Η μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 – 1869 γεννήθηκε και ανατράφηκε από την καταπίεση τη βάρβαρη και απάνθρωπη συμπεριφορά και τις φορολογικές επιβαρύνσεις των Κρητικών από τους Τούρκους, καθώς επίσης και από την έλλειψη ενδιαφέροντος για τα δημόσια έργα, την παιδεία και τη γεωργία.
O κρητικός λαός, που ζούσε με το άγχος της εξαθλιώσεως, περίμενε το σύνθημα να ξεσηκωθεί σε πρώτη ευκαιρία και με την πρώτη αφορμή, που του δόθηκε κατά τον έξης τρόπο:
Από το Γενάρη του 1866 επικρατούσε στους Λάκκους επαναστατική ατμόσφαιρα και οι Λακκιώτες περίμεναν το σύνθημα για να ξεσηκωθούν, επειδή υπήρχε διάχυτη η πληροφορία ότι ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης ετοίμαζε επανάσταση στο Ακρωτήρι με τους προκρίτους των άλλων επαρχιών (Κωσταρό, Βολουδάκη του Αποκορώνου και Α. Μανουσογιαννάκη των Σφακίων) και άλλους.
Συχνά οι Λακκιώτες με αντιπροσώπους πίεζαν τον Χατζή Μιχάλη να επισπεύσει την επανάσταση, αλλά αυτός απαντούσε ότι δεν είναι ακόμη καιρός.
Στις 27 του Μάρτη, ημέρα του Πάσχα, ο Τούρκος σταθμάρχης Μουσταφά Πασάς πήγε στους Λάκκους στον περίβολο της εκκλησίας του Αγίου Αντωνίου, για την είσπραξη φόρων.
Η ενέργεια αυτή του Τούρκου σταθμάρχη προκάλεσε την αγανάκτηση των εκκλησιαζομένων με αποτέλεσμα να γίνουν σοβαρά επεισόδια που θα κατέληγαν σε σύρραξη αν δεν επέμβαιναν οι γεροντότεροι.
Την επομένη του Πάσχα, 12 Λακκιώτες μαζεύτηκαν στο σπίτι του Χρήστου Ζουρίδη ή Χριστοδούλη και συμφώνησαν ότι ο χρόνος ήταν κατάλληλος για την κήρυξη της Επαναστάσεως. Και στις 30 του Μάρτη η απόφαση πήρε τελεσίδικο χαρακτήρα από 27 συνολικά Λακκιώτες στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου όπου και έγινε αδελφοποίηση των πρωτοστατών.
Ο όρκος που έδωσαν κείνη τη μέρα συντάχθηκε από τον Αντ. Γιάνναρη και έλεγε:
«Ομνύομεν εις το όνομα της Αγίας και αδιαιρέτου Τριάδος οι κάτωθι υπογεγραμμένοι ότι από σήμερον συνδεδεμένοι αδιασπάστως ως αδελφοί αποφασίζομεν να ενεργήσωμεν υπέρ της Πατρίδος μας ό,τι δυνηθώμεν και κρίνομεν ωφέλιμον εις τον λαόν. Προς τούτο παραιτούμεθα των οικείων μας υποθέσεων, αυθορμήτως δε έκαστος ημών και άνευ ουδεμίας συναλλήλων επιβολής ή προτροπής συναδελφιζόμενοι εν τω Ιερώ Ναώ του Θεού προσομνύομεν να συνεργασθώμεν μεθ’ όλης της δυνάμεως και αυταπαρνήσεώς μας εις την φωνήν και ανάγκην της Πατρίδος μας, άνευ δυσαρέσκειας και έριδος προς αλλήλους μέχρι αυτού του θανάτου, έτι δε υπερασπισθώμεν μεν κατά πρώτον τα υπό της Τουρκικής αρχής καταπατηθέντα δικαιώματα του λαού, να προβώμεν δε συνασπισμένοι, αν ομοφώνως εγκριθεί και μέχρι της απελευθερώσεως της Πατρίδος μας από του Τουρκικού ζυγού».
Τον παραπάνω όρκο υπογράφουν:
1. Αντώνιος και Παναγιώτης αδελφοί Γιαννάρηδες, ιερείς
2. Ιωάννης και Ευστρ. Σταμ. Καλαϊτζήδες.
3. Ιωάννης και Αντώνιος Λ. Κοκαλάδες.
4. Ιωάννης και Νικόλαος Μ. Σκουλάδες.
5. Εμμ. και Γεώργ. Καψάληδες.
6. Νικόλ. Ιωάν. Μάντακας.
7. Μάρκος Εμ. Μανωλεδάκης.
8. Ιωάν. Ανδρ. Βολανάκης.
9. Ιωάν. Ευστρ. Βολανάκης.
10. Ιωάν. Σταμ. Βολανάκης.
11. Ιωάννης Γεωργ. Κουτρούλης.
12. Γεώρ. Σταμ. Τζοτζόλης.
13. Μιχ. Εμμ. Πρωιμάκης- Βελεγρής.
14. Εμμαν. Ιωάν. Κανελής.
15. Στυλ. Ιωάν. Μαλανδρής.
16. Εμμ. Απόστ. Γιάνναρης ή Αποστολομανώλης.
17. Γρηγ. Δ. Φραγκοδημητράκης.
18. Νικ. Γ. Πατρικάκης
19. Εμμ. Μ. Μαυρογένης ή Μαχέρας.
20. Ιωάν. Αντ. Μορονάκης.
21. Εμμ. Ιωαν. Ζουρίδης ή Μάνωλας.
22. Ιωαν. Χρ. Μανιουδάκης.
Σε ανάμνηση αυτής της ημέρας και εξαιτίας και ενός άλλου γεγονότος -της τελέσεως μνημόσυνου του Λακκιώτη Κούκαρη- καθιερώθηκε στους Λάκκους την Τρίτη ημέρα του Πάσχα το γνωστό Πανηγύρι της Τρίτης των Σχολών που γιορτάζεται κάθε χρόνο με λαμπρότητα και μέχρι το 1938 γίνονταν και αγώνες.
Την επόμενη της ορκωμοσίας έστειλαν τον Νικ. Νικολούδη για να ενημερώσει τον Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη και να του ζητήσει να ηγηθεί της επαναστάσεως, ο οποίος αφού άκουσε τον Νικολούδη, υιοθέτησε την επανάσταση και παρακάλεσε να κρατηθεί μυστικότητα, για να μπορέσει να ενημερώσει και τους προκρίτους, των άλλων επαρχιών τα ονόματα των οποίων αναφέρει ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης στα απομνημονεύματά του.
Στις 20 Απριλίου του ίδιου έτους, έγινε συγκέντρωση στα Μπουτσουνάρια κατά την οποία εξουσιοδοτήθηκαν 100 άτομα υπό τον Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη για την εξέγερση των ανατολικών επαρχιών και έτσι έγιναν διάφορες συναθροίσεις στα Ανώγεια, το Ατσιπόπουλο και σε άλλα μέρη.
Εν τω μεταξύ, με σκοπό τη ματαίωση της επαναστάσεως έγινε συνάντηση στο Μοναστήρι της Αγίας Κυριακής από όλη την Κρήτη και υπόβαλαν στο Σουλτάνο υπόμνημα που έγραφε τα παράπονα των Κρητών για την παραβίαση των παραχωρηθέντων προνομίων, την έλλειψη Δημοσίων έργων κ.λπ.
Ο Σουλτάνος απέρριψε τα αιτήματα των Κρητικών τον Ιούλιο και έτσι στις 21 Αυγούστου έγινε επαναστατική συνέλευση στο χωριό Ασκύφου Σφακίων, η οποία κήρυξε την Ένωση της Κρήτης με τη μητέρα Ελλάδα.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου ο Μουσταφά Πασάς αποφυλάκισε τον Χατζή Γιώργη Κοκκινάκη στον οποίο έδωσε μια προκήρυξη, για να τη φέρει στους Λάκκους και η οποία έγραφε τα εξής:
«Λακκιώτες, θέλετε να κτίσω τα μοναστήρια σας, το σχολείο σας, να φτιάξω τους δρόμους σας, να σπουδάσω τα παιδιά σας, να παντρεύω τα κορίτσια σας, ν’ αφήσω το χωριό σας ασύδοτο και να διορίσω όσους είσαστε ικανοί από όμπασι και πάνω, να μην επαναστατήσετε».
Εναντίον των παραπάνω προτάσεων μίλησαν εκτός των Λακκιωτών και οι ξένοι Α. Βαγιατζόγλου και Α. Πετρίτσης που είχαν μαζευτεί στην πλατεία του Αγίου Αντωνίου.
Ο Νικ. Μαντακάκης, γνωστός ως Μαντακοκοκόλης, αφού πήρε την προκήρυξη του Πασά, την ξέσχισε, με την άδεια των υπολοίπων, και είπε στον απεσταλμένο: «Πήγαινε τώρα στον αρχηγό σου να του δώσεις την απάντηση».
Στη συνέχεια ανέθεσαν στις νέες καλόγριες Χ. Νικολούδη και Ειρ. Λάφη να μεταποιήσουν την τρίσημο σημαία σε Ελληνική και έτσι υψώθηκε για πρώτη φορά η σημαία της επαναστάσεως στους Λάκκους την οποία ανέλαβε ο Χρήστος Κουτρούλης που ανήκε στο “εξάρι” του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη.
Ο Μουσταφά Πασάς μετά την απόρριψη των προτάσεών του, οργάνωσε εκστρατεία κατά των Λάκκων τους οποίους και έκαψε στις 17-9-1866, οι δε Λακκιώτες είχαν εγκαταλείψει το χωριό και ενώ παρακολουθούσαν με πόνο και φρίκη το θέαμα, συνέβη το εξής επεισόδιο:
Ο Αντ. Ζουρίδης ή Γαλαναντώνης απευθυνόμενος προς τον Μιχ. Μάντακα του λέει:
«Θωρείς μωρέ σπαούλιο πώς εκάματε το χωριό»; και ο Μάντακας οργισμένος: «Μωρή κοκκινογουρούνα, ως πότε θα σ’ έχω να ζεις;»
Συγχρόνως έστρεψε το όπλο και τον πυροβόλησε και τον τραυμάτισε θανάσιμα. Πριν ξεψυχήσει ο τραυματίας εκάλεσε τους επτά γιους του και τους ανακοίνωσε την τελευταία του επιθυμία, την οποία εσεβάστηκαν και εκτέλεσαν στο ακέραιο. Τους είπε: «εκδίκηση δεν θέλω να πάρετε αλλά να συμπράξετε στην επανάσταση με τους Μαντάκηδες για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους».
Κατά τον επόμενο χρόνο της επαναστάσεως οι Τούρκοι έκτισαν στην περιοχή των Λάκκων 21 Πύργους (φρούρια), γεγονός που αποδεικνύει τη σημασία που έδιναν οι Τούρκοι στους Λακκιώτες.
Η συμμετοχή των Λακκιωτών στον αγώνα αυτόν ήταν αναντίρρητα καθολική, τα κατορθώματά των έχουν χαρακτηρισθεί ως θρύλοι, και οι Λάκκοι στη συνείδηση του λαού έχουν καθιερωθεί ως “Καπετανοχώρι”.
Ενδεικτικά αναφέρομε ότι στη Μάχη της Κανδάνου έλαβαν μέρος με 200 άνδρες και στη μάχη των Λάκκων στις 5-4-1869 με δύναμη 140 ανδρών.
Κατά τη διάρκεια της επαναστάσεως είχαν 80 νεκρούς, οι δε Λάκκοι κάηκαν 4 φορές.
Στο επαναστατικό επιτελείο πήραν μέρος με διάφορες ιδιότητες 33 Λακκιώτες, και επιπλέον στον αγώνα συμπεριλαμβάνονται 37 Λακκιώτισσες.
Οι κακουχίες των πολέμων, οι πολύνεκρες συγκρούσεις και κυρίως η εχθρική θέση των μεγάλων δυνάμεων εναντίον του Κρητικού κινήματος εξάντλησαν τους επαναστάτες, οι οποίοι υπέκυψαν το 1869.
Έτσι τελείωσε η σκληρή και πολύνεκρη επανάσταση, η οποία αν και δεν έφερε την ένωση, επιβεβαίωσε στη διεθνή κοινή γνώμη την αξίωση του Κρητικού λαού να μείνει ελεύθερος, και έτσι έγινε ένα σημαντικό βήμα για την ορθή λύση του Κρητικού Ζητήματος.
*Επίτιμος Δ/ντής Δημ. Γηροκομείου Χανίων
Επίτιμος Δημογέροντας της Ένωσης Απανταχού Λακκιωτών
Πρώην πρόεδρος Οικονομολόγων Χανίων
Βιβλιογραφία:
• Απομνημονεύματα Χ’’Μιχάλη Γιάνναρη
• Βιβλίο Αχιλλέα Σκουλά “Λάκκοι και Λακκιώτες”
• Χειρόγραφες σημειώσεις: Γ. Σολιδάκη
• Αφήγηση: Γεωργίου Ιωάνν. Ψυλλάκη
