Γράφει ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ι. ΛΟΥΠΑΣΗΣ*
Με τίτλο ´Χάρτης πόλεως Χανίων´ ο Δήμος Χανίων εξέδωσε πριν από λίγο καιρό έναν οδηγό χρήσιμο (και) για τους επισκέπτες της πόλης μας.
Το περιεχόμενό του αναγγέλλεται από τον τίτλο, δεν περιορίζεται όμως μόνο στην αποτύπωση του πολεοδομικού ιστού, αλλά επεκτείνεται και στην επισήμανση των κυριότερων αξιοθέατων ή χώρων και εγκαταστάσεων, αυτών που για διάφορους λόγους θα ήταν δυνατόν να ενδιαφέρουν τον χρήστη του.
Πρόκειται για ευπρόσδεκτη ενέργεια του Δήμου, πολύ περισσότερο για το λόγο ότι το έντυπο αυτό δεν πωλείται, αλλά διανέμεται δωρεάν. Θα περιμέναμε όμως να επιδειχθεί μεγαλύτερη προσοχή από όσους είχαν την ευθύνη για την έκδοσή του. Μια σειρά δηλαδή από ποικίλα λάθη ή από «αταξίες» αποτελούν όχι αμελητέο μειονέκτημα προκαλώντας εύλογες απορίες. Προσωπικά, αν ήξερα ότι ετοιμάζεται αυτή η έκδοση, θα είχα την ελπίδα ότι δεν θα επαναληφθούν λάθη του παρελθόντος. Το λέω δε αυτό έχοντας υπόψη π. χ. τις πινακίδες που παλαιότερα αναρτήθηκαν με τα ονόματα των δρόμων (έγραψα σχετικά στα ΧΝ στις 27-10-2009, αλλά φωνή βοώντος…!)
Αφού πρώτα επισημάνω ότι η απεικόνιση των δρόμων σε ορισμένα σημεία δεν είναι η καλύτερη και ότι από αρκετούς δρόμους, ακόμη και κεντρικούς, λείπει η ονομασία (αυτά πάντως είναι εξ αντικειμένου έργο δύσκολο, διότι πρόκειται για χάρτη μικρών διαστάσεων), καταθέτω τις παρατηρήσεις μου ελπίζοντας να τύχουν της επιβαλλόμενης προσοχής, ώστε σε ενδεχόμενη επανέκδοση να διορθωθούν τα λάθη.
1. Ανομοιομορφία στον τονισμό των ονομάτων. Είναι γνωστό ότι τα ονόματα των δρόμων αναγράφονται σε πτώση γενική. Στο Χάρτη ο τόνος άλλοτε κατεβαίνει στην παραλήγουσα και άλλοτε διατηρείται στην ίδια με της ονομαστικής συλλαβή, ενώ πρόκειται για όμοιες περιπτώσεις (είναι όλα προπαροξύτονα). Έτσι, συναντάμε τους τύπους Αντωνίου (Μελιδόνη), Μαρκοπούλου, Γρηγορίου, Ικάρου, Ελευθερίου, Κοκκίνου, Νεάρχου, Θεοτοκοπούλου, Δικτύν(ν)ης, Μελετίου, Γερασίμου, Παρθενίου, Μαργουνίου, Ιωαννικ(ε)ίου, Μαλαθύ(ή)ρου, Ηροδότου, Ομήρου, Φιλίππου, (Μεγάλου) Αλεξάνδρου και παράλληλα τους τύπους Γεράσιμου, Ζαμπέλιου, Μάξιμου, Χρύσανθου επίσκοπου, Γεώργιου (Καραϊσκάκη, Σεϊμένη, Καψωμένου), Ελευθέριου, Χαρίλαου (Τρικούπη), Κουστογέρακου, Ανδρόνικου, Νικόλαου, Ηγούμενου, Ευάγγελου, Άγνωστου, Ευαγγελίστριας, Δημήτριου (Δούκα).
2. Ανομοιομορφία ως προς το τυπικό της γραμματικής. Άλλων δρόμων τα ονόματα σχηματίζονται σύμφωνα με τους κανόνες της λόγιας παράδοσης, άλλων σύμφωνα με τη νεοελληνική γραμματική. Κοντά, δηλαδή, στους τύπους Σαρπηδόνος, Τιμολέοντος (Βάσσου) Αναγνώστου, Επιμενίδου, Περικλέους, Διογένους, Σόλωνος, Μίνωος, Βύρωνος, Μαλάξης, Μηθύμνης, Κριτοβουλίδου, Αντωνιάδου, Δικτύν(ν)ης, Γόρτυνος, Φοίνικος, ακόμη και Τρομαρίσσης (!) υπάρχουν οι τύποι Φειδία, Αχιλλέα, Καλλικράτη, Λεωνίδα, Καποδίστρια, Κουντουριώτη.
3. Εσφαλμένη γραφή ονομασιών: Κισσάμου (αντί Κισάμου), Κνωσσού (Κνωσού), Καλησπέριδων (Καλησπέρηδων), Ιωαννικείου (Ιωαννικίου, Σαρπηδώνος (Σαρπηδόνος), Καλυκάς (Καλικάς. Δεν έχει σχέση με τον κάλυκα. Είναι όνομα επαγγελματικό, και στη συνέχεια οικογενειακό, συνώνυμο του «παπουτσής»), Κανδάνου (Καντάνου), Σαρηδαντώνη (Σαρρηδαντώνη), Ελωτείας (Ελλωτίας), Δικτύνης (Δικτύννης. Δίκτυνα είναι η αράχνη!), Μαλαθύρου (Μαλαθήρου), Γκάλη (Γκάλλι), Βιβιλάκη (Βυβιλάκη), Πολογιώργη (Πωλογιώργη).
4. Παραποίηση ονομάτων με βάση την επιλεχθείσα αναγραφή: Ι. Σκαλίδη (αντί Α., δηλ. Αναγνώστη, Σκαλίδη), Αρκολέοντος (Αρχολέων ή Αρκολέων, αφού η λέξη είναι στη γενική πληθυντικού ως όνομα οικογενειακό. Αρχολέοι ή Αρκολέοι ονομάζονταν τα μέλη της οικογένειας), Βαρούχων (Βαρουχών), Ι. Δασκαλογιάννη (χωρίς το Ι., αφού το βαπτιστικό Ιωάννης υπάρχει ως β΄ συνθετικό στο ´Δασκαλογιάννης´), Πεζάνου (Πεζανού. Το επώνυμο είναι Πεζανός), Πρεβέλης (Πρέβελη. Το όνομα είναι αρσενικού γένους), Βαλέστρας (Βαλέστρα. Πρόκειται για όνομα άνδρα, όχι γυναίκας), Κράπη (Κράπης. Τοπωνύμιο θηλυκού γένους), Αλμυρίδος (Αλμυρίδας. Εφόσον πρόκειται για το χωριό του Αποκορώνου, η λέξη στην ονομαστική δεν είναι Αλμυρίς αλλά Αλμυρίδα).
5. Παραβίαση της άτυπης αρχής, σύμφωνα με την οποία, όταν αναγράφεται και το βαπτιστικό, προηγείται του επωνύμου: Γεωργιάδη Ανδρέα, Σφακιανάκη Ι..
6. Εσφαλμένη αναγραφή της λέξης κοινοφελής, αντί κοινωφελής. Η λέξη σύλλογος που προηγείται (σε δύο αναγραφές) του ονόματος Χρυσόστομος πρέπει να γραφεί με κεφαλαίο (Σύλλογος). Η επικρατούσα συντόμευση είναι Β/βάθμιας, Α/βάθμιας και όχι Β΄ βάθμιας, Α΄ βάθμιας (Εκπαίδευσης), όπως ορθώς έχει γραφεί Δ/νση.
Είτε λίγα φαίνονται τα παραπάνω είτε πολλά, είτε μικρής είτε μεγάλης σημασίας, δεν θα έπρεπε να υπάρχουν σε ένα έντυπο, η εκδοτική επιμέλεια του οποίου δεν είναι από τα δυσκολότερα έργα. Είναι δε γνωστό ότι τα γραπτά μένουν «ες αεί», επομένως μεταφέρουν και στον μελλοντικό αναγνώστη και το θετικό και το αρνητικό φορτίο τους. Αυτό λες και το ξεχνούν όσοι από οποιαδήποτε θέση ασχολούνται με τον γραπτό λόγο και ειδικότερα με εκδόσεις, και έτσι φτάνουν στο σημείο να παραδίδουν στο αναγνωστικό κοινό γραπτά ή έντυπα (βιβλία, φυλλάδια κ.λπ.) που σε μικρό ή σε μεγάλο βαθμό έχουν γλωσσικά λάθη. Το θέμα έχει και άλλη διάσταση, όταν πρόκειται για εκδόσεις οι οποίες γίνονται με ευθύνη φορέων δημόσιου χαρακτήρα (κρατικές υπηρεσίες, Νομαρχίες, Δήμοι κ.λπ.).
Δεν θα άξιζε, ίσως, τον κόπο να γίνεται λόγος για το συγκεκριμένο φαινόμενο, αν παρουσιαζόταν σπάνια. Δυστυχώς όμως επαναλαμβάνεται τόσο συχνά, που πρέπει να ψάξει κανείς πολύ μέχρι να βρει κάτι άψογο. Συνηθίζουμε, βέβαια, να λέμε ότι κανένας δεν είναι αλάνθαστος, άλλο όμως αυτό και άλλο η ύπαρξη σφαλμάτων σε ένα έργο το οποίο δεν δικαιολογείται να έχει λάθη: ένα έντυπο πρέπει να ελεγχθεί μέχρι κεραίας πριν από την εκτύπωσή του, γιατί δικαιολογίες δεν υπάρχουν! Φυσικά, για να γίνει αυτό χρειάζονται άνθρωποι με ικανότητες και με πείρα, με γνώση και με υπομονή. Δεν ξέρω αν έχουμε φτωχύνει και η φτώχεια μας αποκαλύπτεται (και) με αυτόν τον οδυνηρό τρόπο, μιλώντας όμως εκ του αποτελέσματος για τα συμβαίνοντα στον τόπο μας θα πω ότι σπάνια συναντάμε βιβλίο, ακόμη και αξιόλογο ως προς το περιεχόμενο, που να μη βαρύνεται με γλωσσικά σφάλματα. Αυτό ισχύει, δυστυχώς, και για βιβλία των οποίων τη φιλολογική επιμέλεια είχε φιλόλογος…
Επειδή, όπως έγραψα και παραπάνω, το φαινόμενο δεν δικαιολογείται, μένει να αναζητήσει κανείς την εξήγησή του. Θα μπορούσα λοιπόν να πω ότι παράγοντες που το προκαλούν είναι η πίεση χρόνου και η παρεπόμενη βιασύνη, η έλλειψη ζήλου και επιθυμίας για αψεγάδιαστο αποτέλεσμα, η ερασιτεχνική ενασχόληση με κάτι που απαιτεί συγκεκριμένες δυνατότητες (η έλλειψη δηλαδή επαγγελματισμού), η επιστράτευση για βοήθεια ή για συμβουλή ατόμων που δεν έχουν να προσφέρουν πολλά, οι υψηλές απαιτήσεις χωρίς να υπάρχουν και οι ανάλογες εγγυήσεις κ.ά.. Για παράδειγμα αναφέρω το εξής. Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται τάση επιστροφής (από ορισμένους τουλάχιστον) στο πολυτονικό σύστημα γραφής, στην πλήρη μάλιστα μορφή του (χρήση και της βαρείας). Αυτό όμως έχει τους κανόνες του με λεπτομέρειες επί λεπτομερειών, επομένως ελλοχεύει ο κίνδυνος πλήθους σφαλμάτων.
Oλα αυτά είναι γνωστά στους μεγάλους εκδοτικούς οίκους, για τούτο και οι εκδόσεις τους είναι άψογες. Aφησα όμως να μνημονεύσω ξεχωριστά δύο ακόμη παράγοντες. Ο πρώτος είναι το είδος και το περιεχόμενο του βιβλίου. Είναι δηλαδή συνηθισμένο να εκδίδονται βιβλία που περιλαμβάνουν συνεργασίες πολλών ανθρώπων, με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος για γλωσσική ανομοιογένεια. Κάτι ανάλογο όμως παρατηρείται και σε κείμενα (συνήθως θρησκευτικού περιεχομένου) στα οποία οι συγγραφείς επικαλούνται
πηγές από το παρελθόν. Οι διορθώσεις πρέπει να γίνονται με μεγάλη προσοχή, επειδή η συνύπαρξη λόγιας και νεοελληνικής (δημοτικής) γλώσσας κρύβει παγίδες.
Ο δεύτερος παράγοντας είναι ο τρόπος με τον οποίο γίνονται οι διορθώσεις. Αν και σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει σε σχέση με το παρελθόν, η ευθύνη του διορθωτή για τη γλωσσική εικόνα του βιβλίου παραμένει ακέραιη. Δεν πρέπει δε να τυπώνεται ένα βιβλίο, αν δεν δώσει αυτός τη σχετική εντολή. Η επισήμανση είναι αναγκαία, επειδή έχει συμβεί να τυπωθούν βιβλία χωρίς να τηρηθεί αυτή η θεμελιώδης αρχή, ως παράδειγμα δε αναφέρω την επανέκδοση το 1999 από την ΔΗΠΕΧ του βιβλίου του Γ. Ψυχουντάκη «Αητοφωλιές της Κρήτης»: μετά την εκ μέρους μου ολοκλήρωση των διορθώσεων δόθηκε στο τυπογραφείο φωτογραφία που τοποθετήθηκε στην 4η σελίδα με λεζάντα γεμάτη λάθη!
Θα ήταν όμως παράλειψη, αν δεν γινόταν λόγος και για τη σημασία που έχει η έλλειψη κριτικής και ελέγχου. Και άλλες φορές, ξεκινώντας πριν από πολλά χρόνια, έχω γράψει για το θέμα αυτό από τις στήλες των ´Χ.Ν.´ (π. χ. 18-6-1994). Μάλιστα, η έλλειψη αυτή «συμπληρώνεται» από τη συνήθεια που έχει επικρατήσει και που ορισμένες φορές παίρνει μορφή σχεδόν επιδημίας, από τον άκρατο δηλαδή έπαινο και από τη χωρίς κριτήρια προβολή βιβλίων και άλλων εντύπων στο πλαίσιο κοινωνικής αλληλεγγύης θεμιτής μεν και κατανοητής, αλλά τελικά επιζήμιας. Σκόπιμη ή όχι η σύγχυση ανάμεσα στις έννοιες «παρουσίαση» και «κριτική», θολώνει το περιβάλλον και δεν βοηθάει στη βελτίωση των πραγμάτων. Γιατί είναι γνωστό πως μόνο με την υπόδειξη σφαλμάτων και αδυναμιών είναι δυνατόν να προκύψει κάτι καλύτερο. Χωρίς να θέλω να κάνω υποδείξεις, επισημαίνω ότι σε οποιοδήποτε βιβλίο (και άλλο γραπτό) εκτός από το περιεχόμενο υπάρχει και η μορφή, κύριο στοιχείο της οποίας είναι η γλώσσα. Και αν θυμάμαι καλά, σε δημοσιεύματα των τοπικών εφημερίδων για βιβλία ουδέποτε έχω διαβάσει παρατηρήσεις που να αναφέρονται σ? αυτήν…
Ξαναγυρίζοντας στην αφετηρία, στην έκδοση δηλαδή του Δήμου Χανίων, έχω να προσθέσω ότι σε κάποιο βαθμό θυμίζει την εικόνα την οποία συναντάμε συχνά σε κάθε λογής γραπτά που εκπορεύονται από δημόσιες υπηρεσίες. Πρόκειται για εικόνα που αδικεί τις υπηρεσίες αυτές, επειδή είναι βέβαιο ότι παντού υπάρχουν άνθρωποι με ικανότητες και με επάρκεια για διεκπεραίωση ενός έργου. Iσως επειδή υπάρχει η γνωστή νεοελληνική νοοτροπία, ίσως επειδή δεν αξιοποιείται με τον καλύτερο τρόπο το ανθρώπινο δυναμικό, ίσως επειδή δεν είναι δεδομένη η ύπαρξη αξιοκρατίας, ίσως επειδή λείπουν κάποια κίνητρα, και για άλλους ίσως λόγους, εμφανίζονται προσπάθειες με ατέλειες και αδυναμίες. Αν, τουλάχιστον, υπήρχε κάποιο δίδαγμα για το μέλλον, θα μπορούσαμε να επαναλάβουμε την παλαιά ρήση ´ουδέν κακόν αμιγές καλού´. Είναι εξ άλλου αυτό ο μόνος τρόπος για να ξεφύγουμε από μια κατάσταση που δίνει το δικαίωμα σε κάποιους να μιλούν, όχι άδικα, για ημιμάθεια και για προχειρότητα, για χαμηλές πτήσεις και για επαρχιωτισμό…
*Φιλόλογος
