ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ
Ενα πανάρχαιο έθιμο που επιβιώνει ως τις μέρες μας θέλει τις πόρτες των σπιτιών να είναι στολισμένες κατά την ημέρα της Πρωτοχρονιάς με έναν βολβό του φυτού σκίλλη ή παραθαλάσσια. Ετσι για να μην μπαίνει μέσα το κακό!
Αιώνες τώρα η ελληνική Πρωτοχρονιά ταυτίζεται με μερικά απλά όσο και σημαδιακά πράγματα. Ενα απ’ αυτά είναι η βασιλόπιτα, επιβίωση των αρχαίων λατρευτικών άρτων. Ενα άλλο είναι τα πράσινα κλαδιά, τα φύλλα που στολίζουν τα σπίτια και που έκφραση του ίδιου εθίμου είναι το γνωστό χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Αιώνες τώρα οι Ελληνες συνηθίζουν να κρεμούν στις πόρτες τους τον μαγικό βολβό της Πρωτοχρονιάς, το πανάρχαιο σύμβολο της αθανασίας, τη σκιλλοκρομμύδα ή ασκελετούρα όπως τη λέμε στην απλή γλώσσα του λαού, τη σκίλλη, όπως αναφέρεται επισήμως.
Το επιστημονικό όνομά της είναι σκίλλα (ουργινέα) η παραθαλάσσια – Urginea maritima.
Στην Κρήτη το έθιμο ήταν από παλιότερα γνωστό, όχι όμως σε όλες τις περιοχές της. Και τελευταία στα αστικά κέντρα άρχισε να αποκτά εμπορικό ενδιαφέρον. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έρχονται υπαίθριοι πωλητές σκιλλοκρομμύδας και διαθέτουν σε πολυάσχολους το εμπόρευμά τους. Ετσι και η επιβίωση του εθίμου είναι εξασφαλισμένη, αλλά και το… χαρτζιλίκι των ευρηματικών μικροπωλητών εξασφαλίζεται. Και φαίνεται πως διατίθενται πολλοί τέτοιοι βολβοί, αν κρίνει κανείς από το γεγονός ότι οι υπαίθριοι πωλητές αυξάνονται, όπως αυξάνονται και στην Αθήνα, αλλά και σε άλλα μεγάλα αστικά κέντρα.
Πόσο παλιό, όμως, είναι το έθιμο; Οι πρώτες μαρτυρίες για την ανάρτηση βολβών του φυτού σκίλλη στις θύρες των σπιτιών μας έρχονται από την κλασική Ελλάδα. 0 Θεόφραστος, σημαντικός φιλόσοφος του αρχαίου κόσμου (327 – 287 π.Χ.) μας πληροφορεί πως και στην εποχή του συνήθιζαν να κρεμούν σκιλλοκρομμύδες στις πόρτες των σπιτιών για γούρι, ως αποτρεπτικό του κακού!
«Λέγεται δε καί πρό των θυρών της εισόδου φυτευθείσαν, αλεξιτήριον είναι της επιφερομένης δηλήσεως» (Θεόφραστος “περί Φυτών Ιστορίας” 13, 4).
Ο αθάνατος βολβός της Πρωτοχρονιάς διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στα νεοελληνικά ευετηριακά έθιμα. Σε μερικές περιοχές των Επτανήσων η σκίλλα (ασκελετούρα) ονομάζεται Αγιοβασιλίτσα ή απλώς βασιλίτσα, ονομασίες που παραπέμπουν σαφέστατα στη γνωστή συνήθεια της ανάρτησης στις θύρες των σπιτιών κατά την εορτή του Αγίου Βασιλείου, την πρώτη μέρα του χρόνου. Οι Κρήτες πιστεύουν ότι το φυτό αυτό είναι αθάνατο, μπορεί να βλαστήσει ακόμη και όταν ο βολβός του είναι κρεμασμένος στον αέρα, χωρίς να ακουμπούνε πουθενά οι ρίζες του και αυτή του η ιδιότητα (να αναγεννιέται) το έχει κάνει αναπόσπαστο κομμάτι των πρωτοχρονιάτικων εθίμων.
Αλλά ο ρόλος της σκιλλοκρομμύδας δεν εξαντλείται στα πρωτοχρονιάτικα έθιμα. Είναι το φυτό που προειδοποιεί τον αγρότη – καλλιεργητή της γης για τη σοδειά της επόμενης χρονιάς! Είναι το πρώτο φυτό που ανθίζει -τον Αύγουστο- όταν η φύση είναι κατάξερη, τα ετήσια φυτά και τα αγριολούλουδα ολοκίτρινα. Μέσα στην ξέρα της φύσης εμφανίζεται μια δροσερή ράβδος με πολλά κάτασπρα άνθη. Στις περισσότερες περιοχές του νησιού μιλούν για τα άνθη της ασκελετούρας που δείχνουν αν η χρονιά θα είναι πρώιμη ή όψιμη, αν τα σιτηρά θα έχουν πολλούς ή λίγους καρπούς, αν θα ξετελέψει καλά η παραγωγή και άλλα πολλά. Λένε πως αν αργήσει ν’ ανθίσει η ασκελετούρα θ’ αργήσουν κι οι βροχές και μαζί τους θ’ αργήσει και το θέρος. Είναι υπέροχο, λοιπόν, αυτό το λουλούδι που εμφανίζεται την εποχή του τρύγου. Κι οι παλιότεροι πολύπειροι Κρητικοί πήγαιναν κοντά και προσπαθούσαν να μαντέψουν το μήνυμα της φύσης. Κι ύστερα λογάριαζαν με τον νου τους μήνες. Αλλά μήπως δεν έκαναν και στην αρχαιότητα το ίδιο περίπου; Σύμφωνα με τον Θεόφραστο η σκίλλα «ποιείται τάς ανθήσεις τρεις, ων η μεν πρώτη δοκεί σημαίνειν τον πρώτον άρτον, η δε δευτέρα τον μέσον, η δε τρίτη τον έσχατον» (“Περί Φυτών Ιστορίας” 7, 13, 6).
Στον αγροτικό χώρο
Το φυτό “σκίλλη η παραθαλάσσιος” είναι συνδεδεμένο από τα πανάρχαια χρόνια με εκπληκτικές δοξασίες οι οποίες φαίνεται να αντέχουν στον χρόνο. Ο σημερινός άνθρωπος κληρονόμησε μια συνήθεια αιώνων, την οποία συνέδεσε με τα ευετηριακά έθιμα της πρώτης ημέρας του χρόνου, θεωρώντας απλώς “γούρι” ή αορίστως “καλό” το να κρεμάσει έναν “αθάνατο” βολβό στην πόρτα του την παραμονή του καινούργιου χρόνου. Στον αγροτικό χώρο διατηρείται ακόμη και σήμερα το τελετουργικό του εθίμου: συνήθως το μικρότερο μέλος της οικογένειας θα πάει να βρει τον κατάλληλο βολβό και θα τον μεταφέρει στο σπίτι το απόγευμα της πρώτης μέρας του χρόνου, παρατηρώντας ποιον θα συναντήσει και προσέχοντας ακόμη και τι κουβέντες θα ανταλλάξει μαζί του. Εκεί όπου παραμένει ζωντανό το έθιμο μπορεί κανείς να συναντήσει την παραμονή του καινούργιου χρόνου παιδιά με μικρές σκαλίδες ή βολβούς κρεμασμένους ακόμη και στις πόρτες των στάβλων ή και στις μάντρες.
Νεκρικές προσφορές
Ο αρχικός συμβολισμός της σκίλλης φαίνεται να μην είναι διαφορετικός από τον συμβολισμό του ασφόδελου: και τα δύο ήταν νεκρικά φυτά και υπήρχαν δίπλα σε τάφους! Εξ άλλου από τα αρχαία χρόνια τα δύο φυτά συγχέονται μεταξύ τους. Το υπέργειο τμήμα των συμβολίζει τη βλάστηση και την αναγέννηση της φύσης και το υπόγειο τις χθόνιες δυνάμεις, κοντά στις οποίες και βρίσκεται σύμφωνα με τις αρχαίες δοξασίες. Πίστευαν πως οι κονδυλώδεις ρίζες του ασφόδελου αποτελούσαν την καθημερινή τροφή των νεκρών. Εκείνος που περνούσε τον “ασφοδελό λειμώνα” εγκατέλειπε για πάντα τον κόσμο των ζωντανών. Σ’ αυτόν ακριβώς τον λόγο οφείλεται η αρχαία συνήθεια να φυτεύουν ασφόδελους (σφεντηλιές) δίπλα στους τάφους, ήταν μια στοιχειώδης υποχρέωση των ζώντων προς τους “πεφιλημένους τεθνεώτας”, ήταν μια αρχέτυπη νεκρική προσφορά.
Καθαρμοί και εξαγνισμοί
Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι κρεμούσαν τον βολβό της σκίλλης έξω από τις πόρτες για να αποτρέπει το κακό (τις καταστροφές, τον όλεθρο). Υπήρχαν, όμως, και άλλες χρήσεις που δείχνουν πως το αθάνατο φυτό της νεοελληνικής Πρωτοχρονιάς ήταν ένα μαγικό και μυστηριακό όπλο στα χέρια των ανθρώπων. Ηταν φυτό που το χρησιμοποιούσαν σε καθαρμούς και εξαγνιστικές τελετές. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, χριστιανός συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ., μάχεται τις λαϊκές δοξασίες και την αρχαία λατρεία και ψέγει τους δεισιδαίμονες επειδή «παν ξύλον καί πάντα λίθον, τό δη λεγόμενον, λιπαρόν προσκυνούντες έρια πυρά καί αλών και δάδας, σκίλλαν τε καί θείον δεδίασι προς των γοήτων καταγοητευθέντες κατά τινας ακάθαρτους καθαρμούς…» (“Στρωματείς” 7, 843-844).
Ως καθαρτικό μέσο ο βολβός της σκιλλοκρομμύδας χρησιμοποιήθηκε σε πολλές ελληνικές περιοχές. Συνήθιζαν να ραβδίζουν με τους ανθοφόρους καυλούς της σκίλλης (τις ανθισμένες βέργες του φυτού) τα καθάρματα, τους φαρμακούς. Αναφέρεται μάλιστα ότι τους χτυπούσαν με αυτό το φυτό στα γεννητικά όργανα και τους έδιωχναν μακριά από τις πόλεις (βλ. Χ. Κριτζά, εις περ. “Αρχαιολογία”, τ. 65, 1997, σ. 75), ενώ είναι γνωστή από τον σχολιαστή του Θεοκρίτου η αρκαδική γιορτή του Πάνα «οι παίδες τον Πάνα σκίλλαις έτιπτον…».
Κυνηγοί με όπλο τον βολβό!
Στην Αρκαδία όταν έβγαιναν για κυνήγι και έπιαναν θηράματα τιμούσαν τον Πάνα, αυτόν τον τραγοπόδαρο λαϊκό θεό, αν αποτύγχαναν τον χτυπούσαν με βολβούς σκιλλοκρομμύδας! Προφανώς έτσι εξόρκιζαν το κακό. Σα να λέγαμε σήμερα πως έδιωχναν τη γρουσουζιά! Ο σχολιαστής του Αριστοφάνη (Πλούτος 454b) κάνει λόγο για συμφορά που είχε ενσκήψει σε κάποια πόλη και για να εξορκίσουν το κακό βρήκαν τον “δυσειδέστατον” πάντων, εκείνον που δεν είχε κανένα συγγενή, τον ράπισαν «σκίλλαις τε καί αγρίαις συκαίς… επτάκις εις το αιδοίον» και κατόπιν τον οδήγησαν στην αγορά, όπου τον έκαψαν για να ραντίσουν με την τέφρα του την πόλη! Μαρτυρίες για καθαρμούς συναντούμε πολλές σε αρχαίους συγγραφείς, όπως π.χ. στον σχολιαστή του Θεόκριτου: («ιερείας καλέσας σκίλλη ή σκύλακι κελεύσαι αυτόν περικαθάραι…»).
Ετρωγαν τις σκιλλοκρομμύδες;
Οι αρχαίες πηγές κάνουν σαφώς λόγο για εδώδιμους βολβούς του συγκεκριμένου φυτού. Παραδίδεται πως ο Πυθαγόρας είχε γράψει ειδικό περί σκίλλης σύγγραμμα και πως ο ίδιος τρεφόταν με τους βολβούς του φυτού (σήμερα θεωρούνται δηλητηριώδεις). Αρχισε, λέγανε, να τους τρώει σε ηλικία πενήντα ετών και εξ αιτίας αυτής της συνήθειας πέθανε σε βαθιά γεράματα χωρίς να αρρωστήσει ποτέ. Ο περιβόητος Κρητικός εξαγνιστής Επιμενίδης, εκείνος που είχε καθαρίσει την Αθήνα από το «κυλώνειον άγος», χρησιμοποιούσε τους εδώδιμους βολβούς ως εξαγνιστικό υλικό.
Υποψιάζομαι πως ούτε ο Πυθαγόρας, ούτε ο Επιμενίδης, ούτε και κανένας άλλος έτρωγε ποτέ τους δηλητηριώδεις βολβούς της σκιλλοκρομμύδας. Απλώς έτρωγαν τους άλλους βολβούς, εκείνους που καταναλώνονται ακόμη και σήμερα στην Ελλάδα και αποτελούν ένα άριστο φαγητό. Ούτως ή άλλως και τα δύο φυτά ανήκουν στην ίδια οικογένεια (λιλιίδες).
Η σκιλλοκρομμύδα και
ο Μέγας Αλέξανδρος
Μια λαϊκή διήγηση της Κρήτης ο βολβός της σκιλλοκρομμύδας συνοδεύει την ελληνική Πρωτοχρονιά μαζί με την ευχή των ανθρώπων να ζουν ήρεμα, χωρίς κακοτυχίες, για πολλά χρόνια. Οι άνθρωποι παρατήρησαν από παλιά πως ο βολβός της σκίλλης δεν ξεραίνεται ακόμη κι αν μείνει κρεμασμένος για μήνες στην πόρτα του σπιτιού και προσπάθησαν να ερμηνεύσουν αυτό το φαινόμενο. Φαίνεται πως έτσι γεννήθηκε ένας πολύ ωραίος μύθος, που ακούγεται ακόμη και σήμερα στα χωριά του Μυλοποτάμου:
Πριν ξεκινήσει, λένε, ο Μέγας Αλέξανδρος για την Ασία, πέρασε από την Κρήτη. Εδώ άφησε την αδελφή του τη Γοργόνα, που ήταν μια κοπέλα σαν τα κρύα νερά. Της παράγγειλε να τον περιμένει και να προσέχει ένα μικρό μπουκαλάκι που της έδωσε. «Αν το ανοίξεις, θα με βρει κακό. Σε σένα μόνον, στην αδερφή μου, μπορώ να το αφήσω. Το βρήκα με μεγάλο κόπο και δε μπορώ να σου πω τι είναι, θα μου το δώσεις όταν γυρίσω στην Κρήτη».
Η Γοργόνα πήρε το μπουκάλι και το πρόσεχε σαν τα μάτια της! Τα χρόνια όμως περνούσαν κι ο Αλέξανδρος ο βασιλιάς δεν φαινόταν! Η Γοργόνα τον περίμενε με αγωνία. Και συχνά ανέβαινε στην κορφή του Κουλούκουνα (ο μύθος ακούγεται ακόμη στα χωριά του Μυλοποτά-μου) και ξάνοιγε με τις ώρες τη θάλασσα μέχρι να φανεί το άσπρο πανί του καραβιού που θα έφερνε στην Κρήτη τον Μεγαλέξανδρο. Με τους χρόνους έχασε τις ελπίδες της η Γοργόνα. Κι ένα πρωινό ανέβηκε ο ένα ύψωμα, γυναίκα ήταν και περίεργη η αδερφή του Μεγάλου Βασιλιά. Εβγαλε το μπουκαλάκι από τον κόρφο της, το άνοιξε. Δεν μπορούσε να νικήσει την περιέργειά της. Έτσι, σαν το άνοιξε, είδε λίγο νερό να πέφτει στη γη. Ήταν το αθάνατο νερό που ο Μεγαλέξανδρος το είχε βρει στα βουνά που γύριζε. Μια νεράιδα του το είπε. Και τον συμβούλεψε να γεμίσει ένα μπουκαλάκι αθάνατο νερό, να το πάρει μαζί του και να το πιει αργότερα, αφού περάσουν μήνες ή και χρόνια. Η νεράιδα καθόταν δίπλα στην πηγή και σαν είδε τον Μεγαλέξανδρο, νιο λεβέντη κι όμορφο, κόντεψε να σαλέψει ο νους της. – Σε σένα, Αλέξανδρε, αξίζει αυτό το νερό, σε κανέναν άλλο πάνω στη γη… Έσκυψε ο Αλέξανδρος, γέμισε το μπουκάλι κι από τότε η πηγή στέρεψε! Κανείς δεν είδε και δεν ήπιε ποτέ το νερό της και είναι ακόμη και σήμερα που έχουν περάσει τόσοι χρόνοι, δύσκολο να το βρει κανείς, όσο κι αν ψάξει.
Ας γυρίσουμε όμως στη Γοργόνα. Μόλις είδε το νερό να τρέχει από το μπουκαλάκι κατάλαβε!
«Θε μου είντα είπε. Το αθάνατο νερό είχενε βρει ο αδερφός μου κι εγώ το έχυσα στη γη».
Έκλαψε, φώναξε, παρακάλεσε, μα ήταν αργά. Το αθάνατο νερό είχε πέσει κάτω στη γη της Κρήτης. Εκεί που έπεσε όμως ήταν φυτρωμένη μια σκιλλοκρομμύδα. Και πήρε εκείνη τη μαγική δύναμη του αθάνατου νερού… Από τότε η ασκελετούρα έγινε αθάνατη. Ο Μεγαλέξανδρος, όμως, δεν έζησε για πολύ ακόμη. Αλλοι λένε πως γύρισε στην Κρήτη και ζήτησε από τη Γοργόνα το αθάνατο νερό κι άλλοι πως δεν πρόλαβε να γυρίσει, χάθηκε για πάντα στην ξενιτιά, λίγες μέρες μετά την απερίσκεπτη πράξη της αδελφής του.
Το νερό της αθανασίας είναι εκείνο που προσδίδει στην αγριοκρομμύδα την ιδιότητα να μην ξεραίνεται ποτέ και να μεταφέρει αυτήν ακριβώς την αντίληψη στα πρωτοχρονιάτικα έθιμα με ομοιοπαθητικό τρόπο. Αλλά και το ίδιο το αιωνίως δροσερό και επίσης αθάνατο νερό συμπληρώνει τα πρωτοχρονιάτικα έθιμα. Το αμίλητο νερό μεταφέρεται ξημερώματα στο αγροτικό σπίτι από τις κοπελιές. Κι αφού αφήσουν λίγο να χυθεί στο κατώφλι λένε την ευχή: «Ως τρέχει το νερό στη βρύση να τρέχουν τα καλά στο σπίτι μας». Κι ακόμη, ο ίδιος ο κύκλος των εθίμων του Δωδεκαημέρου κλείνει με τον Αγιασμό των υδάτων…
