» Colum McCann (µτφρ. Τόνια Κοβαλένκο, εκδόσεις Καστανιώτη)
Ο Α. το έκανε δώρο στη ∆. Εκείνη το διάβασε και ενθουσιάστηκε, έψαξε και βρήκε και τα υπόλοιπα βιβλία του Κόλουµ ΜακΚαν. Ξεκίνησε και ο ίδιος να το διαβάζει, αργά αργά, προσεκτικά. Τότε ξεκίνησε το κορτάρισµα, πρέπει να το διαβάσεις αυτό το βιβλίο, θα σου αρέσει σίγουρα, εντύπωση µου κάνει που δεν το έχεις διαβάσει, και τα λοιπά, και τα λοιπά. Έφερα το Απειρόγωνο σπίτι, το άφησα αρκετά ψηλά στη στοίβα. Ο καιρός περνούσε, το κορτάρισµα καλά κρατούσε. ∆ύο πράγµατα µε απέτρεπαν περισσότερο από τον ενθουσιασµό του Α., πρώτον η επιφύλαξη για καιροσκοπισµό, ένας Ιρλανδός γράφει για την Παλαιστίνη, ένας τόπος ανήσυχος διαρκώς, τους τελευταίους µήνες ακόµα πιο εφιαλτικός, δεύτερον, το µέγεθος, εξακόσιες σελίδες, παρά τη µεγάλη σχετικά γραµµατοσειρά και τα µικρά κεφάλαια.
Ήταν Τετάρτη απόγευµα, είχα γυρίσει από τη δουλειά, ήθελα µόνο να αράξω στον καναπέ και να τελειώσω το δυστοπικό µυθιστόρηµα που διάβαζα, λίγες σελίδες µου είχαν µείνει, το πρωί δεν είχα καταφέρει να ξυπνήσω έγκαιρα. Έφτιαξα δεύτερο καφέ. Τελείωσα το βιβλίο, είχα βολευτεί στον καναπέ, ήθελα να συνεχίσω να διαβάζω, τράβηξα το Απειρόγωνο από τον σωρό, δεν είχα αποφασίσει ακόµα ποιο θα ήταν το επόµενο βιβλίο, είπα να του ρίξω µια µατιά, διάβασα εκατόν σαράντα σελίδες µέχρι να χρειαστεί να σηκωθώ. Έτσι έγιναν τα πράγµατα.
«Απειρόγωνο: ένα σχήµα που διαθέτει έναν αριθµήσιµο άπειρο αριθµό πλευρών. Το αριθµήσιµο άπειρο είναι η απλούστερη µορφή του απείρου».
Με λίγα λόγια η υπόθεση: Ο Μπασάµ Αραµίν, Παλαιστίνιος, και ο Ράµι Ελχανάν, Ισραηλινός, έχουν χάσει τις µικρές κόρες τους από τον εχθρό. Αυτό τους συνδέει. Είναι µέλη µιας ισραηλινοπαλαιστινιακής ένωσης για την ειρήνη, προσπαθούν µε όσες δυνάµεις έχουν να µπει ένα τέλος σε αυτό, το σύνθηµα συνοψίζεται στο: Για να µπει ένα τέλος, πρέπει να µιλήσουµε.
Ο τρόπος µε τον οποίο χτίζει ο ΜακΚαν το µυθιστόρηµα, εκκινώντας από µια σειρά πραγµατικών γεγονότων και καταβάλλοντας µεγάλο κόπο στη συλλογή περαιτέρω πραγµατολογικών στοιχείων, πάντοτε θα µου φέρνει στον νου το µη µυθοπλαστικό µυθιστόρηµα Επιχείρηση σφαγή του Αργεντινού Ροδόλφο Γουόλς. Μια πρώτη διαφορά είναι το µετερίζι από το οποίο οι δυο τους εκκινούν, ο Γουόλς υπήρξε δηµοσιογράφος, ο ΜακΚάν είναι συγγραφέας, επίσης, ο Γουόλς έγραψε από πρώτο χέρι µια ιστορία εν µέσω δικτατορίας στη χώρα του, ο Ιρλανδός έστρεψε το βλέµµα στη Μέση Ανατολή. ∆ιαβάζοντας το Απειρόγωνο ένα δυστυχώς υποτιµηµένο βιβλίο µου ήρθε στο µυαλό, Η ανακάλυψη των σωµάτων, του Πιερ Ντυκροζέ, ένας Γάλλος που έγραψε µια µπολιανική µυθιστορία βασισµένος στην απαγωγή µιας οµάδας φοιτητών από τη µεξικανική αστυνοµία.
∆εν είναι κάτι σπάνιο ένας συγγραφέας να εκκινά από τη γνώση ενός γεγονότος, να µπολιάζει λογοτεχνικά στολίδια σε µια πραγµατική ιστορία. Είναι ωστόσο σπάνιο η απόπειρα αυτή να ξεπερνά το ντοκουµέντο και να µετουσιώνεται σε υψηλή λογοτεχνία. Αυτή είναι η περίπτωση εδώ.
Έχουµε, έχω, τοποθετήσει την έµπνευση σε έναν ψηλό θρόνο, απαραίτητη παρουσία ώστε το ταλέντο και η µαστοριά να εκτοξευθούν σε ασύλληπτα ύψη. Έχουµε, έχω, ταυτίσει την έρευνα και τη γνώση µε το δοκίµιο και τον ακαδηµαϊκό λόγο. Η λογοτεχνία, λέµε, λέω, δεν έχει να κάνει µε αυτό. Όπως κάθε πιστός έτσι και ο αναγνώστης έχει µια µεταφυσική αχίλλειο πτέρνα, τον δύσκολα προσδιορίσιµο και περιγράψιµο χαρακτήρα της έµπνευσης και της φαντασίας, πού/πώς το σκέφτηκε αυτό, αναρωτιόµαστε εντυπωσιασµένοι. Τέτοιος αναγνώστης είµαι κι εγώ, το ασύλληπτο µε γοητεύει, το χειροπιαστό όχι και τόσο. Και όµως το πού/πώς το σκέφτηκε αυτό είναι διαρκώς παρόν στο Απειρόγωνο, τόσο ως προς την κατασκευή και τη σύνθεση, όσο και ως προς το περιεχόµενο, τον συνδυασµό όλων αυτών των ψηφίδων. Είτε γνωρίζεις, είτε δεν εντυπωσιάζεσαι από τα διάφορα πραγµατολογικά, µικρή σηµασία έχει εδώ ως προς την αναγνωστική εµπειρία.
Βγαίνοντας από την πρώτη αναγνωστική έφοδο, είχα την υποψία πως ίσως αρχές Απριλίου να διάβαζα ήδη το καλύτερο βιβλίο της χρονιάς, βρισκόµουν σε συγκλονιστικό αναγνωστικό σοκ, συνθήκη κάπως σπάνια, αντιστρόφως ανάλογη των καλών βιβλίων που διαβάζω. Σε άλλη περίπτωση θα τοποθετούσα σε περίοπτη θέση την πιθανότητα το σοκ να οφειλόταν στις ελαφριές προσδοκίες και στις πιο ισχυρές επιφυλάξεις, είδα τις πρώτες να θεριεύουν, τις δεύτερες να καταρρέουν µε κρότο. Σε άλλη περίπτωση, επίσης, θα δοκίµαζα να δαµάσω τον ενθουσιασµό µου, να αποφύγω υπερβολές όσο και αν τις πίστευα, φοβούµενος µε τη σειρά µου πως θα δηµιουργούσα στους άλλους προσδοκίες που ίσως αποτελούσαν τροχοπέδη στην πιθανή µετέπειτα αναγνωστική πρόσληψη. Αυτή τη φορά κυριαρχεί ο απελευθερωτικός ενθουσιασµός και η ακλόνητη βεβαιότητα, το Απειρόγωνο είναι ένα επίτευγµα, ένα µείζον λογοτεχνικό συµβάν.
Μια προφανής παροµοίωση είναι το ψηφιδωτό. Ο ΜακΚαν χωρίζει σε χίλια και ένα, να και µια διακειµενική αναφορά, το µυθιστόρηµά του, το µικρότερο είναι µια γραµµή, το µεγαλύτερο κάποιες σελίδες. Μια προφανής επιρροή, όχι λογοτεχνική αλλά βιωµατική, είναι η ιρλανδική καταγωγή του, ένα επίσης αιµατηρό ιστορικό επεισόδιο βίαιης γειτνίασης. Κάνω το υποκειµενικό βήµα για να πω πως ίσως αυτή η επιρροή του επιβάλλει να σωπάσει υπό το βάρος του απείρου, τα λόγια δεν είναι απλά, οι αποχρώσεις εδώ είναι ταυτόχρονα µετρήσιµες αλλά και άπειρες. «Για να µπει ένα τέλος, πρέπει να µιλήσουµε». Ενίοτε, η απόσταση µας επιτρέπει να διακρίνουµε καλύτερα τα κοντινά, τα οικεία, τα δικά µας.
Κατανοώ πως κάποιοι στην απουσία ξεκάθαρης πολιτικής θέσης και στράτευσης θα νιώσουν αµήχανοι, ίσως και να θυµώσουν, να οργιστούν και να µην µπορέσουν, ακόµα και αν διαβάσουν το βιβλίο, να νιώσουν τη λογοτεχνική µέθη. Το κατανοώ. Ήταν µέρος και των δικών µου επιφυλάξεων, αρχικά, πριν να ξεκινήσω να διαβάζω το βιβλίο αυτό. Η στράτευση είναι µια µεγάλη συζήτηση που ξεπερνά τα όρια της τέχνης και φτάνει στις ακτές της πολιτικής στάσης. Όµως, ταυτόχρονα, η τέχνη, για διάφορους λόγους, δεν µπορεί να εγκλωβιστεί σε αυτή την επικράτεια συζήτησης, όχι όταν δεν είναι στρατευµένη από τους προνοµιούχους νικητές, όχι όταν σκοπός της είναι ο αναχωρητισµός, η λήθη, η παραχάραξη και η διαστρέβλωση. Στο Απειρόγωνο λείπει, τουλάχιστον µε την αναµενόµενη µορφή, η πολιτική θέση, ίσως, µάλιστα, κάποιος να ισχυριστεί πως υπάρχει ως εκδοχή ίσων αποστάσεων. Κατανοώ, αλλά νιώθω πως δεν είναι το θέµα µας αυτό.
Η διαίρεση ποτέ δεν υπήρξε του γούστου µου, όχι όταν συµβαίνει υπό την γενίκευση των λαών, οι Τούρκοι από τη µια και οι Έλληνες από την άλλη, και ακολούθως δίδυµοι επιθετικοί προσδιορισµοί, ένα κίβδηλο εµείς στο οποίο ανέκαθεν ένιωθα άβολα. Οι Ισραηλινοί και οι Παλαιστίνιοι, το ίδιο. Ο ΜακΚαν θέλει να πει την ιστορία δύο πατεράδων που έχασαν τα παιδιά τους σε αυτόν τον πόλεµο και αυτό δεν τους οδήγησε στο στόµα των εθνικιστών, δεν ένιωσαν άνετα στην ιδέα µιας σηµαίας πάνω στο µικρού µεγέθους φέρετρο, δεν βυθίστηκαν στον φανατισµό, αλλά θέλησαν να µιλήσουν, να συζητήσουν, να γυρέψουν µια λύση, να επιχειρήσουν να κατανοήσουν τους απέναντι εαυτούς τους, να πουν: όχι στο όνοµά µας. Μοιάζει προφανές αυτό που διαπραγµατεύεται το µυθιστόρηµα στον πυρήνα του, το προφανές όµως, κατά τη γνώµη µου, λείπει σήµερα, λείπει πολύ, χρειάζεται πολύ.
Όταν έκατσα να γράψω το κείµενο αυτό δεν είχα πάρει απόφαση αν θα στεκόµουν µόνο στη λογοτεχνική πλευρά ή αν θα δοκίµαζα να πατήσω µε προσοχή και στην πολιτική. Άφησα στα δάκτυλά µου την πρωτοβουλία, ίσως έτσι να µπορέσω κι εγώ να διακρίνω πώς λειτούργησε σε µένα το βιβλίο αυτό, πέρα από το λογοτεχνικό αριστούργηµα, πέρα από τον ενθουσιασµό της γραφής.
Βιβλία όπως αυτό νιώθω πως υπερτονίζουν την ανεπάρκειά µου, κορυφές που προκαλούν ίλιγγο, στους πρόποδες του βιβλιοπωλείου θα αρκούσε µια ταµπέλα: διάβασέ το. Κλείνοντας, θα πω ξανά: ήταν Απρίλης όταν διάβασα το βιβλίο αυτό, ίσως κιόλας να διάβασα το βιβλίο της χρονιάς.
