Φωτοαναδρομές στα παλιά Χανιά

Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ

Νο. 436 ΚΡΗΝΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ
Mετά την παρουσίαση παλιών φωτογραφιών από τις πρωτεύουσες των επαρχιών του νομού Χανίων, σκέφθηκα ότι άξιζε τον κόπο να κάνω ένα αφιέρωμα στις κρήνες της τουρκοκρατίας στα Χανιά. Νέο φωτογραφικό υλικό που έπεσε στα χέρια μου τελευταία, έδωσε την αφορμή γι? αυτό, άλλωστε δεν το έχω καλύψει με πληρότητα στα ως τώρα δημοσιεύματά μου.
Ο κ. Μιχ. Ανδριανάκης εξηγεί επαρκώς στο βιβλίο του για την παλιά πόλη των Χανίων αυτά που αφορούν την ύδρευση της πόλης στη βενετοκρατία κι επίσης κάνει εκτενή αναφορά για τα λουτρά και τις κρήνες της τουρκοκρατίας. Αναφορές για τις κρήνες των τζαμιών υπάρχουν επίσης στο βιβλίο μου για τα τζαμιά, τους τεκέδες και τους τουρμπέδες των Χανίων, έτσι, το παρόν μικρό αφιέρωμα έχει συμπληρωματικό μόνο και ανακεφαλαιωτικό χαρακτήρα.
Στα Χανιά της τουρκοκρατίας υπήρχαν δημόσιες και ιδιωτικές κρήνες, καθώς και λουτρά, απαραίτητα στοιχεία της μουσουλμανικής κουλτούρας και φιλανθρωπίας. Η παροχή του νερού γινόταν κυρίως από το προϋπάρχον βενετσιάνικο σύστημα ύδρευσης, με νέα όμως κατανομή. Ο βενετσιάνικος αγωγός ερχόταν από τα Μπουτσουνάρια, προχωρούσε μέσω της οδού Χάληδων στην πλατεία του Σαντριβανιού κι έφερνε το νερό σε ένα καλλιτεχνικά διαμορφωμένο συντριβάνι, που αποτελείτο από δύο ή τρεις ομοαξονικές μαρμάρινες λεκάνες με ανάγλυφες λεοντοκεφαλές και οικόσημα.
Αυτό αποτελούσε τη μοναδική δημόσια (πιθανότατα και ιδιωτική) κρήνη της πόλης, η υπόλοιπη ύδρευση γινόταν από πηγάδια και δεξαμενές. Οι Τούρκοι, αφού αποκατέστησαν ξανά τη ροή του νερού που οι ίδιοι είχαν διακόψει, διένειμαν το νερό σε διάφορες κρήνες, τόσο κατά τη διαδρομή του αγωγού από τη Χάληδων (παλιότερα λεγόταν “Εμπορικά”) όσο και στα τζαμιά που είχαν εν τω μεταξύ δημιουργηθεί. Στη Χάληδων υπήρχε μια κρήνη στην αρχή του δρόμου, (στη σημερινή γωνία με την οδό Εμ. Μπαλαντίνου) που ονομαζόταν “Κρύο Βρυσάλι” γιατί ήταν η πρώτη βρύση από τον αγωγό των Μπουτσουναρίων και το νερό ήταν πιο δροσερό. Η ονομασία αυτή μεταδόθηκε και στη γύρω γειτονιά. Δυστυχώς δεν έχει διασωθεί καμία φωτογραφία αυτής της βρύσης. Επίσης, στο τέρμα του δρόμου προς την πλατεία και στη γωνία του Παλιού Δημαρχείου (και νοσοκομείου) με την οδό Ζαμπελίου, υπήρχε άλλη κρήνη, που τα ανάγλυφα μάρμαρά της με τα σχέδια και τις επιγραφές πάνω από τους κρουνούς, υπάρχουν ακόμα. Η διανομή της παροχής σε περισσότερες κρήνες, αποδυνάμωσε τη ροή του βενετσιάνικου αναβρυτηρίου, που κάποια στιγμή καταργήθηκε από τους Οθωμανούς και μετατράπηκε σε μια ογκώδη θολωτή δεξαμενή με κρήνες στις τρεις πλευρές της. Η ονομασία όμως του παλιού αναβρυτηρίου (τουρκικά sadrivan) διασώθηκε και διατηρείται και σήμερα, καθώς και η κεντρική λεκάνη του παλιού σιντριβανιού, που σήμερα σώζεται στην αυλή του Αρχ. Μουσείου.
Η γούρνα αυτή, είχε από τους Τούρκους τοποθετηθεί σε μια άλλη κρήνη βορειότερα.
Κάθε τζαμί είχε το δικό του “τσεσμέ”, τη δική του κρήνη (εξαίρεση ίσως αποτελούσε το τζαμί του Μουσά Πασά, το παλιό Duomo, που μάλλον εξυπηρετείτο από πηγάδι, αφού λόγω υψομέτρου, το νερό ήταν πολύ δύσκολο να φτάσει εκεί), που όπως κι εκείνες που δε σχετίζονταν με τζαμιά, ήταν έργο ευκατάστατων ή αξιωματούχων Οθωμανών, που συνήθως σκάλιζαν το όνομά τους μαζί με μια ευχή θρησκευτικού περιεχομένου στην πρόσοψη της κρήνης. Αρκετές υπήρχαν επίσης στον εξωτερικό τοίχο μεγάλων ιδιωτικών κατοικιών, που αποδείκνυαν έμπρακτα τη φιλανθρωπία και τη μεγαλοψυχία του ιδιοκτήτη, που επίσης αποτελεί στοιχείο της μουσουλμανικής κοσμοθεωρίας. Τέτοιες κρήνες σώζονται στη δυτική πλευρά του ισογείου του σημερινού ξενοδοχείου “Amphora” στον Τοπανά, καθώς και στη βάση εντυπωσιακής “βενετσιάνικης” σκάλας στο κέντρο του λιμανιού, κάτω από το πρώην ξενοδοχείο “Μινέρβα”. Τέλος, κάποιες κρήνες κατασκευάστηκαν μπροστά ή κοντά στις πύλες των τειχών και των λοιπών στρατιωτικών εγκαταστάσεων των Χανίων. Μία τέτοια σώζεται έξω από την πύλη της Αμμου, το Κουμ Καπί των Τούρκων, κάποια υπολείμματα δείχνουν τη θέση μιας άλλης δίπλα στη νότια πύλη των Νεωρίων και μια ογκώδης κι εντυπωσιακή, στον τύπο του sebil, με στέγη από μολύβι και περιμετρικά κρουνούς, βρισκόταν στη μέση της πλατείας του Κάτολα, αμέσως μετά την κεντρική πύλη των τειχών (Καλέ Καπισί).
Ας σταθούμε όμως στις φωτογραφίες:
Η πρώτη προέρχεται από ένα σύνολο φωτογραφιών που τράβηξε μιά ομάδα περιηγητών που επισκέφθηκε την πόλη μας το 1902, λίγο πριν την επισκεφθεί ο Ιταλός αρχαιολόγος Gerola. Η γούρνα του βενετσιάνικου αναβρυτηρίου με τις λεοντοκεφαλές και τα οικόσημα, έχει ενσωματωθεί σε μια τουρκική κρήνη στη νότια πλευρά του Ιμαρέτ, του πτωχοκομείου (πρώην ξενοδοχείο Πλάζα), που είχε κτιστεί από τους Οθωμανούς δίπλα στο Κιουτσούκ Χασάν Πασά τζαμί (Γιαλί τζαμισί). Σήμερα ο χώρος αυτός ανήκει στο καφέ Ρεμέντζο.
Η δεύτερη τραβήχτηκε από τον Gerola στο δεύτερο ή το τρίτο του ταξίδι στον τόπο μας. Ισως ο ίδιος τοποθέτησε τη βενετσιάνικη γούρνα σε πέτρινη βάση κοντά στην αρχική της θέση, για να δείξει πώς ήταν αρχικά.
Η τρίτη είναι λεπτομέρεια από μία από τις 4 πρώτες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν στην πόλη μας από τον Αμερικανό πρόξενο, συγγραφέα και ζωγράφο Stillman, τη δεκαετία 1860. H κρήνη του Ρεμέντζο (ή της Πλάζας παλιότερα) στην αρχική της μορφή. Τότε τα τόξα της ήταν κλειστά, αργότερα διαμορφώθηκαν σε παράθυρα. Οι δύο τουρκικές επιγραφές της κρήνης σώζονται και σήμερα φθαρμένες, η ίδια όμως είναι πια σχεδόν αθέατη, πίσω από τις σύγχρονες τέντες.
Η τέταρτη και η πέμπτη, κυκλοφόρησαν πρόσφατα στο διαδίκτυο, χαρίζοντάς μας την εικόνα του ογκώδους τούρκικου τσεσμέ που είχε κατασκευαστεί στη θέση του σιντριβανιού. Οι κρήνες βρίσκονταν στη βόρεια, τη νότια και την ανατολική πλευρά της δεξαμενής, που στεγαζόταν με ιδιόρρυθμο τρούλο (κουμπέ). Όπως με πληροφόρησε ο φίλος κ. Γιάννης Βακαλόπουλος, πρόκειται για μια από τις 27 φωτογραφίες που τράβηξε από τα Χανιά το 1890 ο Γάλλος αστρονόμος Aymar de la Baume Pluviel. Οι φωτογραφίες αυτές βρίσκονται μαζί με όσες άλλες τράβηξε ο ίδιος από το ταξίδι του στην Ελλάδα κ.λπ. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.
Η εικόνα της κρήνης ως τώρα ήταν γνωστή μόνο από μία γκραβούρα, γιατί χαλάστηκε πριν το 1900 και δε σώθηκε σε άλλη φωτογραφία. Οι παλιοί Χανιώτες ονόμαζαν τον καφενέ που ήταν δίπλα στον τσεσμέ “Σεμπίλ Χανέ”, φαίνεται ότι αρχικά μοίραζαν εκεί νερό στους διψασμένους διαβάτες.
Η έκτη, δείχνει τη μικρή, αλλά αξιόλογη από άποψη διακόσμησης κρήνη του κεντρικού λιμανιού (“Κολόμπο”), κάτω από το πρώην ξενοδοχείο “Μινέρβα”, πριν από μισόν αιώνα. Βρίσκεται στη βάση εντυπωσιακής πέτρινης σκάλας, που θυμίζει πολύ έντονα βενετσιάνικη κατασκευή. Κάποια ανάγλυφα στοιχεία, θυμίζουν έντονα κρίνα των Βουρβώνων.