φρασεολογίας στη νεοελληνική γλώσσα
Πρόλογος Ειρηναίου Γαλανάκη
Tου
Δ. KAKABEΛAKH
Ενα βιβλίο γλωσσικής πνευματικής εντρύφησης και σημασίας που αναδεικνύει λέξεις και φράσεις ολόκληρες της ορθοδοξίας μας που έχουν μεταφερθεί με μορφή αποφθεγμάτων κ.λπ. στο γραπτό και τον προφορικό λόγο του ελληνικού λαού, για να επισφραγίζει αλήθειες ανώτερου κύρους και εμπειρίας της καθημερινής ζωής.
´Θαύμα θαυμάτων κεχαριτωμένη εν σοι θεωρούσα η φύσις αγάλλεται´ ή ´ευλογημένος καρπός´ στο τροπάριο . ´Ευλογημένη συ εν γυναιξί και ευλογημένος ο καρπός της κοιλίας σου´. Κι ακόμα: ´Αλλαλα τα χείλη των ασεβών των μη προσκυνούντων την εικόνα σου την σεπτήν´ παράκλησις εις την υπεραγίαν Θεοτόκον, μεγαλυνάρια.
Φράση που χρησιμοποιείται επί βλασφήμην. Οπως αναφέρεται στη σελ. 58 του εξαιρετικής σημασίας βιβλίου του φιλολόγου καθηγητή Γεωργίου Λουπάση, με τίτλο: ´Επιδράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας στη νεοελληνική γλώσσα´ (εκδόσεις Σμίλη) 2003.
ΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Τώρα, ύστερα από εφτά χρόνια, με την ευκαιρία και του φετινού κατανυκτικού-παρακλητικού δεκαπενταύγουστου της ένδοξης Κοίμησης της Θεοτόκου, ένοιωσα τη συναισθηματική ανάγκη να γράψω για τις επιδράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας στη νεοελληνική μας γλώσσα.
Επιδράσεις οι οποίες εκφράζουν τον ορθόδοξο πολιτισμό της Καινής Διαθήκης. Αλλά και γλωσσικών εκφράσεων της Παλαιάς Διαθήκης οι οποίες συναρτώνται με την εκκλησία του Χριστού της “Νέας Ιερουσαλήμ”.
Αυτές, βασικά, οι επιδράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας στη Νεοελληνική γλώσσα συνδέονται με τον λόγο των Ευαγγελίων, με το λόγο των πράξεων των αποστόλων, την επιστολήν Παύλου, Πέτρου, Ιακώβου κ.λπ. καθώς και τον εσχατολογικό λόγο της αποκάλυψης.
Καθώς και με όλο το σώμα του υμνολογικού εκκλησιαστικού θησαυρού της Εκκλησίας μας. Καθώς και τους λόγους των πατέρων της “καθ? ημάς ανατολής”.
Για να περάσουν μέσα από την μακρά διαδρομή του βυζαντινού και μεταβυζαντινού μας πολιτισμού μέσα στο Σώμα της Νεοελληνικής γλώσσας, ως καθοριστικά γλωσσικά αποθησαυρίσματα και αναφορές της ελληνορθόδοξης γλωσσικής μας ζωής. Σε ηθικό, πνευματικό, συμβολικό, προτρεπτικό, αποτρεπτικό, επιβραβευτικό, αλλά και αποδοκιμαστικό επίπεδο, στην καθημερινή κοινωνική γλωσσική λειτουργία και επικοινωνία μας.
ΠΟΛΥΕΠΙΠΕΔΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΓΙΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΩΝ ΡΙΖΩΝ
Βέβαια, τα καθοριστικά αποσπάσματα της εκκλησιαστικής αυτής φρασεολογίας μας σ? ένα μεγάλο ποσοστό (μικρό ή μεγαλύτερο) των Νεοελλήνων δεν ήταν απολύτως κατανοητά ως προς τις ρίζες τους, τις σημασίες τους, τις χρήσεις τους, τις επιδράσεις τους, τις ετυμολογικές συνιστώσες τους και τις πολυδύναμες κοινωνικές λειτουργίες τους, καθώς και στις ιστορικές τους αναγωγές.
Αυτό, όμως, το πολυσήμαντο έργο (και ιδιαίτερα πολύτιμο) ανέλαβε να το πραγματοποιήσει με πνευματική αφιέρωση και υψηλό βαθμό επιστημονικής φιλολογικής και γλωσσικής ευθύνης ένας από τους σύγχρονους άξιους φιλολόγους ο Γεώργιος Ι. Λουπάσης. Το έργο αυτό (248 σελίδες) το εξέδωσε ο εκδότης ποιοτικών βιβλίων Χρήστος Κουτσιαύτης που διευθύνει τις εκδόσεις “Σμίλη”.
ΚΑΤΑΒΥΘΙΣΗ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ – ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΟΧΕΣ
Βέβαια, ο Γ. Λουπάσης προκειμένου να συνθέσει αυτό το αξιόλογο έργο του, καταβυθίστηκε σε όλες τις αρχαίες, τις αττικές, αλεξανδρινές, δημώδεις, λαογραφικές και νεοελληνικές πηγές και γλωσσικές μαρτυρίες με πολύτιμους σχολιασμούς, αναφορές και εξηγήσεις τους στο σύνολο της σύνθεσής του.
Κυρίως, όμως, προσάρμοσε όλες αυτές τις “επιδράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας” στην
– πολιτική, οικονομική και κοινωνική- χρήση τους στην τρέχουσα καθημερινότητα.
Αναζητώντας (μέσα από βιβλιοαναφορές, δημοσιεύματα αθηναϊκών και τοπικών εφημερίδων, από ομιλίες στη Βουλή, από ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές) τις επιδράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας στη Νεοελληνική μας γλώσσα, μέσα από τη διαχρονική εξέλιξη της αρχαίας, της λόγιας, καθαρεύουσας και της δημοτικής μορφής της.
Για να μας δώσει ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου (όπως ο ίδιος σημειώνει στον πρόλογο του) “μια από τις πηγές που τροφοδότησαν με λεξιλόγιο και φρασεολογία τη Νεοελληνική μας γλώσσα. Οχι μόνο με λέξεις μεμονωμένες, αλλά και με φράσεις ολόκληρες από τα βιβλικά, τα λειτουργικά κείμενα και την υμνολογία της ορθοδοξίας μας…
Εκφράσεις καθοριστικές από την εκκλησιαστική μας γλώσσα “οι οποίες έχουν μεταφερθεί με μορφή αποφθεγμάτων και παροιμιών -όπως αναφέρει στην εισαγωγή του ο γεραρός Μητροπολίτης Ειρηναίος Γαλανάκης- στον γραπτό και τον προφορικό λόγο του ελληνικού λαού, για να επισφραγίσουν αλήθειες ανωτέρου κύρους και εμπειρίες της καθημερινής ζωής”.
ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΒΙΒΛΙΩΝ ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ
Το βιβλίο αυτό, για το οποίο έχουν γραφτεί πολλά την εποχή της έκδοσής του το επαναφέρουμε στην επικαιρότητα γιατί, τέτοια βιβλία, που αποτελούν κατάθεση δεν πρέπει να “θυσιάζονται” στην “κρεατομηχανή” της μόδας και της παρουσιαστικής επικαιρότητας γιατί αυτά είναι πάντα επίκαιρα και αναγκαία.
Με αυτή την πεποίθηση τόσο στη σελίδα “με την ευθύνη του πνεύματος” την οποία φροντίζω -εδώ και 30 χρόνια- όσο και στη Στοά του βιβλίου που διευθύνω, προσπαθώ να ανατρέχω συχνά σε παλιότερες χρονολογικές εκδόσεις βιβλία, τα οποία “πρόβλεψα και προδιατύπωσα” απόψεις-θέσεις που επαληθεύονται ή που έχουν διαρκώς επί καιρό αντίκρυσμα του λόγου που έχουν εκφράσει.
Ενα από αυτά τα βιβλία πιστεύω πως είναι αυτό που παρουσιάζουμε σήμερα του “ανήσυχου” πνευματικά και ερευνητικού, με πρωτοτυπία φιλόλογου Καθηγητή Γεωργίου Ι. Λουπάση.
ΜΕ ΩΡΑΙΟ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΟΥ ΕΙΡΗΝΑΙΟΥ ΓΑΛΑΝΑΚΗ ΚΑΙ ΕΞΑΙΡΕΤΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Το βιβλίο περιλαμβάνει: α) Πρόλογο του λόγιου και μαχόμενου ιεράρχη, του Διεθνώς γνωστού Ειρηναίου Γαλανάκη, τον από Κισάμου και Σελίνου Γεραρού Μητροπολίτη
β) Βραχυγραφίες – βιβλιογραφία
γ) Τίτλοι χρησιμοποιούμενοι (στις παραπομπές)
δ) Εκτενή εισαγωγή -30 σελίδων- του συγγραφέα
ε) Η εκκλησιαστική φρασεολογία στην νεοελληνική γλώσσα
στ) Επίμετρο Α´ ονόματα που έχουν αποκτήσει συμβολισμό
ζ) Επίμετρο Β´ Λέξεις με ειδικό βάρος λόγων συμφραζομένων
Από την πλούσια υπομνηματικοποιημένη εισαγωγή του φαίνεται η μεγάλη προσπάθεια του συγγραφέα για να αναδείξει και να αποδείξει σε βαθιά έκταση χρήσης από τον ελληνικό λαό τις “επιδράσεις της εκκλησιαστικής φρασεολογίας στη νεοελληνική γλώσσα. Αναφερόμαστε, με ενδεικτικά αποσπάσματα σ? αυτή την εμπεριστατωμένη ερευνητικά των πηγών, εισαγωγή αυτή.
ΑΝΤΛΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
α) “Μια από τις πηγές που τροφοδότησαν με λεξιλόγιο και φρασεολογία τη Νεοελληνική γλώσσα είναι η Εκκλησία με τις ποικίλες εκδηλώσεις και δραστηριότητές της, γενικότερα δε η θρησκευτική ζωή του λαού μας. Η θεία λειτουργία, ο εσπερινός, ο όρθρος, το ευχέλαιο, ο γάμος, το βάπτισμα, η νεκρώσιμη ακολουθία, η αρτοκλασία και πολλές άλλες μικρότερες ή μεγαλύτερες σε διάρκεια ακολουθίες συνοδεύονται από αναγνώσματα, ευχές, τροπάρια κ.λπ. τα οποία περιέχουν λέξεις ή φράσεις που στο πέρασμα του χρόνου και με τη συχνή επανάληψή τους αποτυπώθηκαν στη μνήμη ακόμα και των απλών ανθρώπων, κατόπιν δε εισήχθησσαν και στην καθημερινή ομιλία”.
β) “Οι επιδράσεις τις οποίες δέχθηκε η ομιλουμένη από την εκκλησιαστική γλώσσα έχουν ήδη επισημανθεί. Το γεγονός εξάλλου ότι η Αγία Γραφή και η υμνογραφία άσκησαν επιδράσεις και σε δημιουργούς δημωδών μεταβυζαντινών στιχουργημάτων ή σε συγγραφείς κειμένων ήσσονος σημασίας (είτε πεζών είτε ποιημάτων) όχι μόνο πιστοποιεί, την άντληση γλωσσικού υλικού από τη δεξαμενή της εκκλησιαστικής γλώσσας, αλλά συντελεί στην περαιτέρω διάδοσή του”.
ΣΕ ΕΞΟΣΤΡΑΚΙΣΜΟ Η ΛΟΓΙΑ ΓΛΩΣΣΑ
γ) “…Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η γλωσσική κατάρτιση των νεότερων γενεών υποχωρεί, λόγω του εξοστρακισμού (από την εκπαίδευση της λόγιας γλώσσας). Με μεγαλύτερη λοιπόν δυσκολία οι σημερινοί νέοι αντιλαμβάνονται και αποδέχονται φρασεολογία υποταγμένη στους κανόνες της γραμματικής και της σύνταξης τής (άγνωστης σ? αυτούς) αττικής διαλέκτου.
Προς την ίδια κατεύθυνση ωθεί τα πράγματα η συνεχώς εντεινόμενη άμβλυνση του θρησκευτικού συναισθήματος του σύγχρονου ανθρώπου και η περαιτέρω απομάκρυνσή του από τη ζωή και τις εκδηλώσεις της Εκκλησίας. Ομως, αντιστάθμισμα σ? αυτά αποτελεί το ότι στις μέρες μας με την ποικιλία και την αποτελεσματικότητα των μέσων επικοινωνίας είναι δυνατόν λίγοι άνθρωποι να χρησιμοποιούν το υπό εξέταση υλικό και να το μεταδώσουν σε μεγάλο αριθμό συνανθρώπων. Αν μάλιστα το χρησιμοποιούν συχνά είναι δυνατόν να προκύψουν εντυπωσιακά αποτελέσματα.
ΠΟΣΟ ´ΑΘΩΟΙ´ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΕΙΜΑΣΤΕ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ
Πάντως, πολύτιμη είναι η συμβολή του Γ. Λουπάση στις αναφορές, επικαιροποίησης που κάνει (στην εισαγωγή του) για τις σύγχρονες επιδράσεις (στην πολιτική, την κοινωνική, την οικονομική, ακόμα και την επιστημονική μας ζωή) της εκκλησιαστικής φρασεολογίας τόσο από την Παλαιά όσο και από την Καινή Διαθήκη. Αναφέρουμε λίγα παραδείγματα (ως χρήσιμους συσχετισμούς στη σύγχρονη ζωή μας, αλλά και σε όλες τις εποχές του Ορθόδοξου δισχιλιετούς μας πολιτισμού).
“Αθώος είμι από του αίματος του δικαίου τούτου – Ματθ. 27, και πρβλ. αθώος εγώ από του αίματος ταύτης Δανιήλ, Σωσσάνα 46?
Λέγεται από όσους αρνούνται τη συμμετοχή τους σε κάποια πράξη ή για όσους δεν συμφωνούν για πράγματα που οι ίδιοι θεωρούν άδικα…
Αλήθεια, πόσοι αρνούνται τη συμμετοχή τους (σε σύγχρονους “σταυρωμούς” και αγωνίζονται εναντίον των άπειρων αδικιών της εθνικής και παγκόσμιας πορείας μας;
“Αρχή ωδίνων – πάντα δε ταύττα αρχή ωδίνων” (Ματθ. 24.8)
Λέγεται για προβλεπόμενες συμφορές και περιπέτειες μεγάλης έκτασης η έκβαση των οποίων αναμένεται να έχει οδυνηρές συνέπειες?
Ομως, για τις ωδίνες που έχουν αρχίσει για τον κόσμο και τη χώρα μας ποιός – ποιός δίνει σημασία;
Ενα πολύτιμο βιβλίο με πανελλήνια αξία και χρησιμότητα γραμμένο από έναν στοχαστικό λόγιο της περιφέρειας, τον φιλόλογο καθηγητή Γ. Λουπάση.
