…και οι συγκρούσεις πέρα από τους δασµούς
Πέραν από τους δασµούς, αναδεικνύεται ο ανταγωνισµός µεταξύ της δυτικής φιλελεύθερης τάξης και του κινεζικού αυταρχικού µοντέλου στις σφαίρες της γεωπολιτικής, της τεχνολογίας και της πολιτισµικής επιρροής.
Οι δύο υπερδυνάµεις ΗΠΑ και Κίνα, επηρεάζουν τον υπόλοιπο κόσµο, ειδικά τις χώρες του παγκόσµιου Νότου (Αφρική, Λατινική Αµερική, Νοτιοανατολική Ασία), και οι τρίτες χώρες καλούνται να επιλέξουν ή να ισορροπήσουν ανάµεσα σε δύο αντικρουόµενα µοντέλα εξουσίας, αξιών και ανάπτυξης. Το διεθνές εµπόριο, η τεχνολογία και η πολιτισµική επιρροή αποτελούν βασικά πεδία µάχης στο νέο διεθνές περιβάλλον.
Η διεθνής τάξη πραγµάτων µεταβάλλεται ραγδαία µετά τον Ψυχρό Πόλεµο. Η ∆ύση, υπό την ηγεσία των Ηνωµένων Πολιτειών, κυριάρχησε σε θεσµούς όπως τα Ηνωµένα Έθνη, η Παγκόσµια Τράπεζα και το ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, προωθώντας αξίες όπως η δηµοκρατία, η ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Ωστόσο, η άνοδος της Κίνας θέτει υπό αµφισβήτηση αυτήν τη φιλελεύθερη παγκόσµια τάξη. Σήµερα, ο ανταγωνισµός µεταξύ ∆ύσης και Κίνας δεν αφορά µόνο οικονοµικά συµφέροντα ή στρατιωτικές ισορροπίες, αλλά συγκρούεται σε βαθύτερο επίπεδο σχετικά µε ποιο πολιτικό, τεχνολογικό και πολιτισµικό µοντέλο θα επικρατήσει.
Η δεκαετία του 1990 σηµαδεύτηκε από τη λεγόµενη «Μεγάλη Σύγκλιση» µε ανοιχτές αγορές, διεθνή επενδυτικά ρεύµατα και ταχεία εξάπλωση της τεχνολογίας. Ωστόσο, οι κρίσεις (2008, 2020, πανδηµία COVID-19) αποκάλυψαν τις τρωτότητες του παγκοσµιοποιηµένου συστήµατος, οδηγώντας σε τάσεις αποπαγκοσµιοποίησης, επαναπατρισµού παραγωγής και επαναφοράς προστατευτισµού. Η παγκοσµιοποίηση βασίστηκε στην ιδέα της αµοιβαίας αλληλεξάρτησης, κυρίως µέσω ανοιχτών αγορών και διεθνών θεσµών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρούµε σηµάδια αποπαγκοσµιοποίησης, όπου χώρες (κυρίως οι ΗΠΑ) επανεξετάζουν τις εµπορικές σχέσεις τους, επαναφέρουν δασµούς και επιδιώκουν επαναπατρισµό βιοµηχανιών για να αντιµετωπίσουν αθέµιτες πρακτικές στο διεθνές εµπόριο, υπό την πίεση ενός εµπορικού ελλείµατος $1,2 τρις και ενός εµπορικού πλεονάσµατος της Κίνας $1,3 τρις.
Η θεωρία εξάρτησης υποστηρίζει ότι οι χώρες του Παγκόσµιου Νότου (Αφρική, Λατινική Αµερική) παραµένουν παγιδευµένες σε µια ανισότιµη σχέση µε τις αναπτυγµένες χώρες, παράγοντας πρώτες ύλες και εισάγοντας βιοµηχανικά προϊόντα. Σήµερα, ορισµένοι βλέπουν την Κίνα να επαναλαµβάνει παρόµοιες δοµές εξάρτησης µέσω των δανείων της και των επενδύσεων σε υποδοµές στα πλαίσια των δρόµων του Μεταξιού.
Η διάκριση της hard power (οικονοµική, στρατιωτική ισχύ) από τη soft power (ήπια ισχύ-πολιτισµική έλξη, αξίες, αφήγηµα) είναι καθοριστική για την κατανόηση των αλλαγών που συντελούνται. Στη σηµερινή εποχή, η τεχνολογική ισχύς (τεχνητή νοηµοσύνη, big data, δίκτυα 5G) λειτουργεί ως σύνδεσµος των δύο, δηµιουργώντας µια νέα µορφή «υβριδικής ισχύος» που συνδυάζει επιρροή και εξάρτηση.
∆υτικό Φιλελεύθερο µοντέλο: Η δυτική τάξη πραγµάτων βασίζεται σε τρεις πυλώνες: α) ατοµικά δικαιώµατα, β) κανόνες δικαίου και γ) καθολικές αξίες (δηµοκρατία, ελευθερία έκφρασης, ισότητα). Η λογική είναι ότι κάθε άτοµο, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης, έχει δικαίωµα συµµετοχής και προστασίας από αυθαιρεσία, και οι θεσµοί χτίζονται για να περιορίζουν την εξουσία. Η εξουσία διαχέεται µέσω θεσµών, που στηρίζονται στο δίκαιο. Οι κανόνες είναι που κυβερνούν — κανείς δεν είναι υπεράνω του νόµου. Η παγκόσµια τάξη βασίζεται σε συµµαχίες, πολυµέρεια (π.χ. NATO, G7, WTO), και ανοικτά δίκτυα (π.χ. ελεύθερη ναυσιπλοΐα, διεθνές εµπόριο, τεχνολογική συνεργασία). Η δύση θεωρεί το εµπόριο ως συνεργασία για αµοιβαίο όφελος, ακολουθώντας κανόνες (π.χ. Παγκόσµιος οργανισµός εµπορίου- WTO).
Η ∆ύση επιµένει σε κανόνες, θεσµούς και συµµαχίες (NATO, EU, QUAD) και προωθεί αξίες όπως τα ανθρώπινα δικαιώµατα, η ελευθερία λόγου και η πολιτική πολυφωνία. Τεχνολογικά, εστιάζει στη διαφάνεια και την προστασία δεδοµένων (GDPR), ενώ µέσω της ήπιας ισχύς χρησιµοποιεί ισχυρά brand names, πολιτιστικές παραγωγές (Hollywood, Netflix) και πανεπιστήµια (Harvard, Oxford) για να επηρεάσει το παγκόσµιο κοινό. Τελικός στόχος είναι ένα ανοιχτό διεθνές σύστηµα, βασισµένο σε καθολικούς κανόνες και κοινές αξίες. ∆ύση για την οποία η λέξη «∆ύση» δεν είναι καν ο σωστός όρος, αλλά τέλος πάντων, εννοούµε όσους συνεργάζονται στο παγκόσµιο σύστηµα και τηρούν τους κανόνες.
Κινεζικό Μοντέλο: Η κινεζική κοσµοαντίληψη (πολιτιστικά) στηρίζεται
α) στις υποχρεώσεις του ατόµου προς την οµάδα,
β) στον κεντρικό ρόλο του κράτους ως εγγυητή της τάξης και
γ) στην ιεραρχία που αποτρέπει το χάος.
Το άτοµο δεν είναι το θεµέλιο της κοινωνίας — η οµάδα (οικογένεια, κοινότητα, έθνος) έχει προτεραιότητα. Η εξουσία οργανώνεται σε δίκτυα σχέσεων (guanxi), όπου οι προσωπικές σχέσεις, η αφοσίωση και οι ιεραρχικές γραµµές επιβάλλουν τάξη. Το νοµικό πλαίσιο είναι εργαλείο, όχι θεµέλιο. Η στρατηγική της Κίνας είναι διµερής (bilateralism): συναλλαγές µεταξύ δύο πλευρών, όχι µέσω συµµαχιών. Το Belt and Road Initiative, για παράδειγµα, δίνει δάνεια και υποδοµές σε χώρες, χωρίς δέσµευση σε ευρύτερες πολυµερείς δοµές. Η Κίνα, χρησιµοποιεί το εµπόριο εργαλειακά, ενισχύοντας τις στρατηγικές της βιοµηχανίες, ακόµη κι αν χρειαστεί κρατική παρέµβαση, επιδοτήσεις ή περιορισµούς στις ξένες επιχειρήσεις, χειραγώγηση του νοµίσµατος της κλπ. Τελικός στόχος είναι µια ιεραρχηµένη τάξη πραγµάτων, όπου οι άλλοι σέβονται την κεντρικότητα της Κίνας (ενώνοντας «όλα κάτω από τον ουρανό»), ακόµη και αν οι διεθνείς κανόνες πρέπει να προσαρµοστούν στα κινεζικά συµφέροντα.
Η Κίνα προσφέρει ένα εναλλακτικό µοντέλο: κρατικό καπιταλισµό, αυστηρό κοινωνικό έλεγχο (social credit system) και προτεραιότητα στην ανάπτυξη µέσω δηµόσιων έργων. Μέσω της Belt and Road Initiative (δρόµοι του Μεταξιού), η Κίνα επεκτείνεται σε Αφρική και Ασία, ενώ µέσω τεχνολογικών κολοσσών (Huawei, Tencent, Alibaba) εξάγει κρίσιµες υποδοµές (π.χ. 5G). Στην ήπια ισχύ, η Κίνα ενισχύεται µέσω Confucius Institutes, κινηµατογράφου, αθλητικών χορηγιών (π.χ. Ολυµπιακοί Αγώνες), αλλά συγκρούεται συχνά µε ζητήµατα αξιοπιστίας λόγω πλήρη κοµµατικού ελέγχου των µέσων επικοινωνίας.
Η Κίνα έχει γίνει ο µεγαλύτερος χρηµατοδότης υποδοµών στην Αφρική, επενδύοντας σε σιδηρόδροµους, λιµάνια και εργοστάσια. Παράλληλα, οι κινεζικές εταιρείες προµηθεύουν τεχνολογίες παρακολούθησης και έξυπνων πόλεων (smart cities) που ενισχύουν τον έλεγχο των κυβερνήσεων µε αδύναµους δηµοκρατικούς θεσµούς κατά των πολιτών τους. Η ∆ύση, αν και παρούσα µέσω ΜΚΟ, αναπτυξιακής βοήθειας και εµπορικών σχέσεων, χάνει έδαφος λόγω αργών διαδικασιών και αυστηρών όρων για να περιορίζεται η διαφθορά.
Η Κίνα έχει γίνει βασικός εµπορικός εταίρος σε χώρες της Λατινικής Αµερικής, όπως η Βραζιλία, η Αργεντινή και η Χιλή, εστιάζοντας σε commodities (σόγια, πετρέλαιο) και επενδύοντας σε µεταφορές και ενέργεια. Η ∆ύση διατηρεί πολιτισµική επιρροή, αλλά η ήπια ισχύ συχνά αποδυναµώνεται λόγω ιστορικών πληγών (π.χ. επεµβάσεις ΗΠΑ).
Στη νοτιοανατολική Ασία η Κίνα πιέζει στη Νότια Σινική Θάλασσα, χτίζοντας τεχνητά νησιά και στρατιωτικοποιώντας τα, ενώ η ∆ύση ενισχύει στρατηγικές συµµαχίες (AUKUS, QUAD) και αυξάνει τις εξαγωγές τεχνολογίας. Στο πεδίο της τεχνολογίας, οι κινεζικές εφαρµογές (TikTok, WeChat) κυριαρχούν, ενώ η ∆ύση επικεντρώνεται σε κανονισµούς και ελέγχους εξαγωγών (π.χ. ηµιαγωγοί).
Ο ανταγωνισµός ∆ύσης-Κίνας ξεπερνά τα στρατιωτικά ή οικονοµικά όρια. Είναι µια σύγκρουση για το ποιο αφήγηµα και ποιο σύστηµα αξιών θα κυριαρχήσει στον 21ο αιώνα. Η τεχνολογία, η ήπια ισχύ και η γεωπολιτική συνθέτουν ένα νέο, πολύπλοκο πεδίο µάχης. Οι τρίτες χώρες βρίσκονται µπροστά σε διλήµµατα αλλά και σε ευκαιρίες, καθώς καλούνται να ισορροπήσουν και να αποσπάσουν οφέλη από τον ανταγωνισµό. Το ποιο µοντέλο θα επικρατήσει θα εξαρτηθεί από την ικανότητα κάθε δύναµης να διαχειριστεί τις προκλήσεις του µέλλοντος: κλιµατική αλλαγή, ψηφιακή κυριαρχία, κοινωνική ανθεκτικότητα.
Η σύγκρουση µεταξύ δυτικού και κινεζικού µοντέλου δεν είναι απλώς γεωπολιτική (ποιος ελέγχει ποιες περιοχές) — είναι βαθύτερη: είναι πολιτιστική, αξιακή, θεσµική. Και ενώ η ∆ύση επιµένει ότι οι κανόνες είναι καθολικοί, η Κίνα αµφισβητεί ακριβώς αυτήν την καθολικότητα, λέγοντας: «εµείς έχουµε τον δικό µας πολιτισµό και τη δική µας τάξη, που δεν χρειάζεται να µοιάζει στη δική σας».
Αυτός είναι και ο λόγος που οι επόµενες δεκαετίες δεν θα κριθούν µόνο από στρατιωτικές ή εµπορικές συγκρούσεις, αλλά από το ποιο µοντέλο θα είναι πιο ελκυστικό ή ανθεκτικό για τον υπόλοιπο κόσµο. Το ποιος θα πρωτοπορήσει στην ανάπτυξη της τεχνητής νοηµοσύνης (εάν τα οφέλη της ΤΝ θα διαχυθούν για την αύξηση της παραγωγικότητας των πολιτών ή για την ασφυκτική παρακολούθηση τους) και στον έλεγχο του διαστήµατος θα είναι καθοριστικό για το πιο µοντέλο θα επικρατήσει.
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι οικονοµολόγος, αναπληρωτής καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Ανάλυσης ∆εδοµένων και Πρόβλεψης
