Εάν θέλουμε να επιχειρήσουμε μια ανασκόπηση στη νεοελληνική λογοτεχνία, οφείλουμε έναν ελάχιστο φόρο τιμής στην πανθομολογούμενη προσφορά του Επτανήσιου ποιητή στα Ελληνικά Γράμματα.
Το παρόν σημείωμα θα παρουσιάσει αρχικά ένα σύντομο βιογραφικό του κι έπειτα μια σειρά απόψεων έγκριτων λογοτεχνικών κριτικών για το Σολωμικό έργο.
Ποιος ήταν ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857);
Ο Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε τέλη Μαρτίου ή αρχές Απριλίου του 1798 στη Ζάκυνθο και ήταν αρχικά εξώγαμος γιος του κρητικής καταγωγής κόντε Νικολάου Σάλαμον ή Σολωμού και της υπηρέτριάς του, Αγγελικής Νίκλη. Ο κόντες αποχτά άλλον ένα γιο από την Αγγελική (το Δημήτριο, 1801-1883), χηρεύει το 1802 από τη νόμιμη σύζυγό του και την παραμονή του θανάτου του (27 Φλεβάρη 1807) νυμφεύεται την Αγγελική Νίκλη και νομιμοποιεί τους δυο γιους τους.
Λίγο μετά το θάνατο του πατέρα του και καθώς το Δεκαπενταύγουστο του 1807 η χήρα Αγγελική ξαναπαντρεύεται (το Μ. Λεονταράκη), ο Διονύσιος Σολωμός εγκαταλείπει το πατρικό σπίτι. Μεταβαίνει, με την προτροπή του κηδεμόνα του, κόντε Μεσσαλά, στην Ιταλία, όπου σπουδάζει ως το Σεπτέμβρη του 1815 στο γυμνάσιο της Κρεμόνας, κοντά στο δάσκαλό του Rossi. Μετά το Νοέμβρη του 1815 κι ως τον Αύγουστο του 1818 σπουδάζει νομικά στο παν/μιο της Παβίας από όπου παίρνει το πτυχίο του.
Το 1818 παίρνει το δρόμο της επιστροφής για τη Ζάκυνθο. Εκεί αρχίζει να γράφει ποιήματα: και λιγοστά στα ιταλικά, μα και στην ελληνική γλώσσα και μάλιστα στη δημοτική. Τον καιρό αυτό συναναστρέφεται με τον Αντ. Μάτεση, το Γ. Τερτσέτη, τον Π. Μερκάτη κ.α. Καταλυτική στο έργο του ποιητή στάθηκε δίχως άλλο η συνάντησή του με τον ιστορικό και μετέπειτα πολιτικό, Σπυρίδωνα Τρικούπη, στη Ζάκυνθο το 1822. Ο Τρικούπης τον παρακινεί να καλλιεργήσει την ελληνική γλώσσα και να δοθεί εξ ολοκλήρου σε αυτήν, ώστε να γίνει -χάριν του μεγάλου ταλέντου του- ο εθνικός της δημιουργός .
Πράγματι, έκτοτε ο Σολωμός γράφει στην Ελληνική γλώσσα και μάς δίνει αριστουργήματα. Αρχής γενομένης από τον “Ύμνο εις την Ελευθερία”, που γράφεται το 1823 εμπνευσμένος από τα συνταρακτικά γεγονότα της ελληνικής εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης του 1821 και του οποίου οι πρώτες στροφές θα καθιερωθούν το 1865 (με μουσική επένδυση του Ν. Χαλικιόπουλου- Μάντζαρου) ως εθνικός ύμνος του ελεύθερου πια κράτους. Γράφει ακολούθως ένα “λυρικό ποίημα (ωδή) εις το θάνατο του λόρδου Μπάυρον” και το επίγραμμα για την “Καταστροφή των Ψαρών”, ενώ τις γλωσσικές του απόψεις τις διατυπώνει στον πεζό “Διάλογο” (τέλη 1823- αρχές 1825). Έπονται μια πρώτη προσπάθεια πάνω στη “Γυναίκα της Ζάκυθος” (πεζό/ μέσα 1826) και μεταξύ άλλων ησσόνων ξεχωρίζει το “Εγκώμιο στο Foscolo” (17/9/1827).
Δεκέμβριος του 1828. Ο Διονύσιος Σολωμός για προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους φεύγει από τη Ζάκυνθο και εγκαθίσταται οριστικά στην Κέρκυρα. Στην Κερκυραϊκή περίοδο της λογοτεχνικής του παραγωγής εντάσσονται μεταξύ άλλων τα έργα: “Λάμπρος”, “Κρητικός”, “Φαρμακωμένη στον Άδη”, “Ελεύθεροι Πολιορκημένοι”, “Πόρφυρας”.
Μετά από διαδοχικές εγκεφαλικές συμφορήσεις που ξεκίνησαν το φθινόπωρο του 1851, η σοβαρότερη όλων τον πλήττει το Νοέμβρη του 1856 και στις 9/21 του Φλεβάρη του 1857 σε ηλικία περίπου 59 ετών ο Διονύσιος Σολωμός πεθαίνει στην Κέρκυρα και κηδεύεται με δημόσια έξοδα, ενώ ορίζεται και πάνδημο πένθος.
Όλα τα έργα του Σολωμού, ολοκληρωμένα και ημιτελή, εξέδωσε μεταθανάτια ο στενός του φίλος, Ιάκωβος Πολυλάς.
Οι κριτικές
Θα ξεκινήσουμε την παρουσίαση κριτικών απόψεων για το Σολωμικό έργο με όσα έγραψε στην “Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας” του ο Κ. Θ. Δημαράς: “…Το Φεβρουάριο του 1857 βρήκε την ανάπαυσή του στους κόλπους του δημιουργού. Όπως ο καλός υπηρέτης, είχε δουλέψει το τάλαντό του και άφηνε πολλαπλάσια από όσα είχε βρει: οι προσπάθειές των προγενέστερων φαίνονται δοκιμές μπροστά στις επιτεύξεις του, κι όπου ο Κάλβος σταμάτησε, αυτός μπόρεσε να συνεχίσει και να φθάσει στον σκοπό του. Κληροδότησε την ποίηση στην Ελλάδα, έδωσε στην πατρίδα του την φωνή που της άξιζε, και σύνθεσε για πρώτη φορά σε ενότητα την ελληνική ποιητική παράδοση…”
Για την “εθνική” προσφορά του Σολωμού γράφει κι ο Αγγελος Φουριώτης (“Νέα Εστία”, τεύχος 1235, Χριστούγεννα 1978, σελ. 88) πως “…ο Σολωμός είναι “εθνικός” (ο ουσιαστικά μοναδικός μας) ποιητής, γιατί με το όλο της ποίησής του (ακόμα κι αυτό που βγαίνει μέσα από την ορμή της αδόκιμης νεότητάς του) έχει συλλάβει με όλη του την ευρύτητα (πέρα από πολιτικές σκοπιμότητες -πληγή του καιρού μας αθεράπευτη, που θέλει τον πνευματικό της εκπρόσωπο υποταγμένο σε αυτό ή σε εκείνο το πολιτικό σχήμα κι όχι τιμητή) την έννοια “έθνος”, ακριβώς όπως αυτή έχει προσδιοριστεί από τον Ηρόδοτο…”
Ακολούθως, θα σταθούμε σε λίγα από όσα σημειώνει ο Κ. Παλαμάς για το Σολωμικό έργο και τον ποιητή. Σημειώνει κάπου : “…Ο Σολωμός από πατριώτης και εθνικός, και, δεν ξέρω τι άλλο, ποιητής του Ύμνου, […] ξανοίγεται πως είναι ο Ποιητής, χωρίς κανένα επίθετον ή στόλισμα και φανερώνεται ο Σολωμός , πρώτο και άξιο σημάδι για να σταματήσει το δρόμο του καθένας ποιητής που ονειρεύεται την ποίηση βαθιά και υψηλή και παναρμόνια…” κι αλλού πάλι γράφει (1891): “… Διά να φωτισθεί ο νέος Έλλην ποιητής και να διαγνώσει τον προορισμό του δεν έχει ή να ανοίξει τον τόμον του Σολωμού. Θα εύρη μέσα εις αυτόν πλην των αθανάτων στίχων κατεσπαρμένα παραγγέλματα περί ποιήσεως και περί τέχνης και γλώσσης … ικανά διά να αποσβολώσωσι παντός χρόνου και τόπου τους σχολαστικούς και τους αμαθείς…”
Το θαυμασμό της για το Δ. Σολωμό δεν κρύβει η Λένα Παππά, γράφοντας (Τετράδια “Ευθύνης”, 22, Αρετή και Δόξα του Δ. Σολωμού, Δεκέμβρης 1984, σελ. 163) πως “… Το ποίημα του Σολωμού είναι σαν ένα γλυπτό, που ο καλλιτέχνης πλάθει και ξαναπλάθει τη μορφή του, προσεχτικά, με υπομονή και προσοχή, λεπτολογώντας και τις παραμικρές λεπτομέρειες…”, ενώ ο Λίνος Πολίτης ( “Μετρικά”, σελ. 35) παρατηρεί ότι “…ο Σολωμός, ζητώντας διαρκώς το πιο τέλειο, γύρεψε να ελευθερωθεί από τη θηλυκή γοητεία της ομοιοκαταληξίας και της συνίζησης, κι έδωσε στον δεκαπεντασύλλαβο μια καινούρια ολότελα αρμονία, απαλλαγμένη από κάθε εξωτερικό στολίδι, και για αυτό πιο βαθιά και πιο άδολη…”.
Εγκωμιαστικός είναι στα μέσα του 19ου αιώνα για την ποίηση του Σολωμού κι ο Δημ. Αργυριάδης, καθώς -ανάμεσα στα άλλα- τονίζει πως “…Αι ωδαί του (ενν. του Σολωμού) είναι σπανιοτάτης αξίας, ενεργητικής δε και αφαρπαστικής ποιήσεως, φαντασίας και τόλμης απαραμίλλου και πλουσιοτάτης…”, αλλά κι η Όλγα Βότση την εξυμνεί, όταν στα Τετράδια “Ευθύνης” (βλ. όπου παραπάνω , σελ. 59) γράφει ότι “… Η ποίηση του Σολωμού στους “Ελεύθερους Πολιορκημένους” και στα άλλα ώριμα ποιήματά του , πέρα από την άπειρη ατζάλινη διαύγεια, περιέχει και μιαν άπειρη ποσότητα πόνου. Είναι σαν το ακίνητο νερό της θάλασσας, που μες από την αμάλαγη επιφάνειά της , βλέπεις και το ακίνητο βάθος της. Είναι μια ποίηση αληθινή σαν το φαινόμενο της ζωής…”
Ο Θεόδωρος Ξύδης προχωρεί την κριτική του λίγο περισσότερο και σημειώνει (“Νέα Εστία”, ό.π. , σελ. 69): “…Ο Σολωμός δε θα πάψει να είναι διδάσκαλος των ποιητών, γιατί σε όλα προβάλλει την προδιαγραφή του σχεδίου, το ζύγισμα και τη στάθμιση, την κατάστρωση της ενέργειας. Ξέρει το επιτρεπόμενο όριο σε καθετί, τον σοφό συγκερασμό και είναι ευρέτης πρόσφορων λύσεων. Στον Σολωμό όλα είναι προετοιμασμένα και προπαρασκευασμένα. Και όλα με ακολουθία και συνέπεια.”
Ο Σολωμός ως άνθρωπος
Ενώ ο πρώην πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κων/νος Τσάτσος , γράφει στα Τετράδια “Ευθύνης” (βλ. όπου παραπάνω , σελ. 14) για την αέναη παρουσία του Σολωμού στην ελληνική κοινωνική κι όχι μόνο λογοτεχνική ζωή πως “…Η Ελλάδα , μπαίνοντας ξανά ελεύθερη στη σύγχρονη ιστορία της Ευρώπης, προσκομίζει ως τίτλο πνευματικής ευγένειας και υπεροχής τον Διονύσιο Σολωμό. Απάνω σε τέτοιους ογκόλιθους θεμελιώνεται και σήμερα το έθνος μας. Και για αυτό και καμία υλική δύναμη δεν θα μπορέσει ποτέ να το κλονίσει…”, θα καταλήξουμε το σημερινό μας αφιέρωμα στο Έτος Σολωμού (1798-1998) με όσα διαλεχτά “ζωγραφίζει” από τις στήλες της “Νέας Εστίας” (ό.π., σελ. 18) για τον Σολωμό ως άνθρωπο ο Ε. Κριαράς.
Γράφει, λοιπόν, μεταξύ άλλων, ο Κριαράς: “Ο Σολωμός ήταν ιδεαλιστής και θρησκευτικός, νευρικός και ευαίσθητος, εγωιστής, εσωτερικός και καλλιτεχνική φύση. Αγαπούσε τη μοναξιά όχι όσο από μισανθρωπία , αλλά γιατί επιδίωκε να επικοινωνεί με το ιδανικό του και να μπορεί να εκφράζει το εαυτό του. Χαρακτηριστικά ακόμη της μονοκόμματης ιδιοσυγκρασίας του ήταν η ειλικρίνεια και ο αυθορμητισμός του. Αλτρουιστής και γενναιόδωρος, δεν ήταν περίφημος διαχειριστής της περιουσίας του. […] Πεισματάρης και καμιά φορά δηκτικός, αλλά και αξιοπρεπής και αγέρωχος, καθώς είχε συναίσθηση της προσωπικότητάς του. Ωραιοπαθής και ευαίσθητος στη φύση, ίσως όχι πολύ εργατικός. Στο βάθος ο Σολωμός είχε αγνή και αθώα ψυχή, που συχνά έβρισκε τρόπο να εκδηλωθεί…”
Ως επίλογο του σημειώματός μας, έπειτα από όλα τούτα, για τη Σολωμική ποίηση, ας χρησιμοποιήσουμε όσα αναγνωρίζει ο Ηλίας Π. Βουτιερίδης ( “Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας”, 2η έκδοση, Αθήνα 1966, σελ. 312) στο Διονύσιο Σολωμό πως κληροδότησε στις κατοπινές γενιές: “…Είναι ένας από τους μεγαλύτερους προφήτες και διδάχους της γλωσσικής ιδέας κι αλήθειας. Το έργο του κι από τη μεριά της τέχνης κι από τη μεριά της γλώσσας είχε μεγάλη επίδραση στη λογοτεχνική δημιουργία των νεοτέρων, όταν αρχίσανε να το μελετούν προσεχτικά και να το νιώθουν.”
