Μεξικό, 1862. Στην Πολιτεία Veracruz, οι εργάτες μιας φυτείας ανασύρουν από τη γη κάτι που έρχεται από το πολύ μακρινό παρελθόν. Αυτό που αντικρίζουν είναι ένα λίθινο κεφάλι σε μέγεθος ανθρώπου, που τους κοιτά με διαπεραστικό βλέμμα. Κανείς δε θα συνειδητοποιήσει τη σημασία αυτής της τυχαίας ανακάλυψης παρά μόνο αφού περάσουν πολλές δεκαετίες. Το εύρημα θα ανέτρεπε ουσιαστικά τις επικρατούσες αντιλήψεις πάνω στην προκολομβιανή ιστορία της αμερικανικής ηπείρου.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά και κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι ο πολιτισμός των Μάγια ήταν ο πρώτος πολιτισμός της Κεντρικής Αμερικής. Καθώς όμως, με το πέρασμα του χρόνου, ήρθαν στο φως και άλλες πελώριες κεφαλές, αλλά και αγαλματίδια από νεφρίτη που διέφεραν τόσο πολύ από αυτά που κατασκεύαζαν οι Μάγια και άλλοι μεταγενέστεροι πολιτισμοί της περιοχής, που το πιο λογικό ήταν ότι προέρχονταν από κάποιον άλλο, άγνωστο πολιτισμό. Οι επιστήμονες βάφτισαν τους Ινδιάνους που δημιούργησαν αυτό τον πολιτισμό Ολμέκους. Το όνομα προέρχεται από τους μύθους των Αζτέκων, που έζησαν περίπου στην ίδια περιοχή 1500 χρόνια αργότερα. Οι Αζτέκοι αποκαλούσαν τους προγόνους τους «olmecatl», που σημαίνει «ο λαός που χρησιμοποιεί το κόμμι». Σύμφωνα με τις παραδόσεις των Αζτέκων, οι Ολμέκοι συνέλεγαν από τα δέντρα το κόμμι, δηλαδή το φυσικό καουτσούκ, για να φτιάξουν μπάλες με τις οποίες έπαιζαν ένα χαρακτηριστικό παιχνίδι.
Η χρονολόγηση με άνθρακα έδωσε την απάντηση
Σε ένα αρχαιολογικό συνέδριο το 1942, ο αρχαιολόγος Alfonso Caso από το Μεξικό διατύπωσε τη θεωρία ότι ο πολιτισμός των Ολμέκων ήταν ούτε λίγο ούτε πολύ ο «μητρικός πολιτισμός» («cultura madre») όλων των πολιτισμών της Κεντρικής Αμερικής. Ο Caso αντιμετωπίστηκε με μεγάλη καχυποψία από την πλειοψηφία των συναδέλφων του, αλλά λίγο αργότερα, με βάση τη χρονολόγηση με άνθρακα-14, αποδείχτηκε η ορθότητα της θεωρίας του. Αναλύσεις οργανικής ύλης από διάφορες ανασκαφές έδειξαν με σαφήνεια ότι οι Ολμέκοι εμφανίστηκαν στις ελώδεις ακτές του Κόλπου του Μεξικού πριν από 3.500 χρόνια περίπου.
Οι κεφαλές ακολούθησαν τον ρου των ποταμών
Σήμερα στο Μεξικό υπάρχουν πολλές τοποθεσίες με ευρήματα των Ολμέκων, αλλά οι σημαντικότερες και αυτές που έχουν ερευνηθεί καλύτερα είναι το San Lorenzo και η La Venta. Ωστόσο, δε γνωρίζουμε πολλά για τον τρόπο ζωής τους. Δεν έχει απομείνει σχεδόν τίποτε από τα οικήματά τους, που ήταν φτιαγμένα από πλίνθους, λάσπη και ξύλα.
Έχει διασωθεί όμως το «σήμα κατατεθέν» του πολιτισμού τους, οι τεράστιες κεφαλές, και μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί 17 από αυτές. Η μικρότερη έχει ύψος σχεδόν ενάμισι μέτρο, ενώ η μεγαλύτερη, έχει ύψος 3,4 μέτρα και ζυγίζει τουλάχιστον 20 τόνους. Πολλές υποθέσεις έχουν γίνει για το τι ακριβώς αναπαριστούσαν οι κεφαλές και ποια ήταν η σημασία τους. Οι αρχαιολόγοι κλίνουν προς την άποψη τα τεράστια κεφάλια αναπαριστούν ηγεμόνες και άλλους αξιωματούχους. Η σημασία που είχαν αυτές οι μορφές για τους Ολμέκους δεν είναι αποσαφηνισμένη, αλλά οι ερευνητές εικάζουν ότι συνδέονταν με θρησκευτικές τελετές σχετικές με το νερό και τη βροχή.
Ορισμένες από τις ογκώδεις κεφαλές έχουν βαθιές χαρακιές, χτυπήματα και τρύπες και οι επιστήμονες έχουν μια ερμηνεία γι’ αυτό. Το θάνατο του ηγεμόνα συνόδευε ένας βανδαλισμός της μορφής του, σε κάποιες περιπτώσεις ίσως και από το διάδοχό του, που με αυτό τον τρόπο «θανάτωνε» τελετουργικά τον προκάτοχό του.
Η συζήτηση γύρω από τις τεράστιες κεφαλές και το τι αναπαριστούν όχι μόνο δεν έχει τελειώσει, αλλά συνεχώς προτείνονται και νέες θεωρίες. Μια από τις πιο πρόσφατες λέει ότι πρόκειται για μορφές νεαρών Ολμέκων που έπασχαν από σύνδρομο Down, κάτι που οι Ολμέκοι θεωρούσαν θείο σημάδι. Οι χαρακιές και οι ρωγμές στις λίθινες κεφαλές προέρχονται από όπλα που οι Ολμέκοι έτριβαν ή ακόνιζαν πάνω στις μορφές, προκειμένου να πάρουν ακριβώς λίγη από αυτή τη θεία δύναμη.
Οι Ολμέκοι επινόησαν την πρώτη γραφή της Αμερικής
Στο Cascajal του νότιου Μεξικού, κοντά στο San Lorenzo –κέντρο του πολιτισμού των Ολμέκων– εργάτες οδοποιίας έκαναν το 1999 μια μοναδική ανακάλυψη: Πρόκειται για μια λίθινη πλάκα με 62 σύμβολα, που αντιπροσωπεύουν το παλιότερο σύστημα γραφής που έχει βρεθεί στην Αμερική. Η επιγραφή χρονολογήθηκε στο 900 π.Χ. περίπου, είναι δηλαδή τουλάχιστον 250 χρόνια προγενέστερη από την επιγραφή που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν η παλιότερη της Αμερικής. Οι επιστήμονες δε γνωρίζουν τι σημαίνουν τα νέα σύμβολα, αλλά ευελπιστούν ότι οι ανασκαφές θα τους δώσουν ικανές πληροφορίες προκειμένου να μπορέσουν να αποκωδικοποιήσουν την επιγραφή. Σύμφωνα με τις απόψεις των ανθρωπολόγων, η λίθινη πλάκα αποδεικνύει ότι οι Ολμέκοι επινόησαν τη γραφή πολύ πριν από τους Μάγια.
