Φαινότυποι

» Paulo Scott (µτφρ. Αθηνά Ψυλλιά, εκδόσεις Gutenberg)
Η Βραζιλία, αναλογικά µε το µέγεθός της, ίσως να είναι η πλέον «αδικηµένη» λογοτεχνικά χώρα στα διαβάσµατά µου. Για να επιβεβαιώσω την υποψία µου αυτή, ανέτρεξα στο αρχείο του µπλογκ, επτά συγγραφείς όλοι και όλοι, µόνο µία γυναίκα, εννέα κείµενα συνολικά, κάθε άλλο παρά πλούσια συγκοµιδή, δηλαδή, η διαίσθησή µου αποδείχτηκε σωστή. Αντίθετα µε άλλες γωνιές του πλανήτη, στη λογοτεχνία των οποίων µε φοβίζει και µε κρατάει µακριά η εξωτικότητα, η Βραζιλία, πάντα λογοτεχνικά µιλώντας, µοιάζει να είναι «θύµα» της συγκυρίας, απλά έτυχε, σκέφτοµαι, όσο κάτι µπορεί να τύχει. Όταν έπιασα στα χέρια µου το µυθιστόρηµα του Πάουλο Σκοτ, Φαινότυποι, που µόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg σε µετάφραση Αθηνάς Ψυλλιά, δεν σκεφτόµουν καθόλου κάποιας µορφής επανόρθωση, η επιθυµία µου να διαβάσω άµεσα το βιβλίο αυτό είχε κυρίως να κάνει µε τη µεταφραστική υπογραφή και το ένστικτο.
Τα τελευταία χρόνια, καλοδεχούµενα, η λογοτεχνική παραγωγή εµπλουτίζεται µε ολοένα και περισσότερα δείγµατα µεταποικιακής γραφής, τα θύµατα παίρνουν, έστω και ετεροχρονισµένα, τον λόγο από τους λευκούς άντρες που διατηρούσαν για πολύ καιρό το µονοπώλιο, γράφοντας την ιστορία ως είθισται να κάνουν οι νικητές. Ένα από τα οφέλη της λογοτεχνίας είναι η επαφή µε πράγµατα προφανή που ωστόσο ποτέ δεν είχαν πάρει συγκεκριµένη µορφή στο µυαλό του αναγνώστη. Στην προκειµένη περίπτωση ο ρατσισµός µε βάση το χρώµα του δέρµατος στη Βραζιλία, προφανές αλλά δεν το είχα ποτέ κάνει λέξεις. Αντλώ συνοπτικά από το επίµετρο της µεταφράστριας: «Η κατασκευή ταυτότητας του µαύρου ατόµου στη Βραζιλία είναι µια κατασκευή της λευκοκρατίας, που θέλησε να πειθαρχήσει και να ιεραρχήσει τις µαύρες και τους µαύρους σύµφωνα µε τη χρώση του δέρµατός τους, δηλαδή σύµφωνα µε τον ευκολότερο τρόπο να διακρίνει οπτικά τον άλλον, και να κατανοεί όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που µπορούν να τον συνδέσουν µε την αφρικανικότητα» (Devulsky, 2021, σ. 26). Ρατσισµός γνωστός και ως κολορίσµο.
Ο Φεντερίκο και ο Λορένσο είναι αδέρφια, από τους ίδιους γονείς, ο Φεντερίκο περνά για λευκός, ο Λορένσο είναι µαύρος, ο πρώτος απολαµβάνει τα προνόµια, αλλά και την ενοχή αυτών, ο άλλος υπόκειται στην αγριότητα του ρατσισµού. Ο Φεντερίκο, σε πρώτο πρόσωπο, αφηγείται µια ιστορία σε τρία µέρη, που διαδέχονται το ένα το άλλο, ώσπου να έρθουν να συναντηθούν και να δώσουν το πλήρες ανάπτυγµα. Οι αναλήψεις από το κοντινό και µακρινό παρελθόν, η συµµετοχή του σε µια επιτροπή µε θέµα τις ποσοστώσεις των φοιτητών στην τριτοβάθµια εκπαίδευση και τα µπλεξίµατα της ανιψιάς του η οποία συλλαµβάνεται σε µια διαµαρτυρία µε όπλο στην κατοχή της. Ο Σκοτ µε µια πρόζα σαγηνευτική, δείγµα λογοτεχνίας υψηλής στάθµης, οργανώνει µαεστρικά το ετερόκλητο αυτό υλικό, πετυχαίνοντας να απαλλαγεί από θεµατική µονοµέρεια και να αποδώσει µε ρεαλιστικό τρόπο τη ζωή του Φεντερικό και της οικογένειάς του. Παρότι, θέλω να πω, το κυρίως θέµα µοιάζει να είναι η πολεµική που η ποσόστωση των φοιτητών εγείρει στη βραζιλιάνικη κοινή γνώµη, ο Σκοτ δεν εγκλωβίζεται σε αυτό, δεν επιθυµεί άλλωστε να καταθέσει µε τρόπο δοκιµιακό την άποψή του, σκοπός του είναι η παραγωγή λογοτεχνίας, να γράψει ένα µυθιστόρηµα, ένα πολύ καλό µυθιστόρηµα για την ακρίβεια.
∆εν µπορώ να µιλήσω µε βεβαιότητα για το µακρινό παρελθόν, θεωρώ ωστόσο πως η απόλυτη προσήλωση ενός ατόµου σε έναν σκοπό, χωρίς η λογοτεχνική αποτύπωση της προσήλωσης αυτής να διανθίζεται και µε το υπόλοιπο εύρος της καθηµερινότητάς του, πράγµατα µικρά και ασήµαντα, όπως µια ερωτική απογοήτευση ή οι αναµνήσεις από τα παιδικά χρόνια ή, ακόµα ακόµα, η επιθυµία για µια µπύρα ένα ζεστό απόγευµα, αλλά και πράγµατα πιο σηµαντικά όπως τα µπλεξίµατα της ανιψιάς του µε τον νόµο ή η ενοχή που το τυχαίο προνόµιο γεννά, κάτι το χαλκευµένο και διόλου πειστικό θα είχε ως αποτέλεσµα, ιδιαίτερα στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Φεντερίκο. Όχι γιατί απαραίτητα η σύγχρονη ζωή δεν διέπεται από υψηλά ιδανικά, αλλά γιατί είναι πολύ πιο σύνθετη και διασπασµένη, και η λογοτεχνία, σκιαγραφώντας την οφείλει να αποδεχτεί το χαρακτηριστικό της αυτό, αν επιθυµεί να µπορεί να σταθεί αντιπροσωπευτική αυτής, να µην ξενίζει.
Ισχυρίζοµαι συχνά πως στη λογοτεχνία το πώς έχει µεγαλύτερη σηµασία από το τι, καθώς όλες οι ιστορίες µοιάζει να έχουν ειπωθεί, ωστόσο, βιβλία όπως αυτό, έρχονται να λειτουργήσουν ως εξαιρέσεις ενός κανόνα φαινοµενικά παντοδύναµου µες την απλοϊκότητα της διατύπωσής του. Οι Φαινότυποι πέρα από την τεχνική τους αρτιότητα, ή ίσως και ως αποτέλεσµα αυτής, αφηγούνται µια τροµερά ενδιαφέρουσα ιστορία, απαλλαγµένη από την υπερβολή και την εξωτικότητα. Ο καλοδουλεµένος µακροπερίοδος λόγος, η απαλοιφή των περιττών σηµείων στίξης, η ενσωµάτωση του πλάγιου λόγου στην πρόζα, το γαϊτανάκι αλληλοδιαδοχής των ιστοριών, τα δευτερεύοντα πρόσωπα της πλοκής που έχουν διαστάσεις, το ταπεινό µε το υψηλό στη σκέψη, η ανθρωπινότητα, η αποφυγή διδακτισµού και κατήχησης, η µη διάκριση σε ζεύγη λευκού µαύρου, η έλλειψη εκβιασµού στο συναίσθηµα, συναίσθηµα που κατακλύζει το µυθιστόρηµα από άκρη σε άκρη, όσα δεν λέγονται αλλά συµβαίνουν, είναι µερικά µόνο από τα χαρακτηριστικά εκείνα της γραφής του Σκοτ που καθιστούν το µυθιστόρηµα αυτό σπουδαίο, πράγµατι σπουδαίο χωρίς να το φωνάζουν, χωρίς να το απαιτούν, χωρίς να περιαυτολογούν, χωρίς να λένε διαρκώς και επισταµένως: δείτε µε, δείτε µε τι σπουδαία που γράφω.
Χαρακτήρισα παραπάνω την πρόζα του Σκοτ σαγηνευτική. ∆εν είµαι σίγουρος αν αυτό είναι το κύριο γνώρισµά της ή αν αυτή η αίσθηση έχει να κάνει µε την αβίαστη ροή της, σίγουρα δουλεµένης ξανά και ξανά, πρόταση την πρόταση, λέξη τη λέξη, µέχρι την τελευταία λεπτοµέρεια, το ίδιο, πώς αλλιώς, ισχύει και για τη µετάφραση της Ψυλλιά, και ας πρόκειται για αίσθηση και όχι για κάτι που µπορώ τεχνικά να αποδείξω.
Οι Φαινότυποι, σήµερα έχουµε πέντε Ιουλίου, είναι σίγουρα ένα από τα βιβλία της χρονιάς µου.