Η ετυμολογική προέλευση του τοπωνυμίου Σαμαριά

Γράφει ο ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΞΑΝΘΙΝΑΚΗΣ*

Την άποψη ότι το τοπωνύμιο “Σαμαριά” του φαραγγιού μας προήλθε από το όνομα ναϋδρίου, το οποίο βρίσκεται μέσα στο φαράγγι και είναι αφιερωμένο στην Οσία Μαρία (την Αιγυπτία) επιβάλλεται να εξετάσουμε με επιμελημένη ετυμολογική έρευνα αλλά και με επιστημονική βάσανο, δεδομένου ότι πρόκειται για κατ´ εξοχήν δυσετυμολόγητο λήμμα.
Αρχικά, απαντά η ιωνική λέξη ?μάρη (Ιλ. Φ. 259) και δωρικά ?μάρα (Θεόκριτος, 3ος αιώνας π.Χ. “Ε?δύλλια” 27,52) = “α?λαξ, δι?ρυξ, ?χετός”. Παράβαλε και σήμερα ιατρικό αλλά και ορνιθολογικό όρο “αμάρα” = εκβολή του πεπτικού και ουρογεννητικού συστήματος.
Ετυμολογία: Πρώτα – πρώτα, επισημαίνω ότι η ψίλωση της ιωνικής λέξης ?μάρη (δωρικά ?μάρα) οφείλεται στο γεγονός ότι οι Ίωνες έπαψαν νωρίς να προφέρουν και να γράφουν τη δασεία. “?ωνες ψιλωτικοί” έλεγαν οι αρχαίοι γραμματικοί. Σημειώνω ότι τα όρια της ελληνικής γραφής είναι από τον 10ο αιώνα έως σήμερα. Αλλά και μετέπειτα Αιολείς και Δωριείς έγιναν ψιλωτικοί. Βλέπε: 1) “Λεξικό Νέας Ελληνικής γλώσσας “Γ. Μπαμπινιώτη, Αθήνα 1998, σελ. 447 και 1447 (γλωσσικά σχόλια) και 2) “Μέγα Λεξικόν τ?ς ?λληνικ?ς γλώσσης” HENRY LIDDELL – ROBERT SCOTT, τόμος 4, σελ. 686 λήμμα ψιλωτικός, ή, όν.
Εχουμε λοιπόν: Αρχ. επιρρ. ?μα (=συγχρόνως, μαζί, διαμιάς) + ?οή (<αρχ. ?έω) = ?μάρη (δωρικά ?μάρα) με συναρπαγή. (Βλέπε λέξη στο “γλωσσάριο όρων”) σελ. επ 55 στο “ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ, Αθήνα 2009. Επομένως, ?μάρα σημαίνει συρροή, συνένωση πολλών ροών νερού, δηλ. παραχειμάρρων. Βλέπε και στο βιβλίο “Προσεγγίσεις ιστορίας” Γ. Κορναράκη τα ίδιας ετυμολογίας λήμματα Αμάρι (Ρεθύμνου) και Αμαρινό (Πεδιάδος Ηρακλείου) = περιοχές με πολλές υδάτινες ροές.
Αλλ´ υπάρχει και αρχ. επίθετο ?μάριος “?πώνυμον το? Διός ?ν ?ρκαδί?” και “?μάριον το = ? ναός α?τού ?ν ? συνήρχοντο τά μέλη τ?ς ?χαϊκ?ς Συμμαχίας” (βλέπε “Στράβων, 65 π.Χ. – 23 μ.Χ. “Γεωγραφικά” 385 κ?ξ.” και “Μέγα Λεξικόν τ?ς ?λληνικ?ς γλώσσης “HENRY LIDDELL – ROBERT SCOTT”, τόμος 1, σελ. 126, λήμματα ?μάριος, ?μάριον, τό. Επομένως, είναι προφανές ότι από τη φράση “?μαρία φάραγξ” με την πάροδο του χρόνου σιγήθηκε το ουσιαστικό φάραγξ, δεδομένου ότι και μόνο του το επίθετο ?μαρία δήλωνε με σαφήνεια χείμαρρο, αφού, ως γνωστόν, με τα επίθετα προσδιορίζουμε ιδιότητες ή χαρακτηριστικά των ουσιαστικών.
Τη λέξη όμως Σαμαρία ή Σαμαριά (με προθεματικό σ- ή με συνίζηση) δεν μπορεί κανείς να βρει σε κείμενα της αρχαίας εποχής, δεδομένου ότι το προθεματικό σ- και η συνίζηση δεν είναι αρχαία αλλά μεσαιωνικά γλωσσικά φωνητικά φαινόμενα. (Βλέπε το παραπάνω ετυμολογικό Λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη, σελ. 1236, λήμμα σ- προθεματικό και 1372 λήμμα συνίζηση). Το προθεματικό δηλ. αυτό σ- προήλθε από συνεκφορά με το τελικό -ς των διαφόρων τύπων του οριστικού άρθρου (της, τις, τες, τους). Παραδείγματα: τους βώλους > σβώλους, της κόνεως > της κόνης > σκόνης, τις βο(υ)νιές > σβο(υ)νιές (=οι κοπριές του βοδιού), τους κανθάρους > σκανθάρους > σκανθάρι = φαγώσιμο ψάρι.
Κατά συνέπεια, αφού μεσαίωνας είναι η περίοδος ανάμεσα στον 5ο και τον 15ο περίπου αιώνα (δύση του ελληνιστικού κόσμου μέχρι την άλωση της Κων/λης), η λέξη Σαμαρία (με συνίζηση Σαμαριά) είναι μεσαιωνική. Αφού όμως το αφιερωμένο στην Οσία Μαρία εκκλησάκι χτίστηκε το έτος 1379, δηλ. περί τα τέλη του μεσαίωνα, συμπεραίνεται ότι από πολύ προγενέστερα ονομαζόταν το φαράγγι αυτό Σαμαριά και ότι απ´ αυτό επομένως προήλθε και το όνομα του ξωκκλησιού, που ήταν χτισμένο στο μέσο του φαραγγιού.
Το αντίθετο, ότι δηλ. προήλθε το τοπωνύμιο Σαμαριά απο το όνομα του ξωκκλησιού αυτού, θα ήταν παράλογο, διότι τότε πρέπει να δεχτούμε ότι το κοσμοξάκουστο αυτό φαράγγι μας δεν είχε προγενέστερα, πριν δηλ. από το 1379, όνομα.
Αλλωστε, είναι γνωστό ότι στην ιταλική γλώσσα, την οποία χρησιμοποιούσαν οι Βενετοί, όταν τονίζεται το τελικό φωνήεν λέξης, παίρνει βαρεία. Παραδείγματα: piet? = συμπάθεια, misert?= φτώχεια, citt? = πόλη, acidit? = οξύτητα, virt? = αρετή, Forl? = όνομα ιταλικής πόλης, Corf? = Κέρκυρα.
Για τον λόγο αυτό το τοπωνύμιο Samaria έτσι αναφέρεται σε πολλά ιταλικά μεσαιωνικά κείμενα, όχι Samari?.
Ο καθηγητής Χαραλ. Σημαιωνίδης στο εξαιρετικό πόνημά του “ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΟΙΚΩΝΥΜΙΩΝ” (έκδοση Ιεράς Μονής Κύκκου) τόμος Β´, σελ. 1238 αναφέρει το τοπωνύμιο Samaria (όχι  Samari?) σε μεσαιωνικό ιταλικό κείμενο.
Επίσης, δύο διαπρεπείς Ενετοί συγγραφείς, ο Francisco Barozzi στο περιγραφικό βιβλίο του “Descriptione dell´ isola di Creta” 1577 και ο Antonio Trivan στο αφηγηματικό σύγγραμμά του “Vari cose di Candia 1182-1669” αναφέρουν τον οικισμό Σαμαριά ως Samaria (όχι Samari?).
Βλέπε και “Το φαράγγι της Σαμαριάς” σελ. 94. Εκδοση: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων. Χανιά 2008.
Αντίθετα, ο Ιταλός συγγραφέας Basilica στο βιβλίο του “ΜΝΗΜΕΙΑ” αναφέρει το χωριό Σαμωνάς Αποκορώνου Χανίων ως Samon? (με βαρεία στο τελικό -α), διότι βέβαια το τονιζόμενο ληκτικό φωνήεν ελληνικής λέξης έτσι μόνο (με βαρεία) μπορεί να αποδοθεί στην ιταλική γλώσσα.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι Samaria (όχι Samarι?) λεγόταν, ακουγόταν και γραφόταν το όνομα του φαραγγιού μας και συνεπώς τεκμηριώνεται ότι η λέξη Σαμαριά δεν προήλθε από το όνομα “Οσία Μαρία” αλλά από την αρχαία λέξη ?μαρία, η οποία τον μεσαίωνα έγινε με συνίζηση ?μαριά και με προθεματικό σ- Σαμαριά.
Τελικά, αξίζει να αναφερθεί ότι ο διακεκριμένος φιλόλογος Ιωάννης Μωραλίδης, σε σχετική μελέτη του το 1984, ανάγει την ετυμολογία του τοπωνυμίου Σαμαριά στην αρχαία λέξη ?μάρα (βλέπε “ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΗΣ ΣΑΜΑΡΙΑΣ” σελ. 111. Εκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Χανίων. Χανιά 2008).
Σημειώνω ακόμη ότι κατά τη διάρκεια της βενετοκρατίας (1204-1669) οι Βενετοί, όπως είναι επιβεβαιωμένο ιστορικά, πήγαιναν συχνά στο φαράγγι της Σαμαριάς, ενδιαφερόμενοι προφανώς για την άφθονη και εκλεχτή ξυλεία του: Είναι επομένως πιθανό, μολονότι δεν μπορεί βέβαια να αποδειχτεί, ότι η ονομασία Σαμαριά του φαραγγιού θα τους θύμιζε το όνομα της προσφιλούς των αγίας Οσίας Μαρίας, ώστε να αποφασίσουν να χτίσουν τότε (1379) προς τιμή Της το γνωστό ξωκκλήσι μέσα στο φαράγγι.

*φιλόλογος, συγγραφέας του βιβλίου “ΛΕΞΙΚΟ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ και ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος”