∆ύο έννοιες, δύο επιδιώξεις του ανθρώπου αναπόσπαστες από τη φύση και τη ζωή του. Η πρόνοια (πρό+νούς), ως η φροντίδα που υπάρχει εκ των προτέρων για την κάλυψη αναγκών ή αντιµετώπιση κινδύνων. Και η καινοτοµία (καινός+τέµνω), ως η δυνατότητα να κάνει κάποιος «πράγµατα µε διαφορετικό πιο αποτελεσµατικό τρόπο» ή «διαφορετικά πράγµατα από ό,τι ήταν σε θέση να κάνει στο παρελθόν».
Για χιλιάδες χρόνια κύριος στόχος του καινοτοµούντος ανθρώπου υπήρξε η πρόνοια για τη ζωή του. Επιστράτευε τις διανοητικές ικανότητες και τη φαντασία που διαθέτει για να εφευρίσκει και να βελτιώνει πράγµατα που διευκολύνουν και προάγουν τη ζωή του. ∆ηλαδή, µπορούµε να πούµε ότι η αρχαία παραίνεση «µνήσθητι καιρὸν λιµοῦ ἐν καιρῷ πλησµονῆς, πτωχείαν καὶ ἔνδειαν ἐν ἡµέραις πλούτου(Σοφία Σειράχ 18,25)», µαζί µε την έµφυτη εφευρετικότητά του, προκειµένου να αυξήσει την «πλησµονή», ήταν η κύρια φροντίδα και τακτική του ανθρώπου για να αποφύγει τις δυσάρεστες εκπλήξεις που επιφυλάσσει η ζωή. Υπήρχε, µπορούµε να πούµε, µια φυσική προσαρµοστικότητα του ανθρώπου και το απρόβλεπτο το αντιµετώπιζε µε τους θεσµούς, τους νόµους και τις συµφωνίες που έκανε και τηρούσε.
Μετά τη βιοµηχανική επανάσταση όµως, και ιδιαίτερα στις µέρες µας, καθώς είµαστε µάρτυρες της 4ης βιοµηχανικής επανάστασης, δεν µπορούµε ισχυριστούµε ότι ισχύει το ίδιο.
Σήµερα η πρόνοια για τη ζωή µας φαίνεται να µην αρκεί για ένα ευχάριστο και ήρεµο βίο.
Ενώ η καινοτοµία πολλές φορές ξεφεύγει κατά πολύ από το να υπηρετεί τον ευδαίµονα βίο. Βλέπουµε περιπτώσεις που η καινοτοµία έχει αυτονοµηθεί, υπηρετεί πολύ λίγα και πολύ µεγάλα συµφέροντα, υπερβαίνει θεσµούς και συµβάσεις και ο κοινός άνθρωπος παρατηρεί έκπληκτος µη µπορώντας να την κατανοήσει.
Ίσως τελικά, αυτός υπήρξε ο νέος στόχος της καινοτοµίας από τον ∆εύτερο Παγκόσµιο πόλεµο και µετά. Η ∆ύση και όσες χώρες την ακολούθησαν σ’ αυτό, παράγουν ασταµάτητα ιδέες, θεωρίες, αντικείµενα, µηχανήµατα, οικονοµικά προϊόντα, υπολογιστικά συστήµατα κ.ο.κ. «προορισµένα να εντυπωσιάσουν, να συνεπάρουν, να αιχµαλωτίσουν, να ανατρέψουν συνήθειες, να καταργήσουν κεκτηµένους ρυθµούς, να δείξουν µε δυο λόγια στον άνθρωπο-δηµιουργό τους ότι είναι αντίγραφα της πιο εκπληκτικής, της πιο αστάθµητης πλευράς του πνεύµατός του», όπως λέει ο καθηγητής Β. Καραποστόλης.
Και συνεχίζει επισηµαίνοντας: «Μπροστά στα κατορθώµατά του ο κατασκευαστής έµενε άναυδος.
Η δική του αστάθεια, η δική του µεταβλητότητα, όλα τα καπρίτσια της διάνοιας και της φαντασίας του είχαν µεταφερθεί στα αντικείµενα που επρόκειτο να χρησιµοποιήσει.
Μοιραία τα δηµιουργήµατά του θα τον αιφνιδίαζαν. Γιατί το πνεύµα µας µαζί µε το εκπληκτικό περιέχει και το παράλογο…». Ας δούµε µερικές περιπτώσεις.
Η ψηφιακή τεχνολογία επέτρεψε τις εξ αποστάσεως και τις άυλες συναλλαγές, που βέβαια διευκόλυναν κατά πολύ τη ζωή µας, συχνά όµως µας επιφυλάσσουν δυσάρεστες εκπλήξεις. Ηλεκτρονικές απάτες, διαρροές προσωπικών δεδοµένων, χακάρισµα ηλεκτρονικών υπολογιστών και σαµποτάζ, από µικρή µέχρι και παγκόσµια κλίµακα, είναι συχνό φαινόµενο. Στον οικονοµικό και τραπεζικό τοµέα, τα «καινοτόµα» δοµηµένα επενδυτικά προϊόντα επέφεραν µια παγκόσµια οικονοµική κρίση µε πτωχεύσεις µεγάλων οικονοµικών κολοσσών (Lehman Brothers), αλλά και κρατών (Ελλάδα). Για την Τεχνητή Νοηµοσύνη, που κατέφθασε, έχουµε αναλύσει σε σειρά άρθρων τα θετικά που µπορούµε να περιµένουµε αλλά και τις επαπειλούµενες δυσάρεστες καταστάσεις που ενδεχοµένως θα αντιµετωπίσουµε. Τι µας συµβαίνει λοιπόν; Φαίνεται ότι έχουµε περάσει ανεπιστρεπτί σε αλλαγή παραδείγµατος.
Στα πριν, οι καινοτοµίες καθορίζονταν µε όρους επιβίωσης και βελτίωσης της διαβίωσης του ανθρώπου και η πρόνοια τον προστάτευε σε µεγάλο βαθµό από τα αναπάντεχα του βίου του. Σήµερα, ζούµε σε περιβάλλον µε αυξηµένη τυχαιότητα από τους ανταγωνισµούς, την τρέλα του κέρδους, τη µανία της εξουσίας, την παγκόσµια ανικανότητα για σύναψη και τήρηση συµφωνιών και εποµένως το αναπάντεχο διαρκώς παραµονεύει. Τι κάνουµε, λοιπόν, τώρα; ∆εν έχει νόηµα να µοιρολατρούµε.
Η καινοτοµία δεν µπορεί να απαγορευθεί ούτε να σταµατήσει. Αντίθετα, στις µέρες µας, γίνεται αυτοσκοπός και εκτοπίζει την πρόνοια. Πρέπει να συµφιλιωθούµε µε την ιδέα ότι υπάρχει το εντελώς αναπάντεχο. Ίσως το φέρει η ίδια η φύση του ανθρώπου. Θα ήταν αισιόδοξο, αν καταφέρναµε οι επιδόσεις µας στις ηθικές και ανθρωπιστικές επιστήµες να ακολουθούν κάπως την καινοτοµία. Όµως πιστεύω ότι και έτσι, η παιδεία και καλλιέργεια του ανθρώπου του επιτρέπουν να διαχειριστεί καταστάσεις και να αντιµετωπίσει τις επιπτώσεις σε περίπτωση που κάποιοι κίνδυνοι υλοποιηθούν.
*O Mανώλης Κουφάκης είναι δρ µηχανικός, π. δ/ντής ∆Ε∆∆ΗΕ Α.Ε.
Όλα τα δηµοσιευµένα κείµενα της στήλης µπορείτε να τα βρείτε στο
