» Ιστορία – Eθιμα – Βιοτεχνίες πρωτόγονες – παραδόσεις
Στ’ αλήθεια κάποιες δεκαετίες τώρα εκατοντάδες έντυπα απλά, οδηγοί περισπούδαστοι, φωτογραφίες κατά κόρον με τις Πόρτες αναφέρονται στο φαράγγι της Σαμαριάς προβάλλοντας μόνο τη γεωολογική μοναδική του μορφή, ίσως και κάποια χλωρίδα και το αγρίμι του.
Το φαράγγι όμως είχε ανθρώπους και η δύσκολη αλλά αξιοθαύμαστη με παραδόσεις ιστορία και ιστορίες και πολλές βιοποριστικες εργασίες συνήθως σε πρωτόγονη μορφή.
Συλλογή ρετσινιού εκτεταμένη, καρβουνοκάμινα, νερόμυλους που άλεθαν το σιτάρι που έφερναν ακόμη και απο τα Ηρακλειώτικα με καραβάκια, μια χιλιάδα ελαιόδενδρα και αλιτριβιδιό, και αρκετά άλλα.
Εστω και αργά καταφερα να συγκεντρώσω όσα πρόλαβα σε 420 σελίδες και με 450 φωτογραφίες στο βιβλίο “Μνήμες Σαμαριάς”.
Από όλα αυτά θα αναφερθω σήμερα στα μοναδικά νεροπρίονα, που ένα από αυτά πρόφθασα σε λειτουργία.
Τα υδροπρίονα θα τα συναντήσουμε ακόμη με τις ονομασίες ξυλοφάμπρικες, ξυλοπρίονα, νεροπρίονα, πριονοκορδέλες ή καταρράκτες (ξυλοκαταράκτες).
Ειδικά αυτό που λειτουργούσε στα Κεφαλοβρύσια ήταν γνωστό ως Ξυλοφάμπρικα και αυτό στον Χριστό, στις Πόρτες, ως Ξυλοπρίονο.
Την ονομασία καταρράκτης έδιδαν σε αυτά από την τεχνητή πτώση νερού που δημιουργούσαν εκεί όπου τοποθετούσαν τους κορμούς των δένδρων για να ξεφλουδίσουν.
Οι μεγαλύτερες ίσως σε έκταση και αριθμό βιοτεχνίες της Σαμαριάς ήταν τα νεροπρίονα και η ξυλεία που προερχόταν από την κατεργασία αυτή αποτελούσε το πλέον σοβαρό εισόδημα για τους κατοίκους της Σαμαριάς και της Αγίας Ρουμέλης.
Ως προς το στέλιωμά τους οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες. Από κάποιες πηγές μου αναφέρθηκε ότι στην αρχή ήλθαν τεχνίτες από την Ικαρία ή την Γυάρο.
Ο Γιάννης Καλογεράκης που γεννήθηκε στη Σαμαριά μου ανέφερε πως ο πατέρας του, ο Δαμουλής Καλογεράκης ή Καλόγερος, είχε ταξιδέψει στην Νότιο Αμερική και είδε παρόμοιες κατασκευές και επειδή ήταν έξυπνος όταν επέστρεψε έφτιαξε το πρώτο νεροπρίονο στον Αγιο Νικόλαο. Και οι διηγήσεις άλλων ηλικιωμένων Σαμαριανών επιβεβαίωναν το γεγονός πως πραγματικά ο Δαμουλής ήταν τόσο άξιος, που κανείς δεν του παράβγαινε.
Τα περίπου δέκα νεροπρίονα που λειτουργούσαν προπολεμικά στο φαράγγι εργάζονταν με το ίδιο νερό που έτρεχε και περνούσε από το πρώτο και στη συνέχεια απ’ όλα τα άλλα.
Οπως ανέφερα, έκοβαν τα τεράστια δένδρα με το τσεκούρι και μετά φτιάχνανε ρέλες (πάλι από ξύλα) και έσερναν κάτω τους κορμούς. Αλλους κορμούς τους κυλούσανε από ψηλά μέσα στο φαράγγι, όπως στα Κεφαλοβρύσια.
Πολλές τράβες φόρτωναν και από το Φιδόνερο, κοντά στην πηγή Νερούτσικο και αυτές κάποιος ειδικός τις πελεκούσε με τσεκούρι για να τετραγωνιστούν. Τις φόρτωναν στο μουλάρι μια από κάθε πλευρά και μια στη μέση.
Για να τετραγωνιστούν κρατούσαν δυο έναν σπάγγο τεντωμένο, που τον βάφανε με καρβουνοσκόνη, αφού δεν είχαν κάποιο χρώμα.
Έλληνες και ξένοι συγγραφείς των τελευταίων αιώνων αναφέρουν:
«Αξιοσημείωτον είναι και το γεγονός ότι εις την πειροχήν της αρχαίας Τάρρας αμέσως μετά το 1455, επί Ενετοκρατίας, ενρέθη συνοικισμός υλοτόμων και πριονιστών, διά την παραγωγήν ξυλείας εκ των μεγάλων και πυκνών δασών εκ κυπαρίσσου της περιοχής, διά τας οικοδομικάς ανάγκας των φρουρίων Ηρακλείου, Χανιών και Ρέθυμνου, ανέγερσιν στρατώνων κ.λπ.
Όπως ανέφερα, το πρώτο χρονολογικά, ίσως και κατά σειρά, μετά την κάθοδο από το Ξυλόσκαλο, λειτουργούσε λίγο πριν τη διακλάδωση αριστερά προς το φαράγγι Πεταχτένι (Ποτιστήρια – Ποριά) πριν τον Αγιο Νικόλαο. Το είχε φτιάξει ο Δαμουλής Καλογεράκης και έκοβε τράβες μόνο μέχρι δυο μέτρα.
Υπήρχε επίσης ένα νεροπρίονο, του Μαλαμά η φάμπρικα (Μαλαμαδάκη) πιο κάτω από την πηγή Βρυσί, μετά τον Άγιο Νικόλαο (νομίζω στην τοποθεσία Πριναρέ).
Πληροφορήθηκα ακόμη ότι υπήρχε νεροπρίονο στη συμβολή του φαραγγιού Καλόκαμπου με αυτό της Σαμαριάς.
Ξυλοπρίονο πολύ παλαιά υπήρχε κατά διηγήσεις και στην περιοχή Κολύμπα και μάλλον και αυτό ανήκε στον Δαμουλή Καλογεράκη.
Επίσης στο Μιτατούλι, πάνω και βόρεια από τον οικισμό Σαμαριά, απ’ όπου βγαίνει μεγάλη ποσότητα νερού από την πηγή στην ρίζα ενός πλατάνου.
Πριν από τις Πόρτες, στα Κεφαλοβρύσια, υπήρχε άλλο νεροπρίονο, που όπως ανέφερα ήταν γνωστό ως η Ξυλοφάμπρικα και ήταν για ένα διάστημα γνωστή ως η φάμπρικα των Βίγληδων.
Το νεροπρίονο στα Κεφαλοβρύσια τό ’χε φτιάξει ο Σήφης Βίγλης, αδελφός του Ρούσσιο.
Αυτό το νεροπρίονο την τελευταία περίοδο λειτουργίας του το είχε ο Γιάννης Μανωλές.
Πριν από τον τελευταίο πόλεμο φτιάχτηκε κοντά στις Πόρτες το νεροπρίονο του Σήφη Βίγλη αλλά με τεχνίτη τον Δαμουλή Καλογεράκη και τον ίδιο. Ο Δαμουλής εργαζόταν από το πρωί μέχρι τη νύχτα και λάβαινε μεροκάματο δραχμές διακόσιες, ενώ τότε το κανονικό ήταν δραχμές 100.
Κατά την Κατοχή οι Γερμανοί επιτάξανε το νεροπρίονο αυτό και αγγάρεψαν τους μοναδικούς που γνώριζαν να το δουλεύουν, τον Δαμουλή Καλογεράκη και τον Σήφη Βίγλη.
Μετά το κόψιμο ρίχνανε τις σανίδες στον ποταμό και τα τις φορτώνανε στην Αγία Ρουμέλη. Επίσης είχαν άλλους αγγαρέψει να κόβουν από πλησίον σημεία τους κορμούς των δένδρων.
Εκεί υπήρχαν μόνιμα δυο Γερμανοί σαν φύλακες και, ζώντας για αρκετό διάστημα με τον Δαμουλή και τον Σήφη, ξεθάρρεψαν στις σχέσεις τους και ο ένας στρατιώτης, θέλοντας να δείξει και αυτός κάτι στον Δαμουλή, έριξε με το όπλο του σε κάποιο σημάδι σε αρκετή απόσταση, αλλά η βολή του δεν ήταν καλή.
Νομίζοντας πως ο Δαμουλής δεν έχει ξαναπιάσει όπλο, του έδωσε να ρίξει κι αυτός. Όταν η βολίδα διέλυσε στο κέντρο το σημάδι, ο Γερμανός τα έχασε.
Μέχρι τη δημιουργία του Εθνικού Δρυμού λειτουργούσε και το τελευταίο νεροπρίονο στην τοποθεσία Κοράκι μετά τις Πόρτες, προς την Πάνω Αγία Ρουμέλη. Ηταν γνωστό ως η Φάμπρικα των Βίγληδων, γιατί τό ’χε φτιάξει ο Σήφης Βίγλης από τα εργαλεία του νεροπρίονου των Πορτών, που είχανε γλυτώσει από το νερό μετά από καταιγίδα.
Ηταν καλός τεχνίτης και είχε δημιουργήσει βελτιωμένο τύπο νεροπρίονου, που έκοβε πάνω-κάτω και προωθούσε και τον κορμό. Αυτό το πρόλαβα και εγώ και παραθέτω φωτογραφίες του. Οπως και στα άλλα νεροπρίονα, το νερό έφτανε ως την φτέρη – τροχό από ένα αυλάκι που είχε δημιουργηθεί για τον σκοπό αυτό, ενώ άλλο αυλάκι έφερνε άλλη ποσότητα νερού δίπλα σε έναν μικρό τεχνητό καταρράκτη, κάτω από τον οποίο τοποθετούσαν τους κορμούς των δένδρων και μαλάκωνε η φλούδα τους και με την πίεση του νερού αποφλοιώνονταν.
Σε αυτό το πρωτόγονο μηχάνημα στερέωναν τον κορμό και μετά άνοιγαν το νερό για να λειτουργήσει.
Το μηχάνημα έσχιζε το ξύλο και συγχρόνως είχε μια καστάνια και το τραβούσε. Πρώτα βγάνανε τα τέσσερα εξώφυλλα. Ηταν το τελειότερο μέσον για την εποχή του και εργαζόταν όρθια.
