Tου Δ. KAKABEΛAKH
Ενα βιβλίο που περιλαμβάνει μια αληθινά ξεχωριστή δημόσια συζήτηση ανάμεσα στον Γιούργκεν Χάμπερμας και τον καρδινάλιο Γιόζεφ Ράτσινγκερ, μετέπειτα πάπα Βενέδικτο ΙΣΤ.
Σ? αυτή τη συζήτηση που έγινε το 2004 και έχει παγκόσμια απήχηση είναι από τους μεγαλύτερους εν ζωή φιλόσοφους και ένας σπουδαίος θεολόγος, επιφορτισμένος επί 25 χρόνια με την ακρίβεια του καθολικού δόγματος συζήτησαν το κρίσιμο ερώτημα αν το φιλελεύθερο κράτος έχει ανάγκη μια προπολιτική θεμελίωση πάνω στη μεταφυσική, τη θρησκεία ή την ηθική.
Ο φιλόσοφος και ο θεολόγος δεν συμφώνησαν, βεβαίως, σε τίποτε επί της ουσίας?
Η συζήτησή τους, όμως, επανέθεσε, με νέους όρους, την παλαιά αντιπαράθεση λόγου και πίστης και ανέδειξε την ανάγκη και τη σημασία μιας αμφίπλευρης μαθητείας του εκκοσμικευμένου λόγου και της θρησκευτικής πίστης.
Τα περιθώρια κοσμοθεωρητικής σύγκλισης υπάρχουν ανάμεσα σε κάποιον που πιστεύει στον Θεό ως δημιουργό και σωτήρα του κόσμου και κάποιον που είναι άθεος;
Ευτυχώς κανένα, για όποιον δεν συγχέει την ένταση της πνευματικής αναμέτρησης με τις διπλωματίες και τις αβροφροσύνες, δηλαδή τα κούφια λόγια. Υπάρχουν, βεβαίως, από την άλλη τεράστια περιθώρια συνεργασίας και συμπόρευσης μέσα στην κοινωνία, για πλήθος ζητήματα της ανθρώπινης συμβίωσης -αρκεί ο καθένας να αφήνει την πόρτα του ανοιχτή. Αυτή η συμφωνία κανόνων και αρχών δημόσιας συζήτησης και συνύπαρξης πιστών και μη πιστών, όπως τη διατύπωσε ο Χάμπερμας και την αποδέχτηκε και ο Πάπας Βενέδικτος έχει ως πυρήνα της την ιδέα της αμφίπλευρης μαθητείας, όχι απλώς για λόγους πολιτικούς αλλά και για λόγους γνωστικούς: Κάτι έχει να μάθει ο ένας από τον άλλον. Τόσο μόνο. Μα που δεν είναι καθόλου λίγο (απόσπασμα από το επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη στο βιβλίο με τίτλο ´Αμφίπλευρη μαθητεία´ στο βιβλίο ´Η διαλεκτική της εκκοσμίκευσης – λόγος και θρησκεία´).
Αυτό το βιβλίο κυκλοφόρησε τέλος του 2010 από το βιβλιοπωλείο της Εστίας, στη σειρά ´Εστία ιδεών´ την οποία διευθύνει ο δ/ντής του περιοδικού της Εστίας, Σταύρος Ζουμπουλάκης. Μια σειρά που έχει ´καταθέσει´ περί τους 25 τίτλους για ιδέες, θέματα και ζωτικά προβλήματα του καιρού μας.
Στην εξαιρετικού ενδιαφέροντος συνομιλία μεταξύ του Γερμανού Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ, πρώην καρδινάλιου Μονάχου και καθηγητή και του επίσης κορυφαίου Γερμανού στοχαστή – φιλοσόφου Γιούργκεν Χάμπερμας διερευνώνται τα προπολιτικά θεμέλια του δημοκρατικού κράτους δικαίου (Χάμπερμας) και το στοιχείο που συνέχει τον κόσμο, με τα προπολιτικά ηθικά θεμέλια ενός φιλελεύθερου κράτους.
ΔΥΟ ΘΕΣΕΙΣ, ΔΥΟ ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ, ΜΙΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ
Από την πλευρά του ο Χάμπερμας τοποθετείται στα θέματα:
1. Η θεμελίωση του κοσμικού συνταγματικού κράτους πάνω στις πηγές του πρακτικού λόγου.
2. Πώς αναπαράγεται η αλληλεγγύη των πολιτών.
3. Οταν ο κοινωνικός ιστός διαρρηγνύεται.
4. Η εκκοσμίκευση ως αμφίπλευρη και συμπληρωματική διαδικασία μάθησης και
5. Ποια μορφή θα έπρεπε να έχει η συνύπαρξη πιστών και μη πιστών πολιτών;
Ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ διερευνά από την πλευρά του τα θέματα:
1. Ισχύς και δίκαιο.
2. Νέες μορφές ισχύος και νέα ερωτήματα για την αντιμετώπισή τους.
3. Προϋποθέσεις του Δικαίου. Δίκαιο – Φύση – Λόγος.
4. Η διαπολιτισμικότητα και οι συνέπειές της.
5. Πορίσματα.
Τον πρόλογο σ? αυτό το βιβλίο κάνει ο Φλόριαν Σούλερ, τη μετάφραση ο Ηλίας Τσιριγκάκης και το επίμετρο ο Πέτρος Ζουμπουλάκης.
ΜΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΠΗΧΗΣΗ
Ο σημαντικός αυτός διάλογος μεταξύ του σημερινού Πάπα και του μεγαλύτερου εν ζωή, σύγχρονου Γερμανού φιλοσόφου Χάμπερμας έγινε στις 19 Ιανουαρίου 2004, στο Μόναχο μετά από πρόσκληση της Καθολικής Ακαδημίας της Βαυαρίας. Η συζήτηση αυτή βρήκε παγκόσμια απήχηση επειδή συνδυάστηκε μετά από την πραγματοποίησή της με δύο ανόμοιες αφορμές:
α) Με τα εβδομηκοστά πέμπτα γενέθλια του Γιούργκεν Χάμπερμας στις 18 Ιουνίου 2004 και
β) Με την εκλογή του καρδινάλιου Γιόζεφ Ράτσινγκερ στο παπικό αξίωμα στις 19 Απριλίου 2005.
Τη συζήτηση αυτή διεύθυνε ο Φλόριαν Σούλερ, διευθυντής της Καθολικής Ακαδημίας της Βαυαρίας, ο οποίος στον πρόλογο του βιβλίου γράφει ότι με αφορμή την εκλογή του Πάπα Βενέδικτου και τον εορτασμό των 75 χρόνων του Γιούργκεν Χάμπερμας θύμισαν στους συντάκτες των γνωστότερων εφημερίδων -φυσικά από διαφορετική κάθε φορά σκοπιά- τη συζήτηση που διεξήγαγαν οι δύο αυτοί πνευματικοί αντίποδες στις 19 Ιανουαρίου 2004, στο Μόναχο.
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΑΜΟΥΣΟΣ
Ο ΧΑΜΠΕΡΜΑΣ
Τα εναύσματα για την τελική πραγματοποίηση αυτής της συζήτησης ήταν πολλά?
Ομως, ένα ακόμη έναυσμα που οδήγησε σ? αυτή τη συζήτηση ήταν και το ακόλουθο. Τρεις εβδομάδες μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 ο Γιούργκεν Χάμπερμας εκφώνησε στη Φραγκφούρτη τον πολύκροτο λόγο του με αφορμή την παραλαβή του βραβείου Ειρήνης της Ενωσης Γερμανών Βιβλιοπωλών.
Τότε εξέπληξε πολλούς ο φιλόσοφος δηλώνοντας ´θρησκευτικά άμουσος´. Για να ζητήσει από την εκκοσμικευμένη κοινωνία μια επανεκτίμηση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, που είναι κάτι περισσότερο και διαφορετικό από απλά λείψανα ενός οριστικά χαμένου παρελθόντος που συνιστούν μια ´γνωστική πρόκληση για τη φιλοσοφία´. Η ομιλία του παρομοιάστηκε με ´ρίξιμο του γαντιού´ στις εκκλησίες. Το οποίο, όμως, δεν βρέθηκε κανείς να το σηκώσει?
Πάντως, οι διάσημοι αυτοί συνομιλητές δεν είχαν ξανασυναντηθεί προσωπικά πριν από εκείνο το απόγευμα της 19ης Ιανουαρίου 2004 ούτε είχαν ανέβει ποτέ σε κοινό βήμα όπως αναφέρει στον πρόλογό του ο Φλόριαν Σούλερ.
Ομως και οι δύο αυτές προσωπικότητες πορεύθηκαν σχεδόν, σε παράλληλους βίους για να προκαλούν και να διαμορφώνουν όλο και πιο ενεργά τον δημόσιο διάλογο. Οπου στη δημόσια εικόνα του πρώτου κυριαρχεί η ενατένιση του θεού, του ανθρώπου και του κόσμου ως προσωποποιήσεων του καθολικού δόγματος, ενώ στου δεύτερου ως προσωποποιήσεων του ελεύθερου, ατομικού, κοσμικού στοχασμού.
Η ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΟΥ ΣΥΝΕΧΕΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
Τέλος, στον ενδιαφέροντα πρόλογό του ο διευθυντής της Καθολικής Ακαδημίας της Βαυαρίας, Φλόριαν Σούλερ, χαρακτηρίζει ως ´ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ´ το θέμα του διαλόγου που συμφωνήθηκε να είναι το εξής: (όπως ήδη έχουμε αναφέρει) ´Προπολιτικά ηθικά θεμέλια ενός φιλελεύθερου κράτους´. Δηλαδή, ο πνευματικός – ηθικός αγώνας για τη θεμελίωση μιας πιο ανθρώπινης κοινωνίας.
Βασικά, ο καρδινάλιος, τότε Ράτσινγκερ, τιτλοφορεί το κείμενό του ´Το στοιχείο που συνέχει τον κόσμο´. Μια θεμελιακή παρατήρηση στην οποία διαφαίνονται βασικές αρχές, αξιώματα, εν τέλει θρησκευτικά και κοσμικά κριτήρια της προσωπικής στάσης, η οποία υπόκειται στη βάσανο της δημόσιας επιχειρηματολογίας.
Με θεώρηση (από την πλευρά του Γιόζεφ Ράτσινγκερ) της ανθρώπινης οντότητας ως δημιούργημα του δημιουργού της. Μια προϋπόθεση οποιουδήποτε ορθολογικού συλλογικού καθορισμού.
Αλλά, για τον Γιούργκεν Χάμπερμας ´το στοιχείο που συνέχει τον κόσμο´ είναι ο ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ενός μεταφυσικού εκκοσμικευμένου στοχασμού.
ΚΑΤΑΛΗΞΗ: ΠΑΡΟΜΟΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Στο πεδίο, όμως, της πράξης τόσο ο Γιούργκεν Χάμπερμας όσο και ο Γιόζεφ Ράτσινγκερ καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα με θεμελίωση μιας ηθικής συμπεριφοράς.
Προτείνουν, όμως, σαφώς διακριτές λύσεις στο ζήτημα ´της αποδοχής´ του γραπτού δικαίου ή ´στη ζύμη των κινήτρων´. Με διαφωτιστική και διδακτική τη συστηματοποίηση και τη δόμηση του εκάστοτε κεντρικού επιχειρήματος. Αλλά και με άκρως ερεθιστικές τις οπτικές που δεν αναμενότανε από τον κάθε εισηγητή.
Ο Φλόριαν Σούλερ επισημαίνει στην τελευταία πρόταση του προλόγου του ότι: ´Τον 18ο αιώνα έδρασε ο Πάπας Βενέδικτος ΙΔ με αυτό το όνομα, που παρέμεινε στο παπικό αξίωμα από το 1740 ως το 1758. Ως ένας από τους σπουδαιότερους λόγιους του καιρού του διατηρούσε συχνή αλληλογραφία με τον κορυφαίο διαφωτιστή (και επικριτή της εκκλησίας) ΒΟΛΤΑΙΡΟ. Τότε, όπως και τώρα, ο Πάπας και ο διαφωτιστής φιλόσοφος εμφανίζονται ως τα πρότυπα ενός διαλόγου που έχει αποφασιστική σημασία για τη μελλοντική μορφή του κόσμου μας´.
Ως αναγκαιότητα, ολοκλήρωση του κειμένου μας, για έναν τόσο ενδιαφέροντα διάλογο, επιλέγουμε δύο, κατά τη γνώμη μας, αντιπροσωπευτικών αποσπασμάτων από τα κείμενα του διαλόγου αυτών των δύο κορυφαίων προσωπικοτήτων.
ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ
ΠΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΜΗ ΠΙΣΤΩΝ
α) Από την ομιλία του Γιούργκεν Χάμπερμας που περιλαμβάνει 5 σημεία επιλέγουμε το τελευταίο μέρος του τέταρτου σημείου που έχει τίτλο: ´Η εκκοσμίκευση ως αμφίπλευρη και συμπληρωματική διαδικασία μάθησης´ που έχει ως εξής:
´?Η αγορά και η διοικητική εξουσία εκτοπίζουν από ολοένα και περισσότερους τομείς της ζωής την κοινωνική αλληλεγγύη, τον συντονισμό δηλαδή των δράσεων με βάση αξίες, κανόνες και μια χρήση της γλώσσας που να αποσκοπεί στη συνεννόηση. Κατά συνέπεια είναι προς το συμφέρον και του ίδιου του συνταγματικού κράτους να προστατεύει τις πολιτισμικές πηγές που τροφοδοτούν την κανονιστική συνείδηση και την αλληλεγγύη των πολιτών.
Η συντηρητική στροφή αυτής της συνείδησης αντικατοπτρίζεται στον λόγο για μια «μεταεκκοσμικευμένη κοινωνία».
Ο όρος δεν αποδίδει μόνο το γεγονός ότι η θρησκεία συνεχίζει να διεκδικεί μια θέση σε ένα ολοένα και εντονότερα εκκοσμικευμένο περιβάλλον και ότι η κοινωνία προς το παρόν υπολογίζει στη διατήρηση των θρησκευτικών κοινοτήτων. Ούτε το επίθετο «μεταεκκοσμικευμένος» αποδίδει τις θρησκευτικές κοινότητες απλώς τη δημόσια αναγνώριση για τον λειτουργικό ρόλο που διαδραματίζουν στην αναπαραγωγή κινήτρων και διαθέσεων που είναι επιθυμητά. Στη δημόσια συνείδηση μιας μετα-εκκοσμικευμένης κοινωνίας αντικατοπτρίζεται πολύ περισσότερο μια κανονιστική άποψη που επηρεάζει την πολιτική συναναστροφή των μη πιστών πολιτών με τους πιστούς?
Με τον «εκσυγχρονισμό της δημόσιας συνείδησης» να αγγίζει με διαφορά φάσης τόσο τις θρησκευτικές όσο και τις κοσμικές νοοτροπίες και να τις μεταβάλλει ανακλαστικά. Ετσι και οι δύο πλευρές εφόσον από κοινού αντιλαμβάνονται την εκκοσμίκευση της κοινωνίας ως μια συμπληρωματική διαδικασία μάθησης, μπορούν αμοιβαία να πάρουν στα σοβαρά τη συμμετοχή τους σε επίμαχα δημόσια ζητήματα συν τοις άλλοις και για λόγους γνωστικούς´.
Για να καταλήξει στο πέμπτο σημείο της συν-ομιλίας του να αποφανθεί ότι: ´Μια φιλελεύθερη πολιτική κουλτούρα μπορεί, μάλιστα, να προσδοκά από τους μη πιστούς να συμμετέχουν στις προσπάθειες μετάφρασης των σημαντικών συμβόλων της θρησκείας από τη θρησκευτική σε μια δημόσια γλώσσα, προσβάσιμη σε όλους´.
ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΛΟΥΝΤΑΙ
ΣΕ ΑΜΟΙΒΑΙΑ ΚΑΘΑΡΣΗ ΚΑΙ ΙΑΣΗ
Θα τελειώσουμε με αποσπάσματα από την κατάθεση του τότε καρδινάλιου Γιόζεφ Ράτσινγκερ (και σημερινού Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ). Η δική του ομιλία περιλαμβάνει 4 μέρη με το πέμπτο μέρος να αποτελεί ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ από τα οποία θα παραθέσουμε αποσπάσματα:
´Τι πρέπει, λοιπόν, να γίνει;´. Οσον αφορά τις πρακτικές συνέπειες, συμφωνώ σε μεγάλο βαθμό με τις απόψεις που εξέθεσε ο Γιούργκεν Χάμπερμας για μια μεταφυσική κοινωνία, για τη διάθεση αλληλογνωριμίας και για τον αυτοπεριορισμό εκ μέρους και των δύο πλευρών. Θα ήθελα να συνοψίσω τη δική μου οπτική σε δύο θέσεις:
1) ´Είδαμε ότι εκδηλώνονται παθολογικά φαινόμενα στη θρησκεία, που είναι άκρως επικίνδυνα και μας υποχρεώνουν να θεωρήσουμε το θεϊκό φως του Λόγου ως ένα ελεγκτικό όργανο, όπως θα λέγαμε, που οφείλει διαρκώς να αποκαθάρει και να ρυθμίζει τη θρησκεία το φαντάζονταν και οι πατέρες της εκκλησίας´.
ΝΑ ΣΥΝΟΜΙΛΗΣΕΙ ΕΙΛΙΚΡΙΝΑ Ο ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ
Από τις σκέψεις μας, όμως, φάνηκε συνάμα ότι υπάρχει (μολονότι η ανθρωπότητα δεν το έχει συνειδητοποιήσει εν γένει) και η παθολογία του ΛΟΓΟΥ, η ύβρις του Λόγου, που δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη αλλά πιο απειλητική, αν κρίνουμε από τη δυνητική καταστροφικότητά της: ατομική βόμβα, ο άνθρωπος ως προϊόν.
Γι? αυτό αντιστρόφως, πρέπει να υπενθυμίσουμε και στον λόγο τα όριά του και να του μάθουμε να τείνει ευήκοον ους στις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις της ανθρωπότητας. Αν χειραφετηθεί εντελώς και απορρίψει τούτη τη δεκτικότητα, τούτο τον συσχετισμό, θα αποβεί ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΟΣ? θα μιλούσα, λοιπόν, για την απαραίτητη δυνατότητα σχέσεως ανάμεσα στον Λόγο και την Πίστη, τον Λόγο και τη Θρησκεία, που καλούνται σε μια αμοιβαία κάθαρση και ίαση και έχουν ο ένας την ανάγκη του άλλου.
2) Αυτός ο βασικός κανόνας πρέπει στη συνέχεια να συγκεκριμενοποιηθεί έμπρακτα στο διαπολιτισμικό περιβάλλον της εποχής μας. Δίχως αμφιβολία τα δύο βασικά μέρη που πρέπει να συσχετιστούν είναι η χριστιανική πίστη και ο δυτικός κοσμικός ορθολογισμός. Αυτό μπορεί και πρέπει να ειπωθεί χωρίς κακώς ενοούμενο ΕΥΡΩΚΕΝΤΡΙΣΜΟ.
Οι δυο τους καθορίζουν την κατάσταση του κόσμου όσο καμιά άλλη πολιτισμική δύναμη. Αλλά αυτό πάλι δεν σημαίνει πως οι άλλοι πολιτισμοί μπορούν να τεθούν στο περιθώριο ως ένα είδος αμελητέας ποσότητας.
Θα ήταν μια ύβρις της Δύσης, που θα την πληρώναμε ακριβά και εν μέρει ήδη την πληρώνουμε?
Πρέπει οι δύο ακρογωνιαίοι λίθοι του δυτικού πολιτισμού να αποτολμήσουν μια ακρόαση να σχετιστούν ειλικρινά με τους υπόλοιπους πολιτισμούς?´.
Η διαλεκτική της εκκοσμίκευσης -λόγος και θρησκεία- είναι ένα σημαντικό βιβλίο ΣΥΜΒΟΛΗ απέναντι στη βαθειά πνευματική κρίση του κόσμου.
