Την εικαστική έκθεση “Γραφές και Γραµµές” παρουσίασαν στα τέλη Ιουλίου στο Κέντρο Επιστήµης και Πολιτισµού του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας, στο Ηράκλειο, το Μουσείο Σχολικής Ζωής του ∆ήµου Χανίων, µε την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
Η έκθεση ήταν ενταγµένη στο εγχείρηµα «Προϋπόθεση δύο», µια πρωτοβουλία που εξερευνά δηµιουργικές δυάδες και τον δυναµικό διάλογο µεταξύ διαφορετικών καλλιτεχνικών εκφράσεων.
Για την υλοποίηση του σκοπού αυτού “συναντήθηκαν” η ποίηση της Κατερίνας Βλαχάκη και η ζωγραφική της ∆έσποινας Κατζαγιαννάκη.
Για το εγχείρηµα αυτό, στα «Χανιώτικα Νέα» η Μαρία ∆ρακάκη και ο Γεώργιος Ορφανίδης που είχαν την επιστηµονική επιµέλεια της έκθεσης.
Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
Πώς προέκυψε η ιδέα για την έκθεση «Γραφές και Γραµµές»; Ποιος ήταν ο ρόλος του Μουσείου Σχολικής Ζωής;
Γ.Ο.: Η έκθεση «Γραφές και Γραµµές» γεννήθηκε από την επιθυµία να εξερευνήσουµε τον διάλογο ανάµεσα στη λέξη και στην εικόνα. Η ιδέα προέκυψε µέσα από έναν δηµιουργικό στοχασµό γύρω από το πώς η γραφή και η εικαστική δηµιουργία µπορούν να συνυπάρξουν, όχι ως παράλληλες αλλά ως αλληλοσυµπληρούµενες µορφές έκφρασης.
Το Μουσείο Σχολικής Ζωής υπήρξε ο πνευµατικός συνοµιλητής και εµπνευστής της έκθεσης, όχι µέσα από την παροχή χώρου, αλλά µέσα από τη διάχυση της αποστολής του: να υφαίνει αδιάκοπα το νήµα ανάµεσα στην παιδεία και τον πολιτισµό. Ως θεσµός, δεν περιορίζεται στην παρουσίαση εκθεµάτων, ενώ σαφώς δεν αποτελεί αυτό που η παλαιότερη βιβλιογραφία είτε από άγνοια, είτε από στερεοτυπική προσέγγιση του πολιτισµικού γίγνεσθαι θα χαρακτήριζε ως «θεµατικό»· Το Μουσείο, αφενός, λειτουργεί ως ζωντανό πεδίο βιωµατικής σπουδής, όπου η ιστορική µνήµη και η καλλιτεχνική έκφραση συναντώνται, αφετέρου, καινοτοµεί ποικιλοτρόπως. Εξού και η θαραλλέα επιλογή του να εποπτεύσει µια έκθεση, την έκθεση για την οποία συζητάµε τώρα, εκτός του δικού του φυσικού χώρου. Η φιλοξενία στο Κέντρο Επιστήµης και Έρευνας του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας, λοιπόν, δεν υπήρξε τυχαία· εκεί, η τέχνη συνάντησε έναν άλλο πυλώνα πολιτισµού: την επιστηµονική σκέψη. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον καινοτοµίας και γνώσης, η έκθεση έδρασε ως γέφυρα ανάµεσα στην καλλιτεχνική δηµιουργία και την επιστηµονική αναζήτηση, επιβεβαιώνοντας ότι παιδεία και πολιτισµός, όπως επιστήµη και τέχνη, δεν είναι παρά διαφορετικές εκφράσεις της ίδιας ανθρώπινης ανάγκης: να κατανοήσουµε και να ερµηνεύσουµε τον κόσµο.
Μ.∆.: Το Μουσείο Σχολικής Ζωής είναι βαθιά ανθρωποκεντρικό και ταυτόχρονα επιδιώκει µέσα από την επαφή του µε την κοινότητα το δικαίωµα όλων των ανθρώπων παράγουν νόηµα µέσα από προϋποθέσεις επικοινωνούµενης αισθητικής εµπειρίας. Τι σηµαίνει αυτό? Σηµαίνει ότι το Μουσείο προσδιόρισε µετά την πανδηµία την προστιθέµενη αξία του στην κοινότητα, σχετικά µε την αποστολή και το όραµα του και ενώ είχε λεηλατηθεί πνευµατικά µε πολλούς τρόπους και απαξιωθεί – θέµα που δεν θα θίξω στην παρούσα συνέντευξη- προκειµένου να επανασυνδεθεί ουσιαστικά αποφάσισε να αντιπαραβάλλει την παιδαγωγική που όταν συνδιαλέγεται µε τον πολιτισµό µε όχηµα τις τέχνες γεννά τη δηµιουργικότητα και φωτίζει διαχρονικές αξίες. Τη δηµιουργικότητα που όµως έχει διεπιστηµονικότητα, διατοµεακό διάλογο, διακειµενικότητα, διαγενεακή επικοινωνία, διάδραση µε µια λέξη «επιδραστικότητα» µε κοινωνικό πρόσηµο. Με βάση τον νέο ορισµό των Μουσείων που υιοθετήθηκε στην Πράγα το 2022 εστίασε στους άξονες: προσβασιµότητα χωρίς αποκλεισµούς, ποικιλοµορφία και βιωσιµότητα και σχεδίασε ακολουθώντας το εδάφιο που προστέθηκε στον νέο ορισµό: « […] Τα Μουσεία λειτουργούν και επικοινωνούν ηθικά, επαγγελµατικά και µε τη συµµετοχή των κοινοτήτων προσφέροντας ποικίλες εµπειρίες για εκπαίδευση, απόλαυση, προβληµατισµό και ανταλλαγή γνώσεων.» Η ιδέα του διαλόγου σύγχρονης ποίησης και ζωγραφικής σε ένα νεοκλασικό µνηµείο που επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία του στο σήµερα µε µέληµα τη σύνδεση της επιστήµης και του πολιτισµού λειτούργησε ως µια ακόµη πρόκληση για το Εγχείρηµα «Προϋπόθεση δύο»» µε την επιστηµονική ευθύνη του Μουσείου, προκειµένου να δώσει το µήνυµα της ισότιµης πρόσβασης σε ένα νέο πεδίο συσχετισµών µε συµµετοχικές δράσεις, στις οποίες δηµιουργοί, αποδέκτες, επαναπροσδιορίζουν όρους, όρια, πρακτικές , επιχειρώντας να παρέµβουν µε όρους και προθέσεις συνδιαµόρφωσης στο νόηµα και το περιεχόµενο της δηµόσιας σφαίρας, του διαλόγου του πολιτισµού και της παιδείας! Ζητούµενο η επαναδιαπραγµάτευση των όρων εµπλοκής της τέχνης µε την κοινότητα, η αποπροσωποποίηση του εγχειρήµατος «Προϋπόθεση δύο» και µια γόνιµη, έµµεση και ήπια αλληλεπίδραση της επιστήµης µε τον πολιτισµό, µε εξίσου δυνατή αλληλεπίδραση ανάµεσα στις γραµµές του εικαστικού κώδικα που µπορεί στη χορογραφία της ανοιχτής ανθρώπινης σκέψης, να ταυτίζονται µε τις γραφές του γραπτού κώδικα.
Στην εν λόγω έκθεση συναντήθηκαν η ποίηση της Κατερίνας Βλαχάκη και η ζωγραφική της ∆έσποινας Κατζαγιαννάκη. Ποιο µήνυµα ήθελε να στείλει η συνάντηση αυτή;
Γ.Ο.: Η συνάντηση των δύο δηµιουργών ήταν απότοκο αρκετής σκέψης και επιστηµονικής ταλάντευσης, µια συνειδητή επιλογή να τεθούν οι τέχνες σε γόνιµο διάλογο, χωρίς ιεραρχίες ή διαχωριστικές γραµµές. Αυτό, άλλωστε, αποκαλύπτεται εύκολα µέσα από τα υπογεγραµµένα, και µη εκλαϊκευµένα κείµενα του συνοδευτικού εικαστικού καταλόγου (art book) της έκθεσης. Η ποίηση της Κατερίνας Βλαχάκη, εν προκειµένω, λειτουργεί ως εσωτερική γέφυρα ανάµεσα στο προσωπικό βίωµα και τον συλλογικό µας πολιτισµικό χάρτη, ενώ η ζωγραφική της ∆έσποινας Κατζαγιαννάκη ανοίγει οπτικά πεδία στις ίδιες θεµατικές, χρησιµοποιώντας χρώµα, κίνηση και χώρο.
Η έκθεση, στον πυρήνα της, τοποθετεί την συµπερίληψη και την ισότητα στην καλλιτεχνική έκφραση ως θεµελιώδεις αξίες. Προβάλλει µε σαφήνεια ότι κάθε µορφή δηµιουργίας —είτε εκφράζεται µέσα από τον λόγο, είτε µέσα από την εικόνα— διαθέτει την ίδια δυναµική και το ίδιο δικαίωµα να ακουστεί και να αναγνωριστεί. Η σύµπραξη διαφορετικών τεχνών και προσωπικών αφηγήσεων δηµιουργεί έναν χώρο όπου η διαφορετικότητα δεν είναι εµπόδιο, αλλά πηγή πλούτου.
Τα στερεότυπα στην έκφραση, είτε αφορούν το φύλο, την ηλικία, την καταγωγή, την τοπική ταυτότητα ή το είδος τέχνης, είναι µηχανισµοί αποκλεισµού που συρρικνώνουν τη δηµιουργική φαντασία και περιορίζουν τις φωνές που φτάνουν στο κοινό. Η τέχνη, όταν λειτουργεί σε συνθήκες διαλόγου και αµοιβαίας αποδοχής, µπορεί να αποδοµήσει αυτές τις αντιλήψεις, προσφέροντας νέες οπτικές για το ποιος έχει «δικαίωµα» να δηµιουργεί και να εκφράζεται. Αυτό το µήνυµα αποκτά ακόµη µεγαλύτερη βαρύτητα σε κοινωνίες της περιφέρειας, όπου οι κοινωνικές δοµές και οι παραδοσιακές αντιλήψεις µπορεί να είναι πιο εδραιωµένες. Εκεί, η τέχνη µπορεί να δράσει ως γέφυρα ανάµεσα στο «οικείο» και στο «διαφορετικό», προσκαλώντας την κοινότητα να αναγνωρίσει την αξία της ποικιλοµορφίας όχι µόνο στον πολιτισµό, αλλά και στην καθηµερινή ζωή. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, η καλλιτεχνική δηµιουργία γίνεται εκπαιδευτικό εργαλείο κοινωνικής ενσυναίσθησης — ένας καθρέφτης που µας δείχνει όχι µόνο τον εαυτό µας, αλλά και τους άλλους, µε σεβασµό και ανοιχτή µατιά.
Μ∆: To µήνυµα της της εσωτερικότητας του οπτικού συµβάντος που διαµορφώνεται µε το ίδιο εκφραστικό µέσο, τη γραµµή και τους χαρακτήρες της και αποτυπώνεται από δυο διαφορετικές καλλιτέχνιδες εύγλωττα µε την αµεσότητα και την ηθική ταπεινότητα που είναι κοινό χαρακτηριστικό τους. Αν και διαχειριζόνται διαφορετικό εκφραστικό κώδικα τέχνης η µια ενδυναµώνει το νόηµα του έργου της άλλης και η δυάδα των δηµιουργών αν και δεν είχαν συναντηθεί ποτέ πριν συνέθεσε ένα δυναµικό διάλογο. Μια συγκινησιακή συνοµιλία που άσκησε το βλέµµα και χάρισε στο κοινό δυνατότητες εµβύθισης και υπέρτατης συγκίνησης, αλλά και το βίωµα της συνειδητοποίησης του σεβασµού στη διαφορετικότητα Η διαφορετικότητα που δεν είναι απειλή ή εµπόδιο, αλλά πλούτος…
Πού προσβλέπει και τι ακριβώς είναι το εγχείρηµα «Προϋπόθεση δύο»;
Γ.Ο.: Το «Προϋπόθεση δύο» είναι ένα εγχείρηµα που αναδεικνύει τη δύναµη της των δυάδας. Η σύµπραξη των δύο δεν αποτελεί απλώς πρόσθεση δεξιοτήτων, αλλά δηµιουργεί ένα πεδίο συνάντησης διαφορετικών οπτικών, ευαισθησιών και τρόπων έκφρασης. Στην πολιτισµική παραγωγή, αυτή η «δηµιουργική τριβή» οδηγεί σε νέα νοήµατα, σε απρόσµενες συνθέσεις και σε έργα που δεν θα µπορούσαν να υπάρξουν χωρίς τη συνεργασία. Η δυάδα λειτουργεί ως µικρογραφία κοινωνίας: φέρνει αντιµέτωπα το «εγώ» και το «εσύ», τον λόγο και την εικόνα, το προσωπικό και το συλλογικό. Μέσα από τη συνεχή ανταλλαγή και τον αµοιβαίο σεβασµό, η διαδικασία της δηµιουργίας αποκτά διάσταση διαλόγου — έναν διάλογο που, όταν ανοίγεται στο κοινό, µετατρέπεται σε ζωντανό πολιτιστικό γεγονός.
Υπό αυτό το πρίσµα, το εγχείρηµα «Προϋπόθεση δύο» δεν αποτελεί µόνο µια σύµπραξη· είναι µια δήλωση που αντέχει στον χρόνο, βρίσκοντας υποστήριξη από µια σειρά φορέων αλλά και από το ευρύ κοινό για τέταρτη φορά, µια δήλωση ότι η πολιτισµική παραγωγή αντλεί την αληθινή της δύναµη όταν χτίζεται σε συνεργασίες που ενώνουν, προκαλούν και εµπλουτίζουν.
Μ.∆. Το εγχείρηµα «Προϋπόθεση δύο» κάθε φορά προσθέτει σε εµάς ΄τους επιµελητές µια νέα παρακαταθήκη, λίγο περισσότερο από τους υπόλοιπους συµµετέχοντες που βεβαίως βιώνουν διαδικασίες δυναµικής της οµάδας και του πρωταρχικού συστατικού της, της δυάδας. Μας εξελίσσει ως πρόσωπα, ως επαγγελµατίες, ως ταυτότητες, γιατί κάθε φορά αποκαλύπτεται ένα φάσµα εµπειριών που αποτελούν δείκτες νοοτροπίας, στάσεων, συµπεριφορών, κοινωνικών λόγων, στερεοτυπικών αντιδράσεων σε άτοµα, σε συλλογικότητες, σε θεσµούς, αλλά και δεδοµένα διαφοροποιηµένων προσλήψεων αναγνώσεων και ερµηνειών της καλλιτεχνικής δηµιουργίας και της πολιτιστικής κληρονοµιάς από το κοινό.
Το εγχείρηµα «Προϋπόθεση δύο» επιδιώκει την κοινωνική διασύνδεση µέσω της αισθητικής ενός φάσµατος εµπειριών ∆ΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ που οδηγούν στην προσωποποιηµένη αισθητική συγκίνηση. Ο τρόπος ανάλυσης δηλαδή του τι σηµαίνει να βιώνεις αυτές τις εµπειρίες ο οποίος διαφοροποιείται σε κάθε αποδέκτη, έστω και αν βιώνουν την ίδια «περιπατητική ανάγνωση» της ποιητικής του ενιαίου εκθεσιακού αφηγήµατος . Και αυτή είναι η πρόκληση για τους επιµελητές, κυρίως, για εµάς τους δύο, που σε κάθε περίπτωση δοκιµαζόµαστε πολλαπλά όχι µονάχα στο να αφουγκραστούµε τα έργα τέχνης και τους καλλιτέχνες, αλλά και να µελετήσουµε τον χώρο πολιτισµικής αναφοράς την ιστορική του ταυτότητα, ώστε να υφάνουµε τη σύνθεση της εκθεσιακής αφήγησης δηµιουργικά,χωρίς όµως να χαθεί η ταυτότητα η ατοµική του δηµιουργού και η συλλογική του πολιτισµικού τοπίου. Η αγωνία µας κάθε φορά σε κάθε πόλη που λειτουργεί ως κοινωνικός χρονοτόπος, ως ένα σταυροδρόµι αναπαραστάσεων και βιωµάτων, να µπορέσουµε αντάξια να εντρυφήσουµε στην αναπαράσταση ενός βιωµένου χώρου και να στρέψουµε το βλέµµα και στο αθέατο, σε αυτό που δεν είναι άµεσα ορατό, ίσως και στο άγνωστο ή αµελητέο ή και υποτιµηµένο…. Μέληµα µας η διαµεσολάβησή µας να αποδώσει αντάξια τη σύνδεση χρόνου, τόπου και ανθρώπων µε εναύσµατα από τη συνοµιλία των τεχνών.
Υπήρχαν δυσκολίες στην υλοποίηση;
Γ.Ο.: Κάθε δηµιουργική διαδικασία κρύβει µέσα της και προκλήσεις· από την τεχνική οργάνωση µέχρι τη συνάντηση διαφορετικών τρόπων σκέψης. Στην περίπτωσή µας, οι δυσκολίες λειτούργησαν ως ευκαιρίες για βαθύτερη κατανόηση και σύνθεση. Η ανάγκη να συγχρονιστούν διαφορετικοί ρυθµοί εργασίας, να διαµορφωθεί ένας κοινός εικαστικός και ποιητικός λόγος, καθώς και να εξασφαλιστούν οι πρακτικές προϋποθέσεις, αποτέλεσαν βήµατα σε µια πορεία που τελικά ενίσχυσε την αυθεντικότητα του αποτελέσµατος.
Μ.∆.: Ναι οι δυσκολίες δεν λείπουν και σε κάθε εγχείρηµα είναι διαφορετικές. Η διαδικασία ξεκινά πολύ νωρίς και προφανώς δεν ολοκληρώνεται µε την έκθεση. Είναι ένα ταξίδι που κορυφώνεται τις ηµέρες της έκθεσης αλλά ταυτόχρονα εξελίσσεται και απελευθερώνει νέες δυναµικές και νέες προοπτικές , καθώς αναδύονται δυσκολίες διαφορετικού βαθµού και τυπολογίας που µας οδηγούν σε νέους χειρισµούς και σχεδιασµούς. «Το εµπόδιο γεννά τη δηµιουργικότητα και την ευελιξία» είπε χαρακτηριστικά ένας νεαρός επισκέπτης της έκθεσης .Και προφανώς αναφέρθηκε σε κάθε λογής εµπόδιο που µπορεί να προκαλείται σε ανθρώπινες οµάδες σε έναν θολό πολιτιστικό βιότοπο λ. χ. από έκφραση ψυχολογικής ή έµφυλης βίας, από κοινωνική διάκριση ή αποκλεισµό, από αυθαιρεσία, από χρησιµοθηρία, από ιδεολογικό εγκλωβισµό, από πολιτικό κυνισµό κλπ.
Σήµερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε, η συνεργασία και η ενότητα των πνευµατικών ανθρώπων είναι πολύτιµη και σηµαντικότερη κάθε προσωπικού ανταγωνισµού, σε ένα τοπίο επίφασης και αποδόµησης της δηµοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωµάτων.
Η τέχνη µε προϋποθέσεις επίπονων και επίµονων ΣΥΝ, µονάχα έτσι µπορεί να ασκήσει αποτελεσµατικά το σκεπτόµενο βλέµµα, το βλέµµα το αποφασισµένο, αλλά και συγχωρητικό συνάµα. Η τέχνη σήµερα, κάθε µορφής τέχνη, οφείλει να έχει έναν σταθερό διαχρονικό άξονα, «τη βαθιά υπόκλιση στην ανθρωπιά» σύµφωνα µε τον κ. Γ. Ψυχοπαίδη και την «ενδυνάµωση της πολιτισµικής ορατότητας» σύµφωνα µε την Σ. Τσιάρα. Με αυτή τη στόχευση οι όποιες δυσκολίες οδηγούν στην ψυχική ανθετικότητα αλλά και στην εξέλιξη της όποιας διαδικασίας.
