιών θεραπεύουσι τους σπασµούς, Το σκόρδον τα δαγκάµατα των όφεων.»
ΤΑ «ΥΠΕΡΦΥΣΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ»
Αξιοσηµείωτο είναι ότι ο Βλαστός, παρά το γεγονός ότι είναι ενηµερωµένος για την επιστηµονική εξήγηση ιατρικών περιπτώσεων και παθολογικών καταστάσεων, καταχωρεί σε άλλους τόµους ως υπερφυσικά φαινόµενα την Πανώλη, το Ρίγο και τη Νεκροφάνεια, το Βιστιριγµό και το Βραχνά ή Εφιάλτη.
Το Καντάνεµα, ή Κατάνεµα, ή Κατάνευµα, η νεκροφάνεια δηλαδή, προέρχεται από τη λέξη κατανέοµαι ή κατανεύοµαι, που σηµαίνει έρχοµαι, πηγαίνω κάτω ή επιστρέφω πίσω. Ο βαριά ασθενής παραληρεί στο ψυχορράγηµά του για όσα βλέπει στον Άδη και στον Κάτω Κόσµο, περί της Κολάσεως ή του Παραδείσου και συνοµιλεί µε άλλους ήδη νεκρούς. Το Κατάνεµα µπορεί να διαρκέσει ώρες, ηµέρες ή και µήνες ακόµη, οι περισσότεροι όµως από τους επανερχόµενους στη ζωή αναρρώνουν και ζουν φυσιολογική ζωή για πολλά χρόνια ακόµη.
Η Πανώλη, πανώκλα ή πανούκλα, ο βουβωνικός λοιµός, ασθένεια επιδηµική και µεταδοτική, παριστάνεται ως γριά καµπούρα, µαύρη στην όψη αλλά και στην ενδυµασία της, ρυτιδωµένη και δύσµορφη, αποτρόπαιη και αποκρουστική. Με µεγάλα µαύρα νύχια και σιδερένια παπούτσια, στηρίζεται επίσης σε µπαστούνι σιδερένιο και περιφέρει στον κόσµο το µολυσµένο της σώµα, αγγίζοντας µε οποιοδήποτε τρόπο τους ανθρώπους και µεταδίδοντας τη φοβερή ασθένεια.
Ο Ρίγος (ή το Ρίγος) είναι «ασθένεια, πάθος, αρρώστια, αίσθηµα ψύχους το οποίον προξενεί ανατριχίλαν, κρυάδα παροξυσµού, τροµάραν, τουρτουρισµόν, φρίκη από φόβον και τρόµον…» και κατ’ επέκταση πυρετό τριταίο, τεταρταίο, θερµοκρασία, παροξυσµό.
Ο Βιστιρισµός, Βιστιριγµός ή Βιστιρέ, είναι, όπως αναφέρεται, ασθένεια αιφνίδια και απροσδόκητη που πλήττει τον παθόντα ακαριαία, όπως π.χ. η ηµιπληγία ή η ολική ή µερική παραλυσία του σώµατος, η οποία όµως αποδίδεται σε αέρα κακό, µολυσµένο, νοσώδη και δαιµονικό που απαντάται κυρίως σε φυσικά περιβάλλοντα (κάτω από συγκεκριµένα δένδρα ή σε σπηλιές µε κακό αερισµό).
Ως προς τον Εφιάλτη, ο λαογράφος αναφέρει ότι η Επιστήµη τον θεωρεί ασθένεια, «πάθος πασίγνωστον σήµερον, παροδικόν και καθ’εαυτό αβλαβές, οσάκις όµως είναι λίαν συχνόν δύναται να αποβεί βλαβερόν εις την υγείαν ένεκα της διαταράξεως την οποίαν προξενεί…»
Η αιτία που ο Βλαστός καταχωρεί τουλάχιστον την Πανώλη, τον Ρίγο και τον Βραχνά στη χορεία των υπερφυσικών στοιχείων, είναι επειδή αυτά, σύµφωνα µε τις παραδόσεις, προσωποποιούνται από µόνα τους αλλά και στο σύνολό τους, σε όντα δαιµονικά που καταδυναστεύουν τον πάσχοντα. Ο Ρίγος π.χ.: «ανήρ ωχρός ως ο τεθνεώς, ηµίγυµνος και δυσµορφότατος, που κρατεί λόγχην ως φύλαξ του ΄Αδου και των υποχθονίων, πάντοτε τουρτουρίζων εκ της υγρασίας και πάλιν µεταβαλλόµενος εις βράζονται και θερµαινόµενον ένεκεν της θερµότητος της εν ΄Αδη καµίνου της Κολάσεως». Μισεί τους ανθρώπους και τα ζώα, ιδίως αυτούς που κατοικούν σε ελώδη και υγρά µέρη, προφθαίνει ακαριαία όσους τον αποφεύγουν, ως διάβολος (µε δαιµονική συνεργία) µεταµορφώνεται, όπως η ανάγκη το καλέσει και όπως αυτός θέλει, σε ζώο, πτηνό, πεταλούδα, ποντικό ή όφι.
Ως αντίδοτα σε τέτοιες περιπτώσεις ο Βλαστός καταγράφει όχι µόνο ιατρικές συνταγές αλλά και γοητείες – γητειές και εξορκισµούς και τους τρόπους αποφυγής των στοιχείων και των επιδράσεών τους στους ανθρώπους. Οι γοητείες και ευχές «λυσίµατος» των πασχόντων µπορεί να αφορούν στα πιο σηµαντικά ως τα πιο ασήµαντα πράγµατα ή ασθένειες: έναν πονοκέφαλο ή µια ανίατη αρρώστια, ένα ψύλλο µέσα σε ένα αυτί ή τους συνηθισµένους ρευµατισµούς, µια στρατιά µυρµηγκιών ή µια ρινορραγία, ένα «κακό µάτι» – «λάβωµα» αλλά και το άλγος του οφθαλµού, την προσέλκυση για έρωτα και σύζευξη ή τη θεραπεία της γάγγραινας, ακόµη και την απόδοση του συζύγου και του ζεύγους κατά την εκπλήρωση των συζυγικών τους καθηκόντων, ή γενικότερα τις συνθήκες συµβίωσής τους µέσα στον γάµο.
Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Θα πρέπει να αναφερθεί ότι το θέµα της «λύσης» κάποιων προβληµάτων είτε υγείας είτε άλλων συνδεόταν άµεσα µε την καταφυγή στις θρησκευτικές δυνάµεις και για την εφαρµογή της χρησιµοποιούνταν φράσεις που είχαν άµεση σχέση µε την εκκλησία και τη θρησκεία, συνδυασµένα µε σχήµατα γνωστά, όπως το πεντάκτινο αστέρι και ο σταυρός σε πολλές παραλλαγές του.
Είναι βέβαιο ότι τα περισσότερα από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω προκαλούν σήµερα χαµόγελα, τουλάχιστον, συγκατάβασης. Ας σκεφτούµε όµως ότι στο απώτερο παρελθόν και σε τόπους ορεινούς κι αποµονωµένους, δεν έφθανε η Ιατρική Επιστήµη του τότε έστω, κι επικρατούσε η ανθρώπινη αδυναµία, που, όπως και σήµερα άλλωστε, σε πολλές περιπτώσεις, αδυνατεί να ελέγξει το ανεξέλεγκτο και να εξηγήσει το ανεξήγητο της πολύπλοκης και περιπλεγµένης ζωής µας…
*Η Ζαχαρένια Σηµανδηράκη είναι Ειδική Συνεργάτις των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Μέλος ∆.Σ. Ευρωµεσογειακού ∆ιαπολιτισµικού Κέντρου UNESCO, Πρόεδρος Τοµέα Υλικής και Άϋλης Πολιτισµικής Κληρονοµιάς
