«Καλό θα ήταν οι εποχές και οι λαοί να μην έχουν ανάγκη από ήρωες και να μην πρέπει να υπάρχουν θύματα για να ξυπνήσουμε. Ωστόσο, η ιστορία δείχνει ότι η προσωπικότητα κάποιων ανθρώπων λειτουργεί σαν αμορτισέρ των ιστορικών εξελίξεων. Εν τέλει θα λέγαμε ότι οι λαοί έχουν ανάγκη από ήρωες και ο Λαμπράκης ενσάρκωσε μύχιους πόθους βοηθώντας να ξεπεραστούν φοβίες ως προς τη συμμετοχή στα κοινά».
Στην τελευταία του δουλειά με τίτλο “Γρηγόρης Λαμπράκης: Μαραθώνιος μίας ημιτελούς Ανοιξης” ο πολυβραβευμένος σκηνοθέτης Στέλιος Χαραλαμπόπουλος βουτάει στα ταραγμένα νερά της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας για να φωτίσει, λιγότερο γνωστές, πτυχές της ζωής και της σκέψης του εμβληματικού αγωνιστή της Αριστεράς και του κινήματος της ειρήνης Γρηγόρη Λαμπράκη. Ενα ντοκιμαντέρ το οποίο, όπως υπογραμμίζει ο σκηνοθέτης, πέραν του ό,τι φέρνει στο φως άγνωστα μέχρι σήμερα ντοκουμέντα συγχρόνως δίνει τον λόγο στον ίδιο τον Λαμπράκη μέσα από τις σημειώσεις του στο προσωπικό του ημερολόγιο.
Λίγο πριν την προβολή της ταινίας στα Χανιά, οι “Διαδρομές” μίλησαν με τον Στέλιο Χαραλαμπόπουλο για τις δυσκολίες που συνάντησε στην έρευνά του, τον μύθο και τον άνθρωπο Γρηγόρη Λαμπράκη, αλλά και τις ιστορικές αναλογίες της εποχής της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ με το σήμερα.
Συχνά καλλιτέχνες ή ερευνητές που φτιάχνουν το πορτρέτο μίας ιστορικής προσωπικότητας έχουν ως αφετηρία τον θαυμασμό τους γι’ αυτό το πρόσωπο. Στην περίπτωσή σας ισχύει κάτι τέτοιο;
Σίγουρα ο Λαμπράκης ήταν ένα πρόσωπο που μου είχε εντυπωθεί από τα παιδικά μου χρόνια. Οταν έγινε η δολοφονία του, ήμουν 7 χρονών και είχα ακούσει τότε από τους γονείς μου -οι οποίοι είχαν πάει και στην κηδεία- ότι σκότωσαν έναν καλό άνθρωπο, έναν σημαντικό επιστήμονα, έναν σπουδαίο αθλητή κι έναν αγωνιστή της ειρήνης. Ολα αυτά επέδρασαν στο παιδικό μου μυαλό. Αργότερα έμαθα λεπτομέρειες για τη ζωή του και διεπίστωσα ότι ήταν ένας πολύ αξιόλογος άνθρωπος, αλλά και ότι η περίπτωσή του είχε μία ισχυρή συμβολική σημασία στη νεότερη πολιτική ιστορία. Γι’ αυτό άλλωστε και στην κηδεία του συνέρρευσαν πάνω από μισό εκατομμύριο άνθρωποι, που δεν ήταν ασφαλώς όλοι οπαδοί της ΕΔΑ, αλλά δημοκρατικοί άνθρωποι που με την παρουσία τους δήλωσαν απέναντι στις πρακτικές του παρακράτους ότι το ποτήρι ξεχείλισε. Γενικά η προσωπικότητα, η ζωή και ο τρόπος που έφυγε ο Λαμπράκης έφεραν συμπυκνωμένα πολλές συμβολικές σημασίες. Γι’ αυτό και αμέσως μετά ξεκινά την παρουσία της η Νεολαία Λαμπράκη που με τη δράση της θα χρωματίσει τη δεκαετία του ’60 μέχρι τη δικτατορία.
Ο Λαμπράκης είναι ένας από τους νεότερους πρωταγωνιστές της Αριστεράς για τον οποίο έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά. Η δική σας ματιά μέσα απ’ το ντοκιμαντέρ πού εστιάζει, τι θέλει να φωτίσει;
Εκτός από κάποια ντοκουμέντα που έρχονται στο φως για πρώτη φορά μέσα απ’ την ταινία ήθελα να τοποθετήσω τον άνθρωπο μέσα στην εποχή και κυρίως να δώσω λόγο στον ίδιο. Γι’ αυτό κάνω εκτεταμένη χρήση των ημερολογίων του. Ταυτόχρονα ήθελα να δω πώς διαμορφώνεται αυτή η προσωπικότητα μέσα στον 20ό αιώνα και πως οι γενικότερες συνθήκες στην Ελλάδα τον επηρεάζουν και καθορίζουν την κοινωνική του ένταξη και διαδρομή.
Το γεγονός ότι ο Λαμπράκης έγινε σύμβολο στη συνείδηση μεγάλου μέρους της κοινωνίας για τους κοινωνικούς αγώνες του πώς λειτούργησε στο έργο σας; Ηταν κάτι που σας δυσκόλεψε στην προσπάθειά σας να προσεγγίσετε ανθρώπινες πτυχές της προσωπικότητάς του;
Μερικές φορές σε κάποιες σημαντικές προσωπικότητες έχει αρχίσει και κάθεται πάνω ένα αραχνοΰφαντο του μύθου και αρχίζει να γίνεται δύσκολο να διακρίνει κανείς τι είναι πραγματικότητα και τι είναι αυτό που η συλλογική συνείδηση επένδυσε πάνω στο πρόσωπο και την ιστορία. Ωστόσο, στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι τόσο μεγάλη η απόσταση απ’ τα γεγονότα, ώστε ο μύθος να έχει παραμορφώσει την ιστορική πραγματικότητα. Σαφέστατα βέβαια μιλώντας με ανθρώπους που έζησαν εκείνα τα χρόνια διακρίνεις έναν σεβασμό κι αυτό που προσθέτει η ιστορική απόσταση, όχι όμως το πώς παρουσιάζουν τα γεγονότα και τη ζωή του Λαμπράκη μέσα από έναν παραμορφωτικό καθρέπτη. Ισως μερικές φορές να υπάρχει ασυνείδητα μία μυθοποίηση, η οποία έρχεται με το διάνυσμα του χρόνου που φέρνει μία νοσταλγία και ωραιοποιεί μία εποχή.
Αλλες σημαντικές δυσκολίες που αντιμετωπίσατε;
Μία σημαντική δυσκολία έχει να κάνει με το ότι κάποια ντοκουμέντα χάνονται. Μετά τη δολοφονία εν θερμώ γράφτηκαν πράγματα, αλλά δεν υπήρχε ακόμα ανεπτυγμένη η αξία των αρχείων για να έχουν την αίσθηση ότι πρέπει να τα σεβαστούν και να τα παραδώσουν στους επόμενους. Δεν είναι τυχαίο δηλαδή ότι σε διάφορες βιβλιοθήκες δημοτικές και δημόσιες έβρισκα φύλλα εφημερίδων που παρουσίαζαν τα γεγονότα, αλλά ήταν σκισμένα τα πρωτοσέλιδα. Κι απ’ τα ημερολόγιά του έλλειπαν κάποια πράγματα που εντόπισα σε δευτερογενείς πηγές. Επίσης, μία δυσκολία σε ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ είναι ότι οι νεότερες γενιές έχουν μεγάλη απόσταση από τα γεγονότα και υπάρχει ένα “κενό” πληροφοριών, το οποίο δεν μπορεί μια ταινία να το αναπληρώσει. Για παράδειγμα ένας νεαρός με είχε ρωτήσει γιατί παρουσιάζω στην ταινία την εφημερίδα “Αυγή” και δεν παρουσιάζω καθόλου τον “Ριζοσπάστη” -προφανώς μη γνωρίζοντας ότι τότε ο Ριζοσπάστης ήταν παράνομος. Αυτή λοιπόν η έλλειψη των ιστορικών βιωμάτων απ’ την εποχή εκείνη δεν μπορεί να καλυφθεί διότι η ταινία αν ξεχειλίσει από πληροφορία, θα χάσει από αφήγηση, συγκίνηση κ.λπ.
Στον τίτλο του ντοκιμαντέρ μιλάτε για μία “ημιτελής Ανοιξη” παραπέμποντας στη δολοφονία και στη χούντα που ήρθε λίγα χρόνια αργότερα. Σε σχέση με τη σημερινή πολιτική και κοινωνική κατάσταση βρίσκετε αναλογίες με εκείνα τα χρόνια;
Αυτό που προσπαθεί τότε η Αριστερά και ο λαός είναι να υπάρξει ένας εκδημοκρατισμός. Μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη οι μάζες θα βγουν πολύ δυναμικά στο προσκήνιο και κυρίως η νεολαία με αιχμή του δόρατος τον πολιτισμό θα κάνει σημαντικά πράγματα. Αυτή όμως ήταν μία ημιτελής Ανοιξη διότι ακριβώς οι ίδιοι κύκλοι που έκαναν τη δολοφονία θα κάνουν αργότερα το πραξικόπημα του ’67 και όλο αυτό θα μείνει στη μέση, με μεγάλες συνέπειες για τη χώρα διότι την 7ετία θα λειτουργήσουν για πρώτη φορά μαζικά οι μηχανισμοί πολτοποίησης της αισθητικής. Από την άλλη, αυτή η Ανοιξη είναι αίτημα και της σημερινής εποχής. Ειδικά σε πολιτικό επίπεδο αυτό θα το λέγαμε παρακράτος -σε μία διαφορετική μορφή βέβαια- και βία στην πολιτική εμφανίζονται στην εποχή της κρίσης. Γι’ αυτό και τα τελευταία χρόνια έγινε τραγικά επίκαιρος ο Λαμπράκης. Είδαμε στη δολοφονία του Παύλου Φίσσα πως η Χρυσή Αυγή “βγήκε στον αφρό” ή όπως παλαιότερα το παρακράτος στρατολογούσε φτωχοδιαβόλους προσφέροντας μία θέση λιμενεργάτη ή μία άδεια για ένα τρίκυκλο όπως στους δολοφόνους του Λαμπράκη, και το πώς προσπαθούν και σήμερα να αλιεύσουν κόσμο μέσα στην ανεργία, προσφέροντας ένα ευκαιριακό μεροκάματο και φτιάχνοντας ουσιαστικά στρατιές προθύμων να προβούν σε τραμπουκισμούς.
Κάθε ιδεολογία και εποχή έχει ανάγκη από τους ήρωές της. Σήμερα έχουμε ανάγκη από Λαμπράκηδες;
Η αλήθεια είναι ότι ο Λαμπράκης λειτούργησε τότε έτσι. Παρ’ότι δηλαδή υπήρχαν αγώνες χρόνια μετά τον εμφύλιο, εξορίες, φυλακές κ.λπ. για να υπάρξει εκδημοκρατισμός, το αποτέλεσμα που ερχόταν ήταν μικρό συγκριτικά με τις θυσίες. Ομως, η δολοφονία του Λαμπράκη πυροδότησε εξελίξεις με ταχύτατο ρυθμό. Σε 15 μέρες παραιτήθηκε η κυβέρνηση Καραμανλή και οι μάζες βγήκαν στους δρόμους. Εν τέλει θα λέγαμε ότι οι λαοί έχουν ανάγκη από ήρωες και ο Λαμπράκης ενσάρκωσε μύχιους πόθους βοηθώντας να ξεπεραστούν φοβίες ως προς τη συμμετοχή στα κοινά. Οσο δηλαδή και να πιστεύουμε ότι ο ρόλος της προσωπικότητας στην ιστορία είναι μικρός, αποδεικνύεται ότι κάποιες στιγμές είναι οριακός. Καλό θα ήταν βέβαια οι εποχές και οι λαοί να μην έχουν ανάγκη από ήρωες και να μην πρέπει να υπάρχουν θύματα για να ξυπνήσουμε. Ωστόσο, η ιστορία δείχνει ότι η προσωπικότητα κάποιων ανθρώπων λειτουργεί σαν αμορτισέρ των ιστορικών εξελίξεων.
Προβολή ντοκιμαντέρ
Το ντοκιμαντέρ “Γρηγόρης Λαμπράκης: Μαραθώνιος μιας ημιτελούς Ανοιξης” του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, που υπογράφει τη σκηνοθεσία, το σενάριο και την έρευνα, θα προβληθεί τη Δευτέρα 23 Ιουνίου, στις 7:30μ.μ., στην αίθουσα του Τ.Ε.Ε. (Νεάρχου 23). Στο ντοκιμαντέρ, για το οποίο συνεργάστηκαν οι ιστορικοί: Ηλίας Νικολακόπουλος, Ιωάννα Παπαθανασίου και Στράτος Δορδανάς, περιλαμβάνονται μαρτυρίες, σπάνια φωτογραφικά αρχεία και κινηματογραφικά ντοκουμέντα.
Την εκδήλωση διοργανώνει ο πρόσφατα ιδρυθείς Ομιλος Φίλων Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς Κρήτης (ΟΦΙΝΠΚ), ενώ αμέσως μετά την προβολή της ταινίες θα ακολουθήσει συζήτηση με τον σκηνοθέτη.
