» Ως πολιτιστική βιτρίνα της εξουσίας και του πολέµου
Κύριε διευθυντά,
«Ο παλιός κόσµος πεθαίνει και ο νέος πασχίζει να γεννηθεί. Τώρα είναι η εποχή των τεράτων», έγραψε ο Γκράµσι και φαίνεται πως στη µικρή, πανέµορφη πόλη µας, τα Χανιά, το τέρας -ή ένα από τα πολλά τέρατα- φοράει τον µανδύα της οικολογίας, του διαλόγου, του πολιτισµού. Ο λόγος για το 4ο Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων µε κεντρικό θέµα «Το σπίτι µας, ο πλανήτης» – ή αλλιώς, για το πιο προβεβληµένο και άψογα οργανωµένο ξέπλυµα θεσµικής υποκρισίας των τελευταίων ετών.
Ο τίτλος παραπέµπει, προφανώς, σε περιβαλλοντική ευαισθησία και σε οικολογικές ανησυχίες. Όµως, όταν το περιβάλλον έχει καταντήσει το πρόσχηµα µιας κενής, επιτελεστικής ρητορικής, όταν το βιβλίο λειτουργεί ως προπέτασµα καπνού και η οικολογία ως εργαλείο εξωραϊσµού του κρατικού και δηµοτικού αυταρχισµού αλλά κυρίως του πολέµου, οφείλουµε να αντιδράσουµε. Όχι µόνο για λόγους πολιτικής συνέπειας, αλλά και για λόγους στοιχειώδους ηθικής.
Ένα… φανταστικό πρόγραµµα: ποιοι, γιατί και πώς
Ας ξεκινήσουµε από το «φανταστικό» πρόγραµµα, όπως ήδη το χαρακτήρισα – όχι επειδή είναι εντυπωσιακό, αλλά επειδή προκαλεί φαντασιακούς ακροβατισµούς στο µυαλό όσων επιχειρούν να κατανοήσουν τη λογική του. Όπως καταγράφουν τα ‘‘Χανιώτικα νέα’’ (10/6/2025), το φεστιβάλ περιλαµβάνει «160 συγγραφείς, µεταφραστές, πανεπιστηµιακούς, καλλιτέχνες» σε µια πλειάδα δράσεων στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου (ΚΑΜ), στο Θέατρο Μίκης Θεοδωράκης, στην Παλιά Πόλη. Η κεντρική θεµατική ‘‘Το σπίτι µας, ο πλανήτης’’, δίνει χώρο σε ηµερίδες, οµιλίες και διαλόγους «για την οικολογία και την κλιµατική κρίση».
Μέχρι εδώ, καλά. Ποιος/α να διαφωνήσει; Μα όλοι και όλες γνωρίζουµε πια πώς λειτουργεί το θεσµικό περιτύλιγµα. Μέσα στα πάνελ, ανάµεσα στους συγγραφείς και τους οικο-διανοούµενους, βρίσκονται -ή «τρυπώνουν»- οι πολιτικοί και οι φορείς που συµβολίζουν αυτό ακριβώς που υποτίθεται ότι πολεµούν: την απαξίωση του φυσικού περιβάλλοντος, την εκποίηση της δηµόσιας γης, την ιδιωτικοποίηση των φυσικών πόρων. ∆εν είναι τυχαίο ότι στη σχετική ενότητα για την ‘‘Οικολογία’’ συµµετέχουν, όπως προκύπτει από το πρόγραµµα, πολιτικά πρόσωπα όπως η Ντόρα Μπακογιάννη, ο δήµαρχος Χανίων Παναγιώτης Σηµανδηράκης, ο αντιπεριφερειάρχης Νίκος Καλογερής, ο Γιώργος Σταθάκης, ο Γιάννης Μανιάτης. Ονόµατα που εκπροσωπούν την τοπική πολιτική σκηνή αλλά και την εθνική, µε ιστορικό στήριξης «αναπτυξιακών» έργων, ακόµα κι όταν αυτά συγκρούονταν µε την έννοια της περιβαλλοντικής προστασίας.
Οικολογία του τσιµέντου, του πολέµου και των βάσεων
Είναι νόµιµο να αναρωτηθεί κανείς: σε ποιον πλανήτη µιλάνε για οικολογία; Γιατί όχι στην Σούδα, π.χ., όπου η αµερικανική βάση µεγαλώνει, επεκτείνεται, αναβαθµίζεται µε τη σιωπηρή συναίνεση όλων σχεδόν των πολιτικών δυνάµεων του τόπου – εκτός της Αριστεράς και των προοδευτικών, κινηµατικών δυνάµεων. Όταν η βάση της Σούδας αποτελεί κόµβο της γεωστρατηγικής κατοχής της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, πώς µπορούµε να µιλάµε για το «στοίχηµα της Οικολογίας» χωρίς να θίγουµε τον στρατιωτικοποιηµένο χαρακτήρα της πόλης µας; Και µην ξεχνάµε: η Σούδα δεν είναι ουδέτερη. Είναι το έδαφος από το οποίο εκκινούν πολεµικές επιχειρήσεις, παρακολουθήσεις, επεµβάσεις, µε τραγικές επιπτώσεις για το κλίµα, τους λαούς και τη ζωή (πιο πρόσφατο παράδειγµα, η ιµπεριαλιστική επέµβαση στο Ιράν του κράτους – τροµοκράτη Ισραήλ και των ΗΠΑ). Κι όµως, οι οµιλητές ποτέ δεν εξέφρασαν κριτικό λόγο για τη βάση, ούτε για το οικολογικό αποτύπωµα του ΝΑΤΟ. Ούτε λέξη. Η αποσιώπηση είναι εκκωφαντική. Ή µάλλον, είπαν αλλά για να υποστηρίξουν τον στρατιωτικό ρόλο της βάσης. Συγκεκριµένα, όπως διαβάζουµε στον Αγώνα της Κρήτης (20/6/2025) η Ντόρα Μπακογιάννη, ισχυρό στέλεχος της Νέα ∆ηµοκρατίας, που τόνισε ότι η βάση «είναι πολύ καλά εξοπλισµένη και ότι το µέτρο θωράκισης της αποτελεί ενδεδειγµένη προληπτική επιλογή, δεδοµένων των γεωπολιτικών εντάσεων στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής». Με την ευκαιρία, θα µας πει τι ακριβώς συζήτησαν µε τον πρέσβη του Ισραήλ Νόαµ Κατζ στην πρόσφατη συνάντηση τους (ανέβηκε σχετική ανάρτηση στο προφίλ της πολιτικού); Μήπως ότι το κράτος απαρτχάιντ δολοφονεί τα παιδιά στη Γάζα µε τρόπο… οικολογικό; Ή θα ξεχάσουµε τον Γιώργο Σταθάκη που ως πρώην υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) του ΣΥΡΙΖΑ, αποτελεί µια κοµβική φιγούρα στη συζήτηση για την ενεργειακή πολιτική της Ελλάδας, ιδίως στο ζήτηµα των υδρογονανθράκων και των εξορύξεων και που µόλις το 2019 υπέγραψε συµφωνίες µε κοινοπραξίες όπως Total – ExxonMobil – ΕΛΠΕ για έρευνες νοτίως της Κρήτης.
∆εν ξεχνάµε, φυσικά, την πρόσφατη τιµητική βράβευση της προέδρου της ∆ηµοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου από το ∆ήµο Χανίων, η οποία συµµετείχε στο Φεστιβάλ του 2023, στο ίδιο σκηνικό φιέστας. Μια πρόεδρος που επικρότησε τα νοµοθετήµατα περί fast-track επενδύσεων, την υποβάθµιση της περιβαλλοντικής αδειοδότησης και τον περιορισµό των διαδηλώσεων. Αυτή η µορφή -θεσµικά ευπρεπισµένη αλλά πολιτικά ουδέτερη- υπήρξε το πρόσωπο της «ανώδυνης ευαισθησίας». Τώρα, στη φετινή διοργάνωση, τα εγκαίνια θα τελέσει ο πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Νικήτας Κακλαµάνης.
Είναι απολύτως συµβολική η σύνδεση αυτών των προσώπων µε το βιβλίο. Το βιβλίο, ως σύµβολο γνώσης, µετατρέπεται σε ξέπλυµα των χυδαίων πολιτικών της κεντρικής και τοπικής εξουσίας. Η λογοτεχνία δεν ανασαίνει, όταν βρίσκεται υπό την επιτήρηση των επίσηµων χορηγών. Και πεθαίνει ως θύµα µιας ανύπαρκτης πολιτικής στο βιβλίο που προωθεί τα ευτελή αναγνώσµατα και κυρίως, την εργασιακή εκµετάλλευση στο χώρο του βιβλίου. Ακόµα και µέσα στο Φεστιβάλ, όπως συµβαίνει µε το θεσµό των εθελοντών… Άραγε δεν µπορούσε µέσα στο προϋπολογισµό του Φεστιβάλ να προβλεφθεί κανονική αµοιβή για όσυς/ες εργαστούν για λογαριασµό του; Ασφαλώς, και θα µπορούσε. Αντιθέτως, η ουσιαστική λογοτεχνία αµφισβητεί, διαρρηγνύει, παρεµβαίνει. Και δεν βρίσκει χώρο, όταν οι εκδηλώσεις έχουν σπόνσορες υπουργεία και δηµοτικές αρχές που εναλλάσσονται σαν κακοστηµένοι θίασοι.
Ποιοι λογοτέχνες; Ποιοι αναγνώστες;
Το ερώτηµα τίθεται ευθέως: οι λογοτέχνες, οι ποιητές, το κοινό -ειδικά όσοι κι όσες κινούνται στον προοδευτικό, αριστερό ή οικολογικό χώρο- τι θέση παίρνουν απέναντι σ’ αυτό; ∆εν ενοχλούνται όταν παρελαύνουν από το ίδιο βήµα µε εκείνους που ενέκριναν επενδύσεις σε περιοχές Natura; ∆εν τους προβληµατίζει όταν ο ∆ήµος Χανίων τους προσκαλεί, την ώρα που προχωρά σε αντιδραστικές πολιτικές στον δηµόσιο χώρο (όπως στο πρώην Στρατόπεδο Μαρκοπούλου, στο υπό κατασκευή αντλιοστάσιο της Παχιάς Άµµου); Η λογοτεχνική κοινότητα δεν είναι τυφλή. Ξέρει – και ο λόγος της βαραίνει περισσότερο από τις οµιλίες των πολιτικών. Γι’ αυτό, έχει καθήκον να µιλήσει.
Ας µην είµαστε αφελείς: πίσω από κάθε µεγάλη «πολιτιστική διοργάνωση» κρύβεται ένα δίκτυο επιρροής, χρηµατοδότησης και νοµιµοποίησης.
Το Φεστιβάλ Βιβλίου δεν είναι εξαίρεση. Όπως αναφέρεται σε δελτία Τύπου, χρηµατοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισµού, την Περιφέρεια Κρήτης, και υποστηρίζεται θεσµικά από τον ∆ήµο Χανίων και διάφορους οργανισµούς. Προφανώς, δεν είναι ουδέτερη η υποστήριξη. Η κρατική πολιτιστική πολιτική χρησιµοποιεί τέτοιες διοργανώσεις για να στείλει ένα µήνυµα «οµαλότητας» και επιφανειακής προόδου. (Να συζητάµε για πρόοδο µέσα σε µια νέα εποχή πολέµου στο Ιράν και της γενοκτονίας στην Παλαιστίνη µοιάζει και είναι, το λιγότερο, υποκριτικό). Ταυτόχρονα, τα Χανιά συνεχίζουν να χάνουν ελεύθερους χώρους, να εκποιούν παραλίες, να χτίζουν ξενοδοχεία µέσα στον αστικό ιστό και σε εργατικές γειτονιές, µέσα στη φύση και τους αρχαιολογικούς χώρους. Οι ίδιες αρχές που συνδιοργανώνουν το Φεστιβάλ, υπογράφουν και τις αποφάσεις που επιτρέπουν την καταστροφή της φύσης.
Ακόµα κι επιλογή του λιµανιού ως σκηνικό του Φεστιβάλ δεν είναι αθώα. Γνωρίζω ότι ακόµα και κόσµος από τη δική µας πλευρά µπορεί να εκφράσει τη διαφωνία του για τη συγκεκριµένη θέση. Και όµως, δεν µπορούµε να αγνοήσουµε ότι το ενετικό λιµάνι είναι σύµβολο και πεδίο δράσης της τουριστικής υπερ-εκµετάλλευσης. Το λιµάνι χάνει τη δηµόσια ταυτότητά του: συµφέροντα και επενδυτές το µετατρέπουν σταδιακά σε decor. Ξεχνάµε άραγε, ότι το Πολυτεχνείο Κρήτης και εταιρεία ισραηλινών συµφέροντων θέλουν να εκδιώξουν την Κατάληψη Ρόζα Νέρα από το λόφο Καστέλι και να µετατρέψουν το πρώην κτίριο της Μεραρχίας σε υπερπολυτελές ξενοδοχείο; Η παρουσία του Φεστιβάλ στο λιµάνι, χωρίς καµία δηµόσια κριτική, απλώς ενισχύει το branding της πόλης ως «πολιτιστικής µητρόπολης», µε όρους τουριστικής εµπορευµατοποίησης. (Αυτό ισχύει µε όλα τα Φεστιβάλ από την αχρείαστη Παραδοσιακή Στράτα µέχρι το Φεστιβάλ Εναλλακτικού Τουρισµού & Εµπειριών “260KMemories Festival” που στη φετινή διοργάνωση εστίασε στον… θρησκευτικό τουρισµό).
Το καθήκον της ρήξης
Η λογοτεχνία δεν είναι ντεκόρ. ∆εν είναι κολαούζος της πολιτικής εξουσίας. Αν δεν ασκεί ριζική κριτική, δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ακόµα εµπόρευµα. Όσοι και όσες συµµετέχουν στο Φεστιβάλ, είτε ως οµιλητές είτε ως θεατές, οφείλουν να πάρουν θέση. Ειδάλλως, συναινούν -συνειδητά ή ασυνείδητα- στο «ξέπλυµα» που επιτελείται. Αν το Φεστιβάλ Βιβλίου θέλει πραγµατικά να είναι οικολογικό, ας µιλήσει για τη βάση της Σούδας. Αν θέλει να είναι δηµοκρατικό, ας φιλοξενήσει συζητήσεις για τις εκκενώσεις καταλήψεων, την έλλειψη στέγης, τις ιδιωτικοποιήσεις του ρεύµατος και του νερού. Αλλιώς, ας πάψει να χρησιµοποιεί τα λόγια µας για να καλλωπίσει τις πράξεις τους.
Ας είµαστε ειλικρινείς, όσο δυσάρεστο κι αν είναι, η εποχή µας δεν έχει ανάγκη από νέες «εκδηλώσεις». Έχει ανάγκη από ρήγµατα. Κι αν τα φεστιβάλ δεν µπορούν να γίνουν ρωγµές, τότε τουλάχιστον ας πάψουν να µας κοροϊδεύουν. Το Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων, έτσι όπως έχει διαµορφωθεί, αποτελεί εργαλείο πολιτιστικής ηγεµονίας. Οικοδοµεί µια εικόνα «ανοιχτής πόλης» την ίδια στιγµή που φιµώνει τις συγκρούσεις, εξευγενίζει τη διαµαρτυρία, και καθιστά την οικολογία ένα αβλαβές θέµα. Σε µια πόλη που χάνει το περιβάλλον της και τους κατοίκους της µέσα σε έναν κυκεώνα τουριστικής βιοµηχανίας και στρατιωτικής επιρροής, ο ρόλος του βιβλίου δεν είναι να διακοσµεί – είναι να ορθώνεται απέναντι.
Ειρηναίος Μαράκης
ποιητής, πρώην δηµοτικός σύµβουλος
