“Ο αιώνας μας αυτοπροσδιορίζεται δύσκολα και είναι στιγμές που δεν τον καταλαβαίνεις. Ονομάζεται αιώνας της προόδου και θεωρείται ωφελιμιστικός. Αν ήταν το ένα (πρόοδος) δεν θα μπορούσε να είναι το άλλο (ωφέλιμος)”
[V. Hugo, “Choses vues” (=Ό,τι είδα)]
ΚΑΘΕ αιώνας έχει καλές και κακές όψεις. Υπάρχουν δεκαετίες που οι άνθρωποι εγγίζουν τα ύψη “προόδου” κι άλλες που βυθιζονται στη βαρβαρότητα: με πολέμους κάθε λογιών όπως τώρα, με ιώσεις, οικονομικές κρίσεις, πανδημίες όπως πάντα, με κρίσιμες εκλογές (ΗΠΑ) που αφορούν όλους, με “αρπακτικά” όπως ο γείτονας.
ΚΑΘΕ αιώνας προσπαθεί να συμβάλλει και στο δύσκολο αγώνα “ηθικοποίησης” (moralisation) των ανθρώπων. Λέει ο Γάλλος φιλόσοφος Henri Βergson (1859-1941) πως, ενώ η τεχνολογική πρόοδος του ανθρώπου αναπτύσσεται κατά γεωμετρική πρόοδο, η ηθική του βελτιώνεται δυστυχώς κατά αριθμητική πρόοδο! Κι αυτό, επειδή παραμένουν ως βασικά στοιχεία συμπεριφοράς ατόμων και εθνών, η απληστία, ο εγωισμός, η επικυριαρχία που γεννούν πόλεμο, καταστροφές, συμφορές. Αντίθετα, οι ηθικές αξίες (αλληλεγγύη, αλληλοκατανόηση, αγάπη, ανεκτικότητα, δικαιοσύνη, δημοκρατία, ελευθερία) δε διαθέτουν τα “όπλα” επιβολής μιας πανανθρώπινης ειρηνικής συνύπαρξης.
ΕΙΔΙΚΑ ο 20ος αιώνας υπήρξε ένας αιμοχαρής αλλά και αξιοθαύμαστος σε επιτεύγματα. Έστω κι αν υπήρξε συντομότερος (1914-1989) άλλων. Πέρα από τις έντονες πολιτικές προσωπικότητες που άλλαξαν τη μορφή των γεωπολιτικών δεδομένων (Α’ και Β’ Παγκόσμιοι Πόλεμοι), είχαμε μια αξιοθαύμαστη προώθηση της Διαστημικής, της παγκοσμιοποιημένης Οικονομίας, της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, της Πληροφορικής, της Οικολογίας. Αντίθετα, αναθερμάνθηκε ο θρησκευτικός φανατισμός (Ταλιμπάν, τζιχαντιστές, Ισλάμ-Δύση), με πρωτόγνωρες και σοκαριστικές εικόνες στα ΜΜΕ και το διαδίκτυο: αποκεφαλισμοί, πολύνεκρες τρομοκρατικές ενέργειες, καταστροφές πολιτισμικών στοιχείων, “ιεροί πολέμοι”, γενοκτονίες κ.ά. Στον αντίποδα, δεν έλειψαν νέες εφευρέσεις/ανακαλύψεις, νέα λογοτεχνικά/καλλιτεχνικά κινήματα, νέες κοινωνικές επαναστάσεις κ.ά. Αιώνας αιματηρότατος, αλλά και συγκλονιστικά νεοτερικός.
…ΕΠΙΛΕΓΟΥΜΕ μερικές αντιπροσωπευτικές -κατά την άποψή μας- “φωνές” φιλοσόφων, συγγραφέων, οικολόγων, επιστημόνων, ιστορικών κ.λπ., που, στη συντομία τους, απεικονίζουν εύγλωττα τον 20ο αιώνα. (Τα μέσα σε […] σχόλια είναι δικά μας):
-Isaiah Berlin (φιλόσοφος-Βρετανία, 1909–1997):
• «Έζησα στο μεγαλύτερο διάστημα του εικοστού αιώνα χωρίς, πρέπει να προσθέσω, προσωπικά να δεινοπαθήσω. Έμεινε όμως στη μνήμη μου σαν ο πιο φριχτός αιώνας στη δυτική ιστορία»
[Και που να ζούσε στο πρώτο πέμπτο του 21ου, με τους χάρτινους Πύργους της Οικονομίας, τους επιθετικούς ενεργειακούς πόλεμους, τα μνημόνια, τις επιθέσεις “δι’ αντιπροσώπων”, τους νεοφασισμούς, τις βιβλικές φυσικές καταστροσφές, τον κορωνοϊό;]
Julio Caro Baroja (ανθρωπολόγος-Ισπανία,1914 –1995 ):
• «Υπάρχει μια προφανής αντίφαση ανάμεσα στις εμπειρίες της ζωής μας -παιδική ηλικία, νεότητα και γηρατειά πέρασαν ήρεμα και χωρίς μεγάλες περιπέτειες- και στα γεγονότα του εικοστού αιώνα […] τα τρομερά γεγονότα που έζησε η ανθρωπότητα»
[Στατιστικά αποδείχθηκε ότι ο 20ος αιώνας ήταν από τους πιο πολύνεκρους στην ανθρώπινη Ιστορία: με τα εκατομμύρια νεκρών στους δυο Παγκόσμιους Πολέμους, με άλλους τόσους στις πανδημίες, τους ποικιλόχρωμους φασισμούς/ολοκληρωτισμούς, τις δικτατορίες, τη σπατάλη των ενεργειακών πηγών, την Οικολογία, τον υπερπληθυσμό, την κλιματική αλλαγή κ.ά.]
Primo Levi (συγγραφέας-Ιταλία, 1919-1987):
• «Όσοι επιζήσαμε από τα Στρατόπεδα (Συγκέντρωσης) δεν είμαστε πραγματικοί μάρτυρες. Πρόκειται για μια δυσάρεστη ιδέα που σταδιακά έφτασα να αποδεχτώ διαβάζοντας τα όσα έγραφαν άλλοι επιζήσαντες, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μου όταν ξαναδιάβασα τα όσα είχα γράψει μετά την πάροδο ορισμένων ετών. Εμείς, οι επιζήσαντες, δεν είμαστε παρά μια ελάχιστη μειοψηφία, αλλά συνάμα μια ιδιόμορφη μειοψηφία. Είμαστε εκείνοι που με υπεκφυγές, δεξιοτεχνία ή καθαρή τύχη, ουδέποτε φτάσαμε στον πυθμένα. Εκείνοι που έφτασαν και που είδαν το πρόσωπο των Γοργόνων, δεν επέστρεψαν ή επέστρεψαν άφωνοι».
[Με δυο λόγια, παραμένει ανέκφραστη η φρίκη των Μαουτχάουζεν, Άουσβιτς κι άλλων στρατοπέδων συγκέντρωσης -μια από τις ειδεχθέστερες μορφές ολοκληρωτισμού και γενοκτονίας λαών. Ίσως η φρικιαστικότερη στιγμή του 20ου αιώνα.]
Severo Ochoa (Νόμπελ Φυσικής, 1959 -Ισπανία, (1905-1993):
• «Το βασικότερο είναι η πρόοδος της επιστήμης που υπήρξε, πράγματι, εκπληκτική […] Αυτό χαρακτηρίζει τον αιώνα μας».
[Σωστά! Πλην όμως ελάχιστων επιστημόνων των οποίων οι εφευρέσεις ή οι καινοτομίες προήγαγαν το γενικό καλό (πλυντήριο, ηλεκτρική κουζίνα, Η/Υ κ.ά.), οι πλείστες των άλλων εφευρεσεων χρησιμοποιήθηκαν “επ’ ωφελεία” πολεμικών βιομηχανιών: για τον εξολοθρεμό ή την υποταγή ατόμων ή αντιπάλων (πυρηνική βόμβα, fb, fake news, βιοχημικοί πόλεμοι, “έξυπνα” όπλα]
René Dumont (αγρονόμος, οικολόγος-Γαλλία, 1904-2001):
• «Βλέπω τον αιώνα αυτό μόνο σαν αιώνα σφαγών και πολέμων».[Αδιαμφισβήτητη και ωμή αλήθεια, αν αναλογισθούμε τη σωρεία γενοκτονιών (Αρμενίων, Ασσυρίων, Ποντίων, αφρικανικών ή άλλων φυλών, ολοκαύτωμα Εβραίων) και αχρείαστων πολέμων που έγιναν και εξακολουθούν να γίνονται για το ποιος θα εξαντλήσει γρηγορότερα τις πηγές ενέργειας σε ξηρά και θάλασσα]
Rita Levi Montalcini (Νευροβιολόγος, Νόμπελ-Ιταλία, 1909-2012):
• «Σ’ αυτόν τον αιώνα, παρ’ όλα όσα συνέβησαν, έγιναν επαναστάσεις για το καλύτερο […] η άνοδος της τέταρτης εξουσίας και η εμφάνιση του γυναικείου κινήματος μετά από αιώνες καταπίεσης».
[Κατά την άποψή μας, μία επανάσταση άλλαξε συθέμελα τον κόσμο: η Γαλλική (1789). Οι άλλες, ακόμη και η ρώσικη (1918), κατέρρευσαν γιατί δεν “έγιναν για το καλύτερο”. Ή, πίστευαν στο καλύτερο,αλλά μόνο ως θεωρία… Σήμερα, όλα, όλους και όλες τις “ιδέες” διαστρεβλώνει ή “καταβροχθίζει” το διαδίκτυο με την απόλυτα ελεγχόμενη “ελευθερία έκφρασης και επικοινωνίας” μέσω fb.]
Ernst Gombrich (ιστορικός τέχνης-Βρετανία, 1909-2001):
• «Τα κύρια χαρακτηριστικά του εικοστού αιώνα είναι ο τρομακτικός πολλαπλασιασμός του παγκόσμιου πληθυσμού. Πρόκειται για καταστροφή, όλεθρο. Δε γνωρίζουμε τι να πράξουμε γι’ αυτό».
[Στο βιβλίο του άγγλου κληρικού/δημογράφου Ρόμπερτ Μάλθους (1766-1834), με τίτλο “Δοκίμιο για την Αρχή του Πληθυσμού”, υποστήριζεται σχεδόν προφητικά ότι, αργά ή γρήγορα, ο πληθυσμός της γης θα μειωνόταν από τους λιμούς και τις αρρώστιες! Μια θεωρία που έμεινε ως “μαλθουσιανή καταστροφή” και την οποία βιώνουμε στον 21ο αι., με τον κορωνοϊό και τον απίθανο αριθμό νεκρών.]
Yehudi Menuhin (μουσικός-Βρετανία, 1916-1999):
• «Εάν έπρεπε να συνοψίσω τον εικοστό αιώνα, θα έλεγα ότι έθρεψε τις μεγαλύτερες από ποτέ άλλοτε ελπίδες στην ανθρωπότητα και κατέστρεψε όλες τις αυταπάτες και τα ιδανικά».
[Αισιόδοξη άποψη για τον αιώνα του αίματος. Η “ελπίδα” και η “αυταπάτη” πάνε μαζί. Το είδαμε με τη Σοβιετική Ένωση, το ζήσαμε με την “αγελάδα”-την ΕΕ και τα μνημόνια κ.λπ. Όμως, η ελπίδα για εναν “καλύτερο κόσμο” είναι αυτή που αναδεικνύει επιστήμονες, κινηματίες, διαδηλωτές αμφθσβητίες. Εξάλλου, στην ελπίδα στηρίζεται η ίδρυση του ΟΗΕ (πρώτη μορφή “Η Κοινωνία των Εθνών”), της ΟΥΝΕΣΚΟ, της ΕΕ κ.ά.]
Leo Valiani (ιστορικός-Ιταλία, 1909-1999):
• «Ο αιώνας μας δείχνει ότι η επικράτηση των ιδανικών της δικαιοσύνης και της ισότητας είναι πάντα εφήμερη, δείχνει όμως επίσης ότι καταφέρνουμε να διατηρούμε την ελευθερία, ότι πάντα μπορούμε να ξαναρχίζουμε απ’ την αρχή […] Δεν υπάρχει λόγος να απελπιζόμαστε, ακόμα και κάτω από τις πιο απελπιστικές καταστάσεις».
[Ενθαρρυντική άποψη που ισχύει στο μεγαλύτερο τμήμα του παγκόσμιου χάρτη. Ευτυχώς που ο άνθρωπος πάντα “σηκώνεται” και ξαναρχίζει το αγώνα του, σαν άλλος Σίσυφος]
ΟΙ ΑΙΩΝΕΣ αλληλοδιαδέχονται ο ένας τον άλλο, τα πολεμικά ή άλλα γεγονότα, οι καινοτομίες, οι πανδημίες, έρχονται και παρέρχονται αν την παλίρροια και την άμπωτη. Κι ο άνθρωπος (κράμα μεγαλείου και αθλιότητας) πορεύεται με μόνο όπλο την ελπίδα… (6/11/20)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
Τα αποσπάσματα είναι παρμένα από το βιβλίο “Mi pare un secolo” (“Mου φαίνεται σαν ένας αιώνας: Πορτρέτα και λόγια εκατόν έξι πρωταγωνιστών του εικοστού αιώνα” (Ιταλική Έκδοση) -των Paola Agosti-Giovanna Borgese, 1992, σ. 42-160
