» Ένα πάρκο είναι πρώτα και κύρια τα δέντρα του
Θέλοντας να συνεισφέρω στο διάλογο που άνοιξε -για ακόµα µία φορά- από την εφηµερίδα σας για το πάρκο Ειρήνης και Φιλίας των Λαών θα ήθελα να αναφερθώ στην ιστορία της δηµιουργίας του, την σηµερινή του υπόσταση και το µέλλον του ενόψει της επερχόµενης ΄΄ανάπλασης’’.
Η απόκτησης της γης
Το Πάρκο δηµιουργήθηκε στην έκταση του πρώην στρατοπέδου Ζοµπανάκη αρχικής ιδιοκτησίας του Ταµείου Εθνικής Άµυνας το οποίο υπαγόταν στο Υπουργείο Εθνικής Άµυνας.
Το 1961 µε διαπραγµατεύσεις του Νοµάρχη Χανίων γίνεται πρόταση για εκποίηση αντί συνολικού τιµήµατος 480.000δρχ. τµήµατος του στρατοπέδου έκτασης 1.200τ.µ. για την ανέγερση Πνευµατικού Κέντρου.
Παράλληλα, ο ∆ήµος ζητά την δωρεάν παραχώρηση ολόκληρης της έκτασης των 20 στρεµµάτων του καταργηθέντος Στρατοπέδου για την επέκταση του ∆ηµοτικού Κήπου. Στην κατεύθυνση αυτή το ∆ηµοτικό Συµβούλιο παίρνει απόφαση για την τροποποίηση του σχεδίου πόλης ώστε να χαρακτηριστεί ‘’πράσινο’’ ολόκληρη η έκταση, διαδικασία που δεν θα επέτρεπε την ανέγερση κτισµάτων.
Κανένα από τα σχέδια αυτά δεν προχωρά. Το δικτατορικό καθεστώς αρνείται τόσο το Πάρκο όσο και το Πνευµατικό Κέντρο και ξεκινάει την οικοπεδοποίηση για την ανέγερση οικισµού των Αξιωµατικών της Φρουράς Χανίων. Ευτυχώς για την πόλη µας δεν προλαβαίνει να το κάνει πράξη.
Με την αποκατάσταση της ∆ηµοκρατίας το 1974 ξεκινούν από τις αρχές της πόλης συντονισµένες προσπάθειες για την απόκτηση του πρώην Στρατοπέδου. Ο στρατός όπως ήταν αναµενόµενο βρίσκει τα γνωστά προσκόµµατα ότι δεν επιτρέπεται η δωρεάν παραχώρηση έκτασης του στρατού σε Νοµικά Πρόσωπα. Το αίτηµα όµως είναι πάνδηµο και η Κυβέρνηση βρίσκει τον τρόπο.
Στις 19 Νοεµβρίου 1982 µε πράξη Υπουργικού Συµβουλίου γίνεται η δωρεάν και κατά κυριότητα παραχώρηση από το Ταµείο Εθνικής Άµυνας πρώτα στο ∆ηµόσιο των εκτάσεων 15.824τ.µ και 2000τ.µ. και στη συνέχεια (µε την ίδια πράξη) στο ∆ήµο Χανίων για τη δηµιουργία πρασίνου (πάρκου) και στο Πνευµατικό Κέντρο Χανίων για την ανέγερση Πνευµατικού Κέντρου αντίστοιχα. Η πράξη έχει δηµοσιευτεί στο ΦΕΚ 142/Α/29-11-1982. Ακολούθησε η υπογραφή του συµβολαίου και η µεταγραφή του στις 15/2/1983.
Η δηµιουργία του πάρκου
Ο τότε νεοεκλεγµένος ∆ήµαρχος Χανίων Γιώργος Κατσανεβάκης συµµερίζεται το όραµα και ‘’σαν έτοιµος από καιρό’’ υπερπηδά τα εµπόδια και ξεκινά άµεσα τις διαδικασίες για τη δηµιουργία του Πάρκου. Ένα από τα εµπόδια ήταν οι αντιδράσεις των εµπόρων της λαχαναγοράς που είχε εγκατασταθεί στο πρώην στρατόπεδο οι οποίες κάµφθηκαν καθώς ο ∆ήµος µερίµνησε για την ανέγερση του κτηρίου της Λαχαναγοράς στην Πελεκαπίνα.
Στις 16 Φεβρουαρίου 1984 το ∆ηµοτικό Συµβούλιο Χανίων µε την µε αρ. 15 απόφασή του εγκρίνει οµόφωνα την προκήρυξη Πανελλήνιου Αρχιτεκτονικού ∆ιαγωνισµού προσχεδίων για τη διαµόρφωση του χώρου του Στρατοπέδου Ζοµπανάκη σε χώρο πρασίνου. Στο διαγωνισµό υποβλήθηκαν τρεις προτάσεις. Η αρµόδια Επιτροπή πρόκρινε αυτήν του Χανιώτη αρχιτέκτονα Κώστα Μαυρακάκη.
Στις 20 Σεπτέµβρη του ίδιου έτους το ∆Σ µε την 192 απόφαση επικυρώνει το αποτέλεσµα του διαγωνισµού και αναθέτει στον βραβευθέντα αρχιτέκτονα τη σύνταξη της οριστικής µελέτης εφαρµογής.
‘’Πρόθεση του ∆ήµου είναι, µέσα στα περιθώρια των δυνατοτήτων του, να προωθήσει εντατικά την υπόθεση του πάρκου ώστε να το χαρούν οι συµπολίτες µας όσο το δυνατόν πιο γρήγορα’’ αναφέρεται στο δελτίο τύπου της 20/9/1984. Πραγµατικά, ενάµισυ περίπου χρόνο µετά την προκήρυξη του αρχιτεκτονικού διαγωνισµού, οι εργασίες για τη δηµιουργία του πάρκου ξεκινούν τον Οκτώβριο του 1985. Για την εκτέλεση των οικοδοµικών εργασιών έγιναν δύο διαδοχικές εργολαβίες οι οποίες ολοκληρώθηκαν το 1989 οπότε και ξεκίνησαν οι φυτεύσεις στο πάρκο σύµφωνα µε τη φυτοτεχνική µελέτη του γεωπόνου του ∆ήµου Στράτου Πουµπλάκη.
Σε άρθρο του στα Χανιώτικα Νέα το 1996 ο αρχιτέκτονας µελετητής Κώστας Μαυρακάκης αναφέρεται στη βασική φιλοσοφία του σχεδιασµού:
«Πρωταρχικός στόχος της µελέτης ήταν η δηµιουργία ενός ‘’ανοικτού πάρκου’’ µε άµεση πρόσβαση από όλους τους δρόµους που το περιβάλλουν, χωρίς την αίσθηση των καθορισµένων πυλώνων εισόδου. Το ζητούµενο ήταν δηλαδή ένα πάρκο στο οποίο δεν ‘’εισέρχεσαι’’ αλλά ‘’οδηγείσαι’’, περνάς κάθεσαι, ξεκουράζεσαι. Όπως είναι φυσικό, αυτό απαιτεί µια λύση εντελώς διαφορετική από εκείνη του παλαιού πάρκου (σσ του ∆ηµοτικού Κήπου). Το πάρκο αυτό περιβάλλεται στην οδό ∆ηµοκρατίας και στην οδό Βαλαωρίτου (σσ. σήµερα Α. Παπανδρέου και Χ. Πλουµιδάκη) από έναν αναλληµατικό τοίχο ύψους 3 µέτρων, που αποµονώνει το πράσινο και τον χώρο του Πάρκου από αυτόν που βαδίζει στο πεζοδρόµιο.
Προκειµένου να αποφευχθεί ο ψηλός περιµετρικός τοίχος και να τονιστεί η αίσθηση του ανοικτού και εύκολα προσβάσιµου πάρκου, αυτός ο απαραίτητος για τη δηµιουργία επιπέδων αναλληµατικός τοίχος µεταφέρθηκε στη µέση περίπου του νέου Πάρκου. Έτσι τα δύο τµήµατα που γεφυρώνουν την υψοµετρική διαφορά των οδών ∆ηµοκρατίας και Ι. Σφακιανάκη, ενώνονται µε κεκλιµένα επίπεδα σκαλοπάτια ανάλογα µε αυτά που υπάρχουν στην είσοδο του παλαιού Πάρκου επί της οδού ∆ηµοκρατίας.»
Όπως αναφέρει στη συνέχεια του άρθρου του ο µελετητής, το πάρκο δεν ολοκληρώθηκε σύµφωνα µε την µελέτη. Έτσι οι λίµνες στο νότιο τµήµα του, οι οποίες θα αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο µε µια παιδική χαρά για µεγαλύτερα παιδιά η οποία ποτέ δεν έγινε, χάσκουν τσιµεντένια κενά.
Όσον αφορά το προβλεπόµενο πράσινο όµως τα πράγµατα πήγαν πολύ καλύτερα. Το πράσινο αναπτύσσεται σε περίπου 30 διακεκριµένους χώρους – παρτέρια που διαχωρίζονται από τις σκληρές τσιµεντένιες επιφάνειες κυκλοφορίας και στάσης µε σενάζ ή τοιχία από οπλισµένο σκυρόδεµα. Το ποσοστό των επιφανειών πρασίνου ανέρχεται σε περίπου 50% της συνολικής έκτασης όπως ακριβώς προβλεπόταν από την µελέτη αν και αυτό βέβαια υπολείπεται κατά πολύ του ποσοστού του 80% που απαιτείται για τα πάρκα σύµφωνα µε τις ισχύουσες προδιαγραφές.
Το πάρκο σήµερα
Τα παρτέρια περιλαµβάνουν µεγάλη ποικιλία δένδρων σε ελεύθερη φύτευση. Ο αριθµός των ενήλικων δένδρων αγγίζει τα 330 που περιλαµβάνουν 42(!) διαφορετικά είδη, από µικρόσωµες δενδροποιηµένες σφάκες έως τεράστιους φίκους. Ντόπια οικεία είδη όπως ο αζίλακας, η ελιά, το κυπαρίσσι, η χαρουπιά, το πλατάνι, αλλά και πιο ‘’εξωτικά’’ όπως οι φοίνικες, η µανόλια, η ερυθρίνη, το gingko biloba. Αειθαλή αλλά και φυλλοβόλα δένδρα που εξασφαλίζουν πολύτιµο ηλιασµό το χειµώνα και ‘’σηµαίνουν’’ τις εποχές. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό στη µικρή παιδική χαρά που είναι εξαιρετικά ευχάριστη το χειµώνα και είναι κρίµα που είναι τόσο φτωχή σε εξοπλισµό. Υπάρχει επίσης πληθώρα θάµνων και αναρριχώµενων φυτών που µαζί µε αρκετά δένδρα εξασφαλίζουν ανθοφορία σε διάφορες εποχές. Τα περισσότερα από τα δένδρα του πάρκου έχουν φυτευθεί από τη δηµιουργία του είναι λοιπόν πλέον των 35 ετών. Στα φυλλώµατα και τις ρίζες τους βρίσκουν καταφύγιο πτηνά και έντοµα να µας θυµίζουν ότι δεν είµαστε µόνοι κάτοικοι σε αυτή την πόλη.
Η ποικιλία των δένδρων είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πάρκου και κύριο στοιχείο της αξίας του, της υγείας του και της γοητείας του. Προσφέρει στο πάρκο βιοποικιλότητα και µεγάλο οικολογικό δυναµικό που, όπως είναι κοινά αποδεκτό διεθνώς, αποτελεί ζητούµενο στις πόλεις µας ως ένα µέτρο αντιµετώπισης των συνεπειών της κλιµατικής κρίσης. Το πράσινο επίσης είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο επισκεπτόµαστε ένα πάρκο: για τη δροσιά, την οµορφιά, το άρωµα, την πανίδα που φιλοξενεί, την ηρεµία που µας προσφέρει, τη σύνδεση µε τη φύση. Η ανάπτυξη δραστηριοτήτων πρέπει να γίνεται µε τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύεται ο φυσικός τους χαρακτήρας.
Σε αντίθεση µε τις τεχνικές υποδοµές το πράσινο συντηρείται ανελλιπώς και είναι σε άριστη κατάσταση. Στο πλαίσιο αυτής της φροντίδας είναι και η φύτευση διαρκώς νέων δένδρων. Μπορούµε λοιπόν να πούµε ότι το πιο δυνατό σηµείο του πάρκου -εκτός από την κοµβική, κεντρική του θέση- είναι το πράσινό του που άλλωστε εξ ορισµού είναι το κυρίαρχο συστατικό στοιχείο ενός πάρκου.
Τότε γιατί το πάρκο έχει κερδίσει το όνοµα τσιµεντόπαρκο; Γιατί έχει υποστεί τόσο ανηλεή κριτική ήδη από τα πρώτα χρόνια της δηµιουργίας του;
Κατ’ αρχάς το πάρκο συγκρίνεται αναγκαστικά στη συνείδησή µας µε τον όµορρο, εµβληµατικό ∆ηµοτικό Κήπο. ∆υστυχώς όµως όταν τα συγκρίνουµε ξεχνάµε ότι ο κήπος µας έχει ηλικία 150 ετών. ∆ιαθέτει αιωνόβια δένδρα και ακριβώς επειδή καταγράφηκε από την αρχή της δηµιουργίας του στη συνείδηση των πολιτών σαν αγαπηµένος, πολίτιµος τόπος προστατεύτηκε από ‘’αναπλάσεις’’ συνοδευόµενες από ‘’αποµάκρυνση’’ δένδρων. Νοµίζω ότι κάθε ένας από εµάς θα έβαζε το µπέτι του να εµποδίσει κάτι τέτοιο. Σήµερα όλοι καταλαβαίνουµε γιατί -σε αντίθεση µε άλλα ‘’µεγάλα’’ έργα που έχουν γίνει στην πόλη µας- ο Κήπος διασώζει το όνοµα του εµπνευστή και δηµιουργού του Ρεούφ Πασά.
Τα δύο µεγαλύτερα δοµικά προβλήµατα του πάρκου είναι οι τσιµεντόλιµνες και η πληθώρα σκαλοπατιών που εµποδίζουν σοβαρά την προσβασιµότητα των εµποδιζοµένων ατόµων µε αποτέλεσµα τη δυσκολία απόλαυσης του πάρκου στο σύνολο του από όλους τους πολίτες. Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν συντάχθηκε η µελέτη, δυστυχώς δεν υπήρχε η απαίτηση για προσβασιµότητα για όλους σήµερα όµως κάτι τέτοιο -ευτυχώς- µας φαίνεται αδιανόητο. Έτσι στο νότιο τµήµα του πάρκου κυριαρχεί το τσιµέντο. Η διαφορά µε το βόρειο τµήµα είναι χαρακτηριστική. Όποιος εισέρχεται από την οδό ∆ηµοκρατίας βρίσκεται αντιµέτωπος µε έναν καταπράσινο χώρο και ένα κατάλληλα ‘’φωλιασµένο αναψυκτήριο’’. Προχωρώντας νότια έχει κανείς µια δυσάρεστη έκπληξη στη θέα των ατελείωτων, άχαρων, καυτών, σκληρών επιφανειών. ∆υστυχώς αυτό είναι το συναίσθηµα που επικρατεί και έτσι δυσκολεύεται κανείς να εκτιµήσει τις πράσινες γωνιές. Σκιεροί φίκοι, λουλουδιασµένες µπαωχίνιες, ακακίες, ιπποκαστανέες, µανόλιες, µαζί µε το κυπαρρίσι και το φοίνικα που τραβούν το βλέµµα µας στον ουρανό.
Το µέλλον ή το διακύβευµα
Θα πρέπει λοιπόν αφενός να αυξηθεί το πράσινο εις βάρος των σκληρών επιφανειών και αφετέρου να επιτευχθεί προσβασιµότητα για όλους µέσα από διαδροµές που µπορεί να µην είναι οι συντοµότερες αλλά θα είναι οµαλές και ευχάριστες ώστε να είναι εφικτή η αυτόνοµη χρήση του πάρκου στο µεγαλύτερο δυνατό βαθµό. Το τελευταίο µπορεί και πρέπει να γίνει µε τις ελάχιστες επεµβάσεις στις περιοχές πρασίνου ώστε πρωτίστως να µη διακινδυνεύσει η ζωή και η υγεία των δένδρων.
∆εν αγνοεί η γράφουσα και άλλες δυσλειτουργίες του πάρκου που επισηµάνθηκαν άλλωστε σε παλαιότερη και πρόσφατη αρθρογραφία στην εφηµερίδα σας. Την προβληµατική είσοδο από την οδό Πλουµιδάκη, την παραβατικότητα που εντοπίζεται από επισκέπτες (καθόλου τυχαία στο νότιο τµήµα), την κακή κατάσταση των υποδοµών κλπ. Ούτε τις άλλες αξίες που µαζί µε το πράσινο αποτελούν την ψυχή αυτού του πάρκου: τον παλµό των αντιρατσιστικών και αντιπολεµικών φεστιβάλ, την διεκδικητική πνοή στις συνελεύσεις τοπικών κινηµάτων για το δηµόσιο χώρο, τα ανθρώπινα δικαιώµατα και την πολιτιστική κληρονοµιά, τις γιορτές σχολείων και τις µουσικές του κόσµου που βρίσκουν έναν ανοικτό, ελεύθερο, δωρεάν χώρο για να ακουστούν.
Επέλεξα να επιµείνω στην παρουσίαση και την ανάδειξη του πρασίνου κατά κύριο λόγο επειδή αυτό είναι που σήµερα βάλλεται και κινδυνεύει από παντού. Γιατί είναι αυτό που πρώτο θυσιάζεται σε κάθε ‘’ανάπλαση’’ και κάθε ‘’βελτίωση’’ ενός χώρου πρασίνου. Γιατί έχουµε δυστυχώς αντιµετωπίσει πολλές φορές τα ψευδοδιλλήµατα πράσινο ή προσβασιµότητα, πράσινο ή προστασία αρχιτεκτονικής κληρονοµιάς, πράσινο ή επίλυση κυκλοφοριακών προβληµάτων, πράσινο ή ‘’καλύτερο’’ πάρκο και άλλα πολλά.
Στην περίπτωση του πάρκου είναι σίγουρο ότι όλες οι αδυναµίες µπορούν και πρέπει να αρθούν χωρίς την ‘’αποµάκρυνση’’ (sic) κανενός δένδρου.
Γιατί η ενέργεια αυτή είναι µη αναστρέψιµη.
Γιατί αν θέλουµε να έχουµε πάρκο θα πρέπει µε πείσµα και αγάπη να φροντίσουµε κάθε ένα δένδρο του όπως οι προγονοί µας έκαναν για τον εµβληµατικό φίκο της Βεγγάζης, του Κήπου αυτό το ξενικό, αιωνόβιο δένδρο από τότε που ήταν ένα µικρό, ταπεινό δενδράκι.
Γιατί ένα πάρκο είναι -εξ ορισµού- πρώτα και κύρια τα δένδρα του.
Και γιατί δεν θα υπερασπιστούµε κάτι αν δεν το γνωρίσουµε (και αγαπήσουµε).
*Η Ζωή Εύδου είναι Πολιτικός Μηχανικός
Τα στοιχεία για το ιστορικό της διεκδίκησης του Στρατοπέδου Ζοµπανάκη είναι από την έκδοση του Πνευµατικού Κέντρου Χανίων ‘’Το Πνευµατικό Κέντρο Χανίων. Από το όραµα… µέχρι την ολοκλήρωση του έργου’’ Αθήνα 2004.
Εφηµ. Χανιώτικα Νέα, 22 Οκτωβρίου 1984
Εφηµ. Χανιώτικα Νέα, 13 Οκτωβρίου 1985
Εφηµ. Χανιώτικα Νέα, Τρίτη 1 Οκτωβρίου 1996.
∆εν είναι τυχαίο ότι τα πάρκα προστατεύονται από τη δασική νοµοθεσία και οι επεµβάσεις σε αυτά υπόκεινται στην έγκριση της δασικής υπηρεσίας όπως ορίζεται στις ισχύουσες προδιαγραφές (ΥΑ 133384/2015 όπως τροποποιήθηκε).
Χαρακτηριστικό γεγονός η αντίδραση που υπήρξε πολύ λίγο µετά τη δηµιουργία του για την ανέγερση των στρατώνων που ονοµάζουµε σήµερα ιταλικούς δίπλα στον κήπο. ‘’Η παρά τον κήπον διαµονή ηµέρας και νυκτός στρατιωτών, οι απόπατοι, τα µαγειρεία και τα τοιαύτα ουδέν έτερον θα έχουν αποτέλεσµα ή την καταστροφήν του κήπου και την αχρηστίααν αυτού δια το κοινόν. Είναι φαίνεται πεπρωµένον και ό,τι καλόν ευρέθη προγενεστέρως να καταστρέφεται ήδη πότε χονδρικώς και πότε µικρόν κατά µικρόν.’’ Εφηµ. ΛΕΥΚΑ ΟΡΗ 8/9/1884.
