» Η φετινή έκθεση του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών για την ανθρώπινη ανάπτυξη
Κάθε χρόνο, συνήθως τον Μάιο, το πρόγραµµα ανάπτυξης των Ηνωµένων Εθνών δίδει στη δηµοσιότητα την έκθεση για τη ανθρώπινη ανάπτυξη στην οποία περιλαµβάνεται και ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης των χωρών του πλανήτη.
Η φετινή έκθεση (2025) είναι εστιασµένη στη τεχνητή νοηµοσύνη (ΤΝ) και συγκεκριµένα στην επίδραση που έχουν οι επιλογές µας στις επιπτώσεις της τεχνητής νοηµοσύνης στην ανθρώπινη ανάπτυξη. Πιο συγκεκριµένα η έκθεση διερευνά – όχι στο τι µπορεί να κάνει η ΤΝ αλλά στο τι οι άνθρωποι επιλέγουν να κάνουν µε τη ΤΝ.
Η ΤΝ κάνει ορισµένα πράγµατα πολύ καλά όπως να αναγνωρίζει πρότυπα µέσα σε ένα τεράστιο όγκο δεδοµένων, κάτι που είναι σχεδόν αδύνατο για τον άνθρωπο. Οι επιδόσεις της όµως σε άλλους τοµείς είναι χαµηλότερες από τις επιδόσεις του ανθρώπου. Σήµερα, αναφέρει η έκθεση, βρισκόµαστε σε ένα σηµείο καµπής όπου η µελλοντική σχέση του ανθρώπου µε τη ΤΝ εξαρτάται από δύο παράγοντες.
Α) Την πρόσβαση του ανθρώπου στην ΤΝ, και
Β) Το πώς ο άνθρωπος αντιλαµβάνεται και χρησιµοποιεί την ΤΝ
Εάν ο άνθρωπος δει ανταγωνιστικά την ΤΝ, τότε είναι πιθανόν αυτή να συµβάλλει στη µείωση των θέσεων εργασίας χωρίς ταυτόχρονα να συµβάλλει στην αύξηση της παραγωγικότητας. Εάν, αντίθετα ο άνθρωπος επιλέξει τη συνεργασία µε την ΤΝ, τότε είναι πολύ πιθανόν να δηµιουργηθούν νέες δυνατότητες για την ανθρώπινη ανάπτυξη. Συνεπώς, στο σηµείο καµπής που βρισκόµαστε σήµερα, αναφέρει η έκθεση του ΟΗΕ, σηµαντικό ρόλο για τη µελλοντική σχέση ανθρώπου και ΤΝ θα έχουν οι επιλογές που θα γίνουν. Όπως όλες οι τεχνολογίες έτσι και η ΤΝ δεν µπορεί να ειδωθεί αυτόνοµα και ανεξάρτητα από τον άνθρωπο ο οποίος την επινόησε. Καθοριστικό ρόλο στη µελλοντική εξέλιξη της τεχνολογίας αυτής θα έχουν οι επιλογές του ανθρώπου και οι απαντήσεις που θα δοθούν στα ερωτήµατα:
Από ποιον, µε ποιον και για ποιόν επινοήθηκε η ΤΝ;
Η έκθεση µας υπενθυµίζει ότι οι άνθρωποι – και όχι οι µηχανές – αποφασίζουν ποιες τεχνολογίες θα προωθηθούν, πώς θα χρησιµοποιηθούν και ποιους θα ωφελήσουν. Ταυτόχρονα τονίζει ότι η συνεργασία µεταξύ ανθρώπου και ΤΝ µπορεί να δηµιουργήσει χρήσιµες συνέργειες πολλαπλασιάζοντας τις ανθρώπινες δυνατότητες. Η ΤΝ, αναφέρει, δεν λειτουργεί αυτόνοµα και ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Λειτουργεί σύµφωνα µε τις οδηγίες που δίνουµε και τις προτεραιότητες που θέτουµε.
Η φετινή έκθεση του ΟΗΕ εστιάζει σε τρείς τοµείς οι οποίοι µπορούν να αυξήσουν την επίδραση της ΤΝ στην ανθρώπινη ανάπτυξη και συγκεκριµένα:
1. Στη δηµιουργία µιας συµπληρωµατικής οικονοµίας µεταξύ ανθρώπου και ΤΝ ούτως ώστε ο άνθρωπος και η ΤΝ να µπορούν να συνεργάζονται µεταξύ τους αντί να λειτουργούν ανταγωνιστικά. Το πεδίο συνεργασίας ανθρώπου – ΤΝ είναι τεράστιο. Η συνεργασία θα συµβάλλει στην επαύξηση των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και θα οδηγήσει στην αύξηση της παραγωγικότητας τους. Ο άνθρωπος σήµερα θεωρεί ότι η ΤΝ θα αυτοµατοποιήσει ορισµένες εργασίες που είναι εύκολο να αυτοµατοποιηθούν – κάτι που πιθανώς θα οδηγήσει στην κατάργηση κάποιων θέσεων εργασίας – ενώ ταυτόχρονα θα επαυξήσει τις δυνατότητες του. Πιστεύει δε ότι η πλάστιγγα θα γύρει προς στην επαύξηση των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Όµως αυτό εξαρτάται από τις πολιτικές που θα επιλεγούν και τα κίνητρα που θα δοθούν για την προώθηση της συνεργασίας ανθρώπου – ΤΝ.
2. Στην αύξηση των στοχευµένων καινοτοµιών µε τη βοήθεια της ΤΝ. Η συνεργασία του ανθρώπου µε την ΤΝ θα πρέπει να κατευθυνθεί πρός την αύξηση της βασικής έρευνας και της τεχνολογικής καινοτοµίας επαυξάνοντας τη δηµιουργική σκέψη. Η στηριζόµενη και υποβοηθούµενη από την ΤΝ καινοτοµία µπορεί να επιταχυνθεί µε την αµοιβαία συνεργασία ανθρώπου – ΤΝ σε όλα τα στάδια της διαδικασίας αυτής, στοχεύοντας στη δηµιουργία καινοτοµιών οι οποίες είναι κοινωνικά επιθυµητές ενώ αποφέρουν οικονοµικό όφελος. Η έκθεση αναφέρει ότι η ΤΝ µπορεί να συµβάλλει στην προώθηση της καινοτοµίας. Συνεργαζόµενη µε τον άνθρωπο και συνδυάζοντας τις δεξιότητες της µε εκείνες του ανθρώπου, η ΤΝ µπορεί να επαυξήσει την ικανότητα ανάπτυξης νέων καινοτοµιών και βεβαίως τη δηµιουργικότητα του ανθρώπου.
3. Στις επενδύσεις που οδηγούν στην αύξηση των δεξιοτήτων του ανθρώπου ούτως ώστε αυτός να µπορεί να χρησιµοποιεί κατά το δυνατόν καλύτερα την ΤΝ αλλά και να ευηµερήσει στη νέα εποχή που ανατέλλει. Η ευελιξία και προσαρµοστικότητα που επιδεικνύει η ΤΝ θα πρέπει να κατευθυνθούν στη βελτίωση της προσωπικής µάθησης και της εξατοµικευµένης ιατρικής φροντίδας. Με τον τρόπο αυτό η ΤΝ θα µπορούσε να συµβάλλει στην αύξηση των θέσεων εργασίας στους τοµείς αυτούς.
Συνεπώς, αναφέρει η έκθεση του ΟΗΕ, η νέα εποχή της ΤΝ δεν θα πρέπει να ειδωθεί σαν µια εποχή ουτοπίας ή δυστοπίας αλλά σαν µια νέα εποχή όπου ο άνθρωπος θα µπορούσε να αυξήσει τις δυνατότητες και επιλογές του αλλά και να διευρύνει την ελευθερία του.
Οι επιλογές που θα γίνουν σήµερα για την ανάπτυξη και τη χρήση της ΤΝ εξαρτώνται από τις ηθικές υποχρεώσεις µας προς την ανθρωπότητα και τις µελλοντικές γενιές απέναντι στις προκλήσεις που θέτει η ΤΝ, µία τεχνολογία αρκετά διαφορετική από όσες γνωρίζαµε µέχρι σήµερα. Το ζητούµενο είναι µε πιο τρόπο θα είναι επωφελής για τον άνθρωπο και πώς µπορεί αυτό να διασφαλιστεί. Όπως προαναφέρθηκε µία τεχνολογία ανάλογα µε τη χρήση της µπορεί να είναι χρήσιµη στον άνθρωπο ή να προκαλέσει µικρές ή µεγαλύτερες καταστροφές. Π.χ. η πυρηνική τεχνολογία – µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και να είναι χρήσιµη, αλλά επίσης µπορεί µε ένα πυρηνικό πόλεµο να καταστρέψει την ανθρωπότητα. Συνεπώς µια τεχνολογία µπορεί να είναι ωφέλιµη ή καταστροφική ανάλογα µε τη χρήση της. Η ΤΝ είναι µία τεχνολογία που θέτει υπαρξιακά προβλήµατα στην ανθρωπότητα γιατί µπορεί να καταστρέψει το µέλλον του ανθρώπου. Συνεπώς οι επιλογές που θα γίνουν σήµερα αλλά και τα αµέσως επόµενα χρόνια θα πρέπει να αναλογιστούν τις ευθύνες και τις ηθικές υποχρεώσεις µας απέναντι στην ανθρωπότητα, το περιβάλλον και τις µελλοντικές γεννιές.
Η φετινή έκθεση του ΟΗΕ κάνει δύο ανησυχητικές διαπιστώσεις. Αναφέρει ότι για πρώτη φορά από το 1990 – και εξαιρουµένης της περιόδου της Covid-19 – η ανθρώπινη ανάπτυξη παραµένει στάσιµη. Αναφέρει επίσης ότι αυξάνονται οι ανισότητες – ως προς την ανθρώπινη ανάπτυξη – µεταξύ των ανεπτυγµένων και των φτωχών χωρών του πλανήτη µε αποτέλεσµα να µεγαλώνει το µεταξύ τους χάσµα στον δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης.
Ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης, ο οποίος αναπτύχθηκε από το πρόγραµµα ανάπτυξης των Ηνωµένων Εθνών το 1990, είναι σύνθετος δείκτης ο οποίος εστιάζει στην ανθρωποκεντρική ανάπτυξη ενώ µπορεί να µετρήσει και να συγκρίνει το επίπεδο της ανθρώπινης ανάπτυξης µεταξύ διαφόρων χωρών. Ο δείκτης αυτός αποτελείται από τρεις πυλώνες που κατοπτρίζουν την υγεία, τη µόρφωση και το βιοτικό επίπεδο των πολιτών µιας χώρας.
1. Η υγεία. Η δυνατότητα για µια µακρόβια και υγειινή ζωή
Ο πρώτος πυλώνας του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης υπολογίζεται µε βάση το προσδόκιµο επιβίωσης κατά τη γέννηση και εκφράζει τη δυνατότητα των πολιτών να ζήσουν µια µακρόβια και υγειινή ζωή. Η υγεία θεωρείται σηµαντική για την ανθρώπινη ανάπτυξη γιατί χωρίς καλή υγεία οι άλλες όψεις της ζωής όπως η µόρφωση, η εργασία και η προσωπική ανάπτυξη περιορίζονται αρκετά.
2. Η µόρφωση. Γνώση και µάθηση
Ο δεύτερος πυλώνας σχετίζεται µε την πρόσβαση στη γνώση και περιλαµβάνει δύο επί µέρους δείκτες. Τον χρόνο µόρφωσης για ενήλικες και τον αναµενόµενο χρόνο µόρφωσης για παιδιά.
Η µόρφωση ενδυναµώνει τα άτοµα και τα βοηθά στο να λαµβάνουν σωστές αποφάσεις ενώ αυξάνει τις δυνατότητες απασχόλησης τους. Επιπρόσθετα συµβάλλει στη µείωση της φτώχειας και των ανισοτήτων. Ένα καλό εκπαιδευτικό σύστηµα συµβάλλει στην αύξηση των δεξιοτήτων, στην προώθηση της καινοτοµίας και στην κοινωνική πρόοδο που είναι απαραίτητα για την αειφόρο ανάπτυξη.
3. Το βιοτικό επίπεδο
Ο τρίτος πυλώνας του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης είναι το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ανά κάτοικο προσαρµοσµένο στην αγοραστική δύναµη µιας χώρας. Αντανακλά το µέσο εισόδηµα των πολιτών και την ικανότητα τους να αγοράζουν τα απαραίτητα αγαθά και υπηρεσίες για να διάγουν αξιοπρεπή ζωή. Άν και ο οικονοµικός πλούτος – από µόνος του – δεν εγγυάται την καλή ζωή προσφέρει τους πόρους και τα µέσα για καλή υγεία, µόρφωση και ευηµερία.
Ο συνδυασµός των τριών προαναφερθέντων πυλώνων προσφέρει µια ολιστική προσέγγιση στην ανθρώπινη ανάπτυξη – σε σχέση µε οικονοµικούς µόνο δείκτες – δίδοντας έµφαση στην ύπαρξη επιλογών και δυνατοτήτων στα άτοµα. Σήµερα ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης χρησιµοποιείται ευρύτατα από κυβερνήσεις, ερευνητές και διαµορφωτές πολιτικής για να αξιολογήσουν τη πρόοδο, να εντοπίζουν ελλείψεις και να δώσουν προτεραιότητα σε ανθρωποκεντρικές πολιτικές σε διάφορα κράτη. Καθώς οι παγκόσµιες προκλήσεις πολλαπλασιάζονται όπως π.χ. οι αυξανόµενες ανισότητες, η κλιµατική κρίση, η εξέλιξη της τεχνητής ευφυίας κ.α. η ενδυνάµωση των τριών προαναφερθέντων πυλώνων αποτελεί µονόδροµο για την αύξηση της ανθρώπινης ευηµερίας.
Πίνακας 1. Κατάταξη των 20 πρώτων χωρών σύµφωνα µε τον δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης τους στη φετινή έκθεση του ΟΗΕ (Τα στοιχεία αναφέρονται στο έτος 2023)
Από τον πίνακα 1 συνάγεται ότι:
Α) Στις 10 πρώτες χώρες οι 8 είναι Ευρωπαϊκές ενώ στις 20 πρώτες οι 13 είναι Ευρωπαϊκές. Αυτό υποδεικνύει ότι η Ευρώπη – παρά τα προβλήµατα της – είναι µια Ήπειρος όπου οι πολίτες απολαµβάνουν ένα υψηλό βαθµό ανθρώπινης ανάπτυξης,
Β) Στις 10 πρώτες χώρες οι 4 είναι Σκανδιναβικές ενώ στις 12 πρώτες βρίσκονται και οι 5 Σκανδιναβικές χώρες όπως συνέβαινε και τα προηγούµενα χρόνια,
Γ) Η χώρα µας κατατάσσεται στη 34η θέση µεταξύ 193 χωρών όπως και στη προηγούµενη έκθεση ευρισκόµενη στην οµάδα των χωρών µε πολύ υψηλό δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης.
Η έκθεση του ΟΗΕ υπογράφεται από διακεκριµµένα µέλη της διεθνούς κοινότητας και αξίζει να µελετηθεί προσεκτικά αφενός για να εξαχθούν χρήσιµα συµπεράσµατα για τη βελτίωση της ανθρώπινης ανάπτυξης στη χώρα µας και αφετέρου για να στοχαστούµε όσον αφορά τις επιλογές µας σχετικά µε την ΤΝ και το µέλλον της.
*Ο Γιάννης Βουρδουµπάς είναι Χηµικός µηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D.
