Περιήγηση στον γνωστό αλλά και άγνωστο χώρο των Ανατολικών Οχυρώσεων της πόλης των Χανίων, πραγματοποιούν αυτή τη φορά οι ´διαδρομές´ με τη βοήθεια του κ. Μιχάλη Ανδριανάκη, πρόεδρου της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης. Ξεκινώντας από την επιβλητική Porta Retimiotta που κάποτε ορθώνονταν δίπλα από την Δημοτική Αγορά κι ακολουθώντας τα τείχη που εκτείνονται θαμμένα κάτω από την πόλη μέχρι την Ανατολική Τάφρο και από εκεί ´αγκαλιάζουν´ την Πύλη της Άμμου έως τον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου του Μώλου, στο ενετικό λιμάνι, η πλήρης ανάδειξη τους, που πρόκειται να ολοκληρωθεί σε ορίζοντα δεκαετίας θα αποκαλύψει την μνημειακή φυσιογνωμία της παλιάς πόλης των Χανίων.
Porta Retimiotta
Οι οχυρώσεις των Χανίων κτίστηκαν ανάμεσα στα 1538 και 1645 πάνω σε αρχικά σχέδια του μεγάλου θεωρητικού του Προμαχωνικού Συστήματος Οχύρωσης (Fronte Bastionato) Michele Sanmichielli.
Η κύρια πύλη της πόλης, η κεντρική είσοδος στην περιτειχισμένη πόλη των Χανίων στο μέσο περίπου της νότιας πλευράς των οχυρώσεων ήταν η Porta Retimiotta. Πήρε το όνομά της από το γεγονός ότι σε αυτήν οδηγούσε η κεντρική οδός από το Ρέθυμνο (σημερινή οδός Αποκορώνου). Η πύλη ήταν μια κυβική κατασκευή από λαξευτή πέτρα, με τονισμένες τις γωνίες της και το κεντρικό τόξο από διακοσμητικά τοποθετημένους δόμους, σύμφωνα με την αρχιτεκτονική παράδοση της εποχής. Μια ορθογώνια κατασκευή ως επίστεψη, με τρεις οβελίσκους στηριγμένους σε σφαίρες περιέβαλε την πλάκα με το λιοντάρι του Αγ. Μάρκου, ενώ μια ζωοφόρος, οικόσημα και τρεις σειρές γείσων, διακοσμούσαν την κυρίως κατασκευή. Τρία τοξωτά ανοίγματα, από τα οποία το μεσαίο ήταν μεγαλύτερο, οδηγούσαν στην πόλη. Στην εσωτερική μεριά ανοιγόταν μια ορθογώνια, κλειστή πλατεία με μια πύλη στη βόρεια πλευρά της, στην θέση που σήμερα ονομάζεται ´Κάτωλας´, επειδή ήταν το κύριο δίκτυο απορροής των υδάτων στην τάφρο.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας πήρε το όνομα Kale Kapisi (Πύλη του Φρουρίου) και ήταν και πάλι κύριο σημείο αναφοράς. Κατεδαφίστηκε από τα γαλλικά στρατεύματα γύρω στα 1903, κοντά στο χρόνο επίσκεψης του Ιταλού αρχαιολόγου G. Gerola. Σήμερα το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό. Ομως αρκετά από τα λείψανα της πύλης σώζονται κάτω ακριβώς από την άσφαλτο και τα καταστήματα ´Κρόνος´ και ´Μανωλικάκη´.
Νοτιανατολική Cortina
Το ευθύγραμμο τμήμα των οχυρώσεων Cortina που ξεκινούν από τη Δημοτική Αγορά και φτάνουν μέχρι την περιοχή του Κουμ Καπί, περνώντας από την ανατολική πόρτα της δημοτικής Αγοράς, την αυλή του 1ου Γυμνασίου, την Κλινική (Καπάκη), το Ωδείο και το 7ο Δημοτικό Σχολείο, καταλήγουν στον καρδιόσημο προμαχώνα της Σάντα Λουτσία, που πήρε το όνομά του από την ορθόδοξη εκλησσία της Αγίας Φωτεινής που βρισκόταν κάπου στην σημερινή οδό Μίνωος.
Το τμήμα αυτό των οχυρώσεων έχει καταχωθεί στη δεκαετία του 1930 κάτω από την οδό Νικηφόρου Φωκά ή στο μεγάλο οικόπεδο των οδών Ελευθερίου Βενιζέλου, Κύπρου και Νικηφόρου Φωκά.
Ο προμαχώνας κάλυπτε το ανατολικό μέρος της νότιας πλευράς και το νότιο της ανατολικής πλευράς των οχυρώσεων, σε ανταπόκριση με τους προμαχώνες Piatta Forma και Sabbionara αντίστοιχα.
Προμαχώνας Santa Lucia
Το 1568 κατασκευάστηκε και ο ημικυκλικός προμαχώνας της Santa Lucia, του οποίου ένα μέρος σώζεται στην οδό Μίνωος. Ενα τμήμα της ανατολικής πλευράς του προμαχώνα παρέμενε ορατό έως πρόσφατα. Μετά από παρέμβαση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, άρχισε η αποκάλυψη του προμαχώνα, προκειμένου να προχωρήσει η ανάδειξη του. Από τον προμαχώνα της Santa Lucia, το τείχος στρέφεται βόρεια, προς τη θάλασσα, όπου υπάρχει η πύλη και ο προμαχώνας Sabbionara (της Αμμου), που διατηρεί έως σήμερα το ανάλογο τουρκικό όνομα Κουμ καπί (Kum Ka p is i = η Πόρτα της Αμμου). Η πύλη είναι η μοναδική που σώζεται σήμερα, τροποποιημένη ως προς την εξωτερική της όψη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, οπότε μειώθηκαν οι διαστάσεις της.
Θέατρο Ανατολικής Τάφρου
«Το 1991 είχε προκύψει ένα θέμα με το “Θέατρο” που είχε δημιουργηθεί σε τμήμα της ανατολικής Τάφρου. Είχε απαλλοτριωθεί από τη δεκαετία του ’70 από το Υπουργείο Πολιτισμού, με παραχώρηση στον Ομιλο Αντισφαίρισης και σε συνεργασία με τον Δήμο προχώρησαν τότε σε αυθαίρετες βαριές κατασκευές. Στην συνέχεια στήθηκε αυτό το εξάμβλωμα που το ονόμασαν Θέατρο της Τάφρου και ενώ το είχαν κατασκευάσει μόνο για μια εκδήλωση, έμεινε τόσα χρόνια. Αυτό το διάστημα ξηλώθηκε και κατεδαφίστηκε με εντολή του Δήμου Χανίων.
Ηδη έχει αρχίσει η κατασκευή του νέου (και πάλι προσωρινού) θεάτρου, σε μια πιο ήπια και συμβατή με τις οχυρώσεις μορφή. Σχεδιάστηκε από το Γραφείο Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης και η κατασκευή του θα γίνει με αυτεπιστασία στο πλαίσιο Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ Δήμου Χανίων και Γραφείου Τειχών Χανίων».
Στην θέση του παλιού αντιαισθητικού και επικινδύνου κατασκευάσματος των 2.500 θέσεων, ένα νέο υπαίθριο θέατρο, χωρητικότητας 1.600 θέσεων περίπου, θα δημιουργηθεί στην ανατολική τάφρο, πιο φιλικό στον περιβάλλοντα χώρο. Το νέο θέατρο, που αναμένεται να είναι έτοιμο στις αρχές του καλοκαιριού, θα αποτελείται από αναβαθμούς από συμπιεσμένο χώμα. Ωστόσο θα είναι προσωρινό και πρόκειται να απομακρυνθεί όταν θα αρχίσουν οι εργασίες αποκατάστασης των ενετικών οχυρώσεων στην ανατολική τάφρο, αφού η έγκριση λειτουργίας που δόθηκε από το ΚΑΣ είναι μόνο για τα 3 επόμενα χρόνια.
Σύμφωνα με τον κ. Ανδριανάκη, παράλληλα έχει βρεθεί ο κατάλληλος χώρος, που θα φιλοξενήσει ένα μεγάλο και αξιοπρεπές υπαίθριο θέατρο, καλαίσθητο και αντάξιο της πολιτιστικής ζωής της πόλης στην περιοχή των Αγίων Αποστόλων κοντά στην θάλασσα.
Προμαχώνας Martinego
Ο προμαχώνας Martinego είναι κτισμένος εξολοκλήρου μέσα στη θάλασσα και καλύπτει το ανατολικό τμήμα των οχυρώσεων σε ανταπόκριση με εκείνον της Santa Lucia και το λιμάνι. Στο σημείο όπου υπάρχει σήμερα το ρήγμα της οδού Επιμενίδου, το τείχος με τον προμαχώνα δημιουργούν μια προστατευμένη γωνία (oreccione), όπου υπάρχει χαμηλή πύλη για την ανάσυρση μικρών σκαφών από τη θάλασσα. Στο μέτωπο του προμαχώνα σώζεται κυκλικό έμβλημα με το Λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, οικόσημα και η χρονολογία. Οικόσημα σώζονται και στο μέσο της ανατολικής Cortina. Στη συνέχεια του προμαχώνα Martinego σχηματίζεται η ´Γωνία Michiel´ επάνω στα βράχια Λαγονήσι, από τα οποία αρχίζει ο λιμενοβραχίονας, ο οποίος κλείνει και τη βόρεια πλευρά των οχυρώσεων. Στη γωνία που σχηματίζεται, σώζεται η βάση κουβουκλίου σκοπιάς, με μεγάλη ορατότητα στο Κρητικό πέλαγος. Στο χώρο που σχηματίζεται ανάμεσα στο τείχος και στον μυχό του λιμανιού άρχισαν να κτίζονται το 1607 τα νεώρια ´του Moro´.
Προμαχώνας του Αγίου Νικολάου του Μώλου
Ο λιμενοβραχίονας συνεχίζει την πορεία του προς τα δυτικά, θεμελιωμένος επάνω σε μια σειρά υφάλους, που έκαναν το λιμάνι απροσπέλαστο στα πλοία. Στο κέντρο του περίπου σχηματίζεται γωνία, διαμορφωμένη στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου του Μώλου. Ο προμαχώνας κάλυπτε τη μεγάλη απόσταση μέχρι την είσοδο του λιμανιού, την οποία και προστάτευσε σε συνδυασμό με το Φρούριο Φιρκά και πήρε το όνομα του από το μονόχωρο ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, που υπάρχει εκεί κάτω από τις επιχώσεις. Ενα μεγάλο τμήμα του προμαχώνα κατεδαφίστηκε πριν από μερικές δεκαετίες. Ο λιμενοβραχίονας κατέληγε στον πυργίσκο του Φάρου, ο οποίος ήταν χαμηλότερος από το σημερινό κτίσμα που χρονολογείται στα μετά το 1830 χρόνια. Από τον Φάρο σώζεται σήμερα η βάση του.
ΟΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ
Οπως ανέφερε ο κ. Μιχάλης Ανδριανάκης, πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής Ανάδειξης Οχυρώσεων Κρήτης του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Εργων (ΤΔΠΕΑΕ) του ΥΠΠΟΤ, «οι ανατολικές οχυρώσεις ξεκινούν από την Δημοτική Αγορά και φτάνουν μέχρι την περιοχή του Κουμ Καπί. Αποτελούνται από ένα ευθύγραμμο κομμάτι (Cortina) που αρχίζει από την ανατολική πόρτα της δημοτικής Αγοράς και συνεχίζει μέχρι την αυλή του 7ου Δημοτικού Σχολείου, όπου είχε γίνει από την Αρχαιολογία μια τομή πριν από μερικά χρόνια και βρέθηκε το κομμάτι που οριοθετεί τα Τείχη. Στον ακριβώς απέναντι μεγάλο χώρο που εκτείνεται μέχρι την οδό Ελευθερίου Βενιζέλου με την οδό Νικηφόρου Φωκά, υπάρχει η Τάφρος η οποία είναι “μπαζωμένη”.
Μέσα στην Τάφρο, βρίσκεται ο Προμαχώνας της Σάντα Λουτσία, το μεγαλύτερο μέρος του ανώτερου τμήματος του, έχει αποκαλυφθεί και υπολογίζεται ότι έχει ακόμη βάθος δέκα μέτρα. Επίσης έχουν προχωρήσει κάποιες εργασίες ημι-ανάδειξης, με έναν συνδυασμό χώρων στάθμευσης.
Η πρώτη προσπάθεια ανάδειξης του Μνημείου είχε ξεκινήσει το 1980, καθώς μέχρι τότε η περιοχή είχε “μπαζωθεί”, ισοπεδωθεί και η εικόνα της είχε τελείως αλλοιωθεί σε σχέση με την εικόνα που είχε παλιά, όπως παρουσιάζεται σε παλιές φωτογραφίες και χάρτες. Τότε είχε προκύψει ένα θέμα, καθώς εκεί είχε χωροθετηθεί από το 1936 το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο των Χανίων, πάνω δηλαδή στον Προμαχώνα της Σάντα Λουτσία. Επειτα από συνεννόηση με την κα Βλαζάκη, αποφασίσθηκε η μεταφορά του και βρέθηκε το οικόπεδο στην Χαλέπα και απελευθερώθηκε ο Προμαχώνας.
Ο δήμος τότε δεν είχε τηρήσει την υποχρέωσή του να συνεργαστεί με την Υπηρεσία και να αναδείξει πλέον τον Προμαχώνα και είχαν αρχίσει διάφορες εργασίες διαμόρφωσης όλο αυτού του μεγάλου χώρου σε πάρκινγκ. Επενέβη η Υπηρεσία, βρέθηκε το τείχος που ήταν κρυμμένο κάτω από το έδαφος.
Ετσι ακολούθησε μια πρόταση συμβιβαστική, δηλαδή και να αναδειχθεί εν μέρει ο Προμαχώνας σε κάποιο βάθος αλλά και να χρησιμοποιηθεί ο χώρος της Τάφρου σαν οργανωμένο Πάρκινγκ.
Στην συνέχεια απαλλοτριώθηκε ο Κινηματογράφος Ρεγγίνα, ο οποίος και κατεδαφίστηκε.
Η Αρχαιολογία σε συνεργασία με την προηγούμενη Δημοτική αρχή, προχώρησε στην κατεδάφιση του βρεφονηπιακού σταθμού, που ήταν ετοιμόρροπο μέσα στην Τάφρο και δεν μπορούσε να επισκευαστεί. Αυτή την στιγμή η υπηρεσία προχωρά στον σχεδιασμό για να την ανάδειξη και αυτής της πλευράς των οχυρώσεων. Θεωρώ πως είναι εύκολη, όπως προβλέπεται και στην μελέτη Ρωμανού Καλλιγά» ανέφερε ο κ. Ανδριανάκης.
Σύμφωνα με τον ίδιο, ´αγκάθι´ για την ανάδειξη των οχυρώσεων (όσον αφορά την δαπάνη) παραμένει η απαλλοτρίωση-κατεδάφιση του ξενοδοχείου Κρήτη. «Πιστεύω όμως ότι είναι κάτι που θα προχωρήσει. Επίσης απομένει να δούμε το θέμα με την κατάργηση ενός τμήματος της Νικηφόρου Φωκά.
Πάντως, θεωρώ ότι η ανατολική πλευρά των οχυρώσεων μπορεί πολύ εύκολα να αναδειχθεί όπως γίνεται τώρα και με την δυτική πλευρά» τόνισε.
«Απομένει το κομμάτι των οχυρώσεων από την Πύλη της Αμμου, που είχε αποκατασταθεί σε συνεργασία με το Δήμο, στο πλαίσιο των αστικών αναπλάσεων.
Και επίσης το κομμάτι από την Πύλη της Αμμου μέχρι τον Φάρο, που ήδη σε συνεργασία με τον Δήμο, προβλέπονται η σύνταξη των μελετών αποκατάστασης κι αυτής της πλευράς» ανέφερε ο κ. Ανδριανάκης.
Το Οραμα
«Το μεγαλύτερο πρόβλημα που φαίνεται να υπάρχει μέχρι στιγμής είναι οι απαλλοτριώσεις» σύμφωνα με τον κ. Ανδριανάκη. Ωστόσο, όπως εξήγησε ο ίδιος, θετικό εκτιμάται το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των Ανατολικών οχυρώσεων είναι δημοτική ή δημόσια γη. «Για παράδειγμα όλο το ανάχωμα ανήκει στον Δήμο, οι προμαχώνες επίσης ανήκουν στον Δήμο από τον καιρό της Κρητικής πολιτείας. Ενα μεγάλο τμήμα της τάφρου έχει απαλλοτριωθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού. Ιδιωτική περιουσία, σε όλη την μεριά των ανατολικών οχυρώσεων από την Δημοτική αγορά μέχρι το Κουμ Καπί, είναι τα εξής κτήρια: το ΠΙΚΠΑ που ελπίζουμε σύντομα πως θα κατεδαφιστεί, και κάποια κτήρια ακόμα που βρίσκονται στη γωνία της οδού Μίνωος, επίσης το ξενοδοχείο Κρήτη. Ολος ο υπόλοιπος χώρος είναι δημόσιος, επομένως η δαπάνη για την απόκτησή τους ούτε είναι μεγάλη, όπως στην δυτική τάφρο, ούτε η κατάσταση περίπλοκη. Ξέρουμε τι υπάρχει από κάτω και πάρα πολύ εύκολα μπορεί να αποκαλυφθούν. Δηλαδή ξέρουμε ότι ανάμεσα στην οδό Νικηφόρου Φωκά και Ελευθερίου Βενιζέλου, σύμφωνα με φωτογραφίες από τις αρχές του αιώνα, υπάρχει Τάφρος. Και επίσης ότι η οδός Ελευθερίου Βενιζέλου από την βόρεια πλευρά της, στηρίζεται στο αντιτείχισμα. Το πεζοδρόμιο της οδού Ελευθερίου Βενιζέλου οριοθετεί τις οχυρώσεις. Οπότε αρκετά εύκολα θα μπορούσε να γίνει μια σημαντική αλλαγή με αφετηρία την Οδό Δασκαλογιάννη. Βέβαια θα αλλάξει κάπως η ρυμοτομία της πόλης, με την κατάργηση μέρους της οδού Νικηφόρου Φωκα. Αυτά όμως είναι θέματα που θα τα μελετήσουμε».
Σύμφωνα με τον κ. Ανδριανάκη η ολοκλήρωση της πλήρους ανάδειξης των ανατολικών τειχών εκτιμάται ότι θα γίνει σταδιακά μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια. Ο ίδιος επεσήμανε ότι: «αυτό θα γίνει σταδιακά, χωρίς να διαταραχθεί η ζωή της πόλης. Ενα πολύ σοβαρό θέμα για την ανατολική πλευρά των οχυρώσεων είναι να γίνει το υπόγειο πάρκινγκ κάτω από το Στάδιο ώστε να αποδεσμευτούν εντελώς οι οχυρώσεις και να φύγει η κυκλοφορία από εκεί. Με την ολοκλήρωσή του είμαστε έτοιμοι να προχωρήσουμε σε πλήρη ανάδειξη.
Οι απαλλοτριώσεις επίσης είναι στους σχεδιασμούς του Υπουργείου, από όπου υπάρχει η διάθεση να προχωρήσουν τα έργα των οχυρώσεων αλλά και η στενή συνεργασία του Δήμου που έχει φέρει αποτελέσματα».
