Σταματης Απ. Αποστολακης,
δάσκαλος – λαογράφος
Αγαπητοί αναγνώστες
χρόνια πολλά με υγεία
Καλές Απόκριες – Καλή Σαρακοστή!
Σκεφτήκαμε αντί της συνηθισμένης ύλης της στήλης μας ν’ αφιερώσουμε τη σημερινή μας συνεργασία (παρά την εξαιρετική ποιότητα νέων εκδόσεων που θα παρουσιάζαμε) στα λαογραφικά των ημερών, δηλαδή της μεθαυριανής (17/3) Κυριακής της Τυρινής και της Καθαράς Δευτέρας (18/3).
Βέβαια, ο χώρος είναι περιορισμένος, οπότε θα περιλάβουμε τα βασικά σημεία.
Α. ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΤΥΡΙΝΗΣ
Τ’ αποκριάτικο τραπέζι αυτής της μέρας ´δεν σηκώνεται´ ως τα μεσάνυχτα. Σ’ αυτό το εορταστικό τραπέζι δεν τρώνε μόνοι τους οι άνθρωποι του σπιτιού.
Φέρνουν κι άλλοι συγγενείς και φίλοι τα φαγητά τους κι έτσι γίνεται μια συντροφιά μεγάλη όπου εύκολα δημιουργείται κέφι και γλέντι, που κρατά ως το ξημέρωμα. Απόψε, ιδιαίτερα της Τυρινής το βράδυ, θα παιχτούν τα παιχνίδια, θα γίνουν αστεία, θα χορευτούν χοροί, μέχρι κι ´αράπικος´ και θα τραγουδήσουν μαντινάδες και τραγούδια αστεία και κάπου – κάπου… ελευθερόστομα, μια και ´το καλεί η βραδιά´ κι αφού:
´- Τσι μεγάλες Αποκρές κουζουλένουνται κι οι γρες!´ κατά που λέει ο χαρακτηριστικός παροιμιακός λόγος.
– Τούτο το κέφι θ’ αποκορυφωθεί απόψε με τους μασκαράδες! – Από τις γριές και τους γέροντες των χωριών μας, που ρωτήσαμε, μάθαμε πως: Μασκαράδες ντύνονται νέοι και νέες, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Οι μικρότεροι τη μέρα, οι μεγαλύτεροι τα βράδια ´των Αποκράδω´ και πιο πολύ τις τελευταίες Απόκριες.
Συνήθως οι κουκούγεροι (άλλη ονομασία των μεταμφιεσμένων στον τόπο μας) παριστάνουν γέρους και γριές, με το απαραίτητο τυρί (= καμπούρα), στην πλάτη, έγκυες γυναίκες προχωρημένης εγκυμοσύνης και άλλα σχετικά θέματα, πάντα αντίθετου φύλου.
Τις μασκάρες ή μουτσούνες ετοιμάζουν από καιρό, με δέρμα (προβιά) λαγού ή κουνελιού συνήθως. Κάποτε, πιο παλιά, μας είπαν, χρησιμοποιούσαν το μπλε σκληρό χαρτί περιτυλίγματος των μακαρονιών, μ’ ανάλογη διακόσμηση, τρυπήματα για τα μάτια, μύτη, στόμα ή κι από άλλα πρόχειρα υλικά…
Αλλοι φορούν παλιά ρούχα ανάποδα!
Απαραίτητα ήταν και τα κουδούνια, σε διάφορα μεγέθη και είδη, όπως: λέρια, καμπανέλλια, μεσόλερα, σκλαβέρια κ.λ. που κρεμνούσαν στη μέση τους, μπρος και πίσω, οι μασκαράδες και που με ρυθμικές κινήσεις έπαιζαν αρμονικά και συνόδευαν τα βήματά των! Τα κουδούνια αυτά υπήρχαν σ’ όλα τα σπίτια των χωριών μας, με την πλούσια, τότε, κτηνοτροφία, γιατί σήμερα, όλο και λιγοστεύουν ´τα λέρια´ και τα πρόβατα, οι βοσκοί και τα κατσίκια!
Στα χέρια των, οι μασκαράδες, κρατούσαν χοντρά ραβδιά, τις χουρχούδες και μ’ αυτά έκαναν κινήσεις και χειρονομίες τέτοιες, σαν να φοβέριζαν τους περίεργους ή τους έτοιμους να τολμήσουν να τους ξεμουρώσουν, να τους ξεμασκαρώσουν δηλαδή, για να τους γνωρίσουν!
Να τους τώρα, συντροφιές – συντροφιές. Πηγαίνουν στα συγγενικά και λοιπά σπίτια του χωριού, χαιρετούν με νοήματα, κάνουν αστεία και τούμπες, φοβερίζουν παίρνουν προσεκτικά το προσφερόμενο κέρασμα στο καλαθάκι των, γιατί δεν μπορούν να το φάνε, χτυπούν συνέχεια τα χουρχουδοράβδια των ρυθμικά και τέλος, φεύγουν για άλλο σπίτι!
Ολοι, ως τόσο, βγαίνουν στους δρόμους και στα σοκάκια, για να δουν τις συντροφιές των μεταμφιεσμένων, να λογαριάσουν ποιος είναι ποιος και τέλος να συμμαζευτούν στο πιο ευρύχωρο σπίτι ή καφενείο, όπου το γλέντι κι ο χορός θα συνεχιστούν με πολύ κέφι!
Εδώ, ανάμεσα στ’ άλλα στιχάκια θα τραγουδήσουν και τα επίκαιρα τούτα:
´- Φεύγει και πα η Αποκρά, πάνε και τα ποτήρια
και μπαίνει η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια!´.
´- Φεύγουνε και οι γι’ Αποκρές, πάνε κι οι Τυρινάδες
και μπαίνει η Σαρακοστή με τσι εφτά βδομάδες´
κι ύστερα, με τις γλυκόσυρτες Μεραμπελιώτικες και Μαλεβιζιώτικες κοντυλιές, θα τραγουδήσουν ντέρτια και καημούς, σεβντάδες και μεράκια και πάθια της καρδιάς, με λυμένη πια τη γλώσσα τους, μάγια που τα ’χεις Κισαμίτικο κρασί, π’ απόψε τόσο τους δρόσισες όλους!
Ατέλειωτα είναι και τ’ αστεία αποκριάτικα τραγούδια με τις μαντινάδες τους, π’ ως τα ξημερώματα θα τραγουδούν!
Ομως τούτη η συντροφιά, αυτό τ’ ανθρώπινο δυναμικό, το χαιρόμαστε, γιατί ξέρει να διασκεδάσει, να χαρεί, να κάνει κέφι, χωρίς καθόλου να ξεφεύγει από το μέτρο και ´το πρεπό´, ορισμός και κανόνας πατροπαράδοτος, από την ´αθρωπιά´ τση Κρήτης!
Β. ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ
Καθαρά Δευτέρα, λέμε κι εμείς εδώ στην Κρήτη, την επόμενη μέρα της Κυριακής της Τυροφάγου, γιατί πρωί – πρωί καθαρίζονται τα πιάτα, τα μαγειρικά σκεύη και λοιπά κουζινικά, με βραστό νερό και πολύ σαπούνι, για να φύγει κάθε απομεινάρι φαγητού, που ´λερώνει´, είναι δηλ. πασχαλινό!
Κι ακόμη, ´γιατί ο Χριστιανός καθαρίζει κι από πλευράς διατροφής, γιατί σταματά κάθε κρεάτινο φαγητό κι αρχίζει τα νηστήσιμα. Βγαίνει στο ύπαιθρο, ακριβώς για να τονίσει την έννοια του καθαρμού και της αλλαγής. Ως και το ψωμί της μέρας, ζυμώνεται νηστήσιμο, σαν τ’ άζυμα της Παλ. Διαθήκης, η λαγάνα´.
– Τα περισσεύματα των φαγητών της χθεσινής μέρας στο Κατσιδόνι της Σητείας τα θάβανε και τα κλαίγανε… με μοιρολόγια, όπως:
´- Ο Κρέως εξεψύχησε κι ο Τύρος αποθαίνει
και ο καημένος ο Κουκάς εις το τραπέζι μπαίνει!´.
´- Ο Λαζανάς ψυχομαχεί κι ο Μακαρούνης κλαίει
κι ο Κρόμμυδας σεισοραδεί απάνω στο τραπέζι!´.
Εθιμο που συνεχίζουν και σήμερα!
Στα χωριά Σκορδύλλω και Παλαίκαστρο, της ίδιας επαρχίας, όλα τα φαγητά που μείνανε από το αποκριάτικο τραπέζι, τα δίνουν ´στσ’ όρθες των για να κλωσήσουν!´… (στσ’ όρθες= στις κότες).
Ο ήλιος, ως τόσο, έχει ψηλώσει ´ως δυο μπόγια´ κι η ώρα να δούμε πού θ’ ανοίξουμε τη Σαρακοστή φτάνει καθώς φτάνουν και τα συγγενικά και φιλικά πρόσωπα για να πάμε σ’ εξοχικό κοντινό μέρος, παραθαλάσσιο ή βουνίσιο, ν’ ανοίξουμε τη Σαρακοστή!
Το κέφι θαρρείς κι από χτες βράδυ συνεχίζει αμείωτο και σ’ όλην τη διαδρομή, ώσπου να φτάσουμε, εδώ που συμφωνήσαμε!
Ενα μεγάλο υφαντό πεσκίρι, απλώνεται κάτω, στην πρασινισμένη ήδη γης κι απάνω του στρώνουνται πλούσια τα ´ελέη του Θεού!´.
Λυμπίνοι γλυκαμένοι (τα ´λουμπούνια´ της Ανατολ. Κρήτης), παστολιές και ταραμάς, χαλβάς και παξιμάδι, ψαρές (στην ανατολική Κρήτη, θα τις ακούσουμε: ´παπούλες´) και μαρούλια, φρέσκα κρεμμύδια και σκόρδα, ραπάνια και καλαμάρια, λαγάνα, κρασί και πορτοκάλια πολλά, συμπληρώνουν το εξοχικό… νηστήσιμο τραπέζι μας!
Αρχίζουμε από φλούδα πορτοκαλιού, για να πάρουμε, λέει, το ρόδινο χρώμα του!
Κι ύστερα, ορεκτικά και κρασί… Τούτο το τραπέζι, θαρρείς κι αποζητά το πιοτό συνέχεια, για να… ποτίζει ό,τι τρώμε στο στομάχι μας, γιατί πίνουμε, ξαναπίνουμε κι ευχολογούμε:
´- Καλή δύναμη, εμείς οι γερόντοι, να βγάλουμε τη Σαρακοστή!´.
´- Καλή Σαρακοστή να περάσουμε!´.
´- Και στην Αγία Ανάσταση ν’ αξιωθούμε!´.
´- Ο Θεός να συγχωρέσει των αποθαμένων μας!´ κι ενώ τρώμε και πίνουμε συνέχεια, δε… χορταίνουμε!
Το πιοτό όμως κι η εξοχή φέρνουν κέφι κι αστεία, που ένα – ένα, κάνουν την εμφάνισή τους!
Το πιο συνηθισμένο απ’ όλα; Το βάψιμο της Καθαράς Δευτέρας. Χώρος διάδοσής του: Ολο το νησί!
Η παρέα δεν μπορεί να συγκρατηθεί απ’ τις αστείες γκριμάτσες των ´αμουζουδομένων´, των βαμμένων κι όλοι μουτζουρώνουν όλους. Αλλος χρησιμοποιεί βερνίκι υποδημάτων, άλλος λουλάκι. Η… εγχώρια όμως βαφική ύλη είναι ανεξίτηλη και κάνει θαύματα. Ας τη γνωρίσουν όσοι την… αγνοούν, μπορεί να τους χρειαστεί φέτος!
´- Εμείς, παιδί μου, μας διηγείται η γερόντισσα της παρέας, στα μικράτα μας, τέθοια μέρα, αμουζουδόνουμαστονε με την αμουζουδιά του τσικαλιού γή του τηγανιού μας.
Τα πήλινα τσικάλια μας, επιάνανε, γύρου – γύρου, απ’ όξω «αμουζουδιά» πολλή. Το ίδιο και τα τηγάνια μας. Κι απού το λάδι που τριπηδούσε όντεν ετηγανίζαμε τσι πατάτες, έπινε κι η γι’ αμμουδιά κι εγίνουντονε σαν την καλύτερη λαδομπογιά!´.
Το πρωί της Καθαράς Δευτέρας, κατά το έθιμο, ήθελε ν’ αλείψουμε τσι παλάμες μας με λάδι και να τσι περάσουμε μια δυο φορές χαϊδευτικά γύρω – γύρω απού το τσικάλι γή το τηγάνι μας. Κι ύστερα, τα χέρια μας σφιχτή γροθιά, δεν επροδούδανε το μυστικό τους, ώστε ν’ απαντήξουμε… τον τυχερό.
´- Καλώς το και καλώς μου το, πώς το παχύνανε τα φαητά των Αποκράδω!
– Εφούσκωσες μάγουλα, εκατέβασες προγουλάκια, εγυάλισε το κούτελό σου! Χαρώ σε δα… και του χρόνου!.
…Είχαμε κάμει τη δουλειά μας. Μα κι εμείς, δεν εγλυτώσαμε απού κάποιον άλλον. Κι ετσά λογιώς, εβάφουνταν τότε σας, ο κόσμος!´.
(Πληροφ.: Αναστασία χα Α. Αποστολάκη, Καμπανός – Χανίων, 1983, ετών 76).
– Το πέταγμα του χαρταετού, είναι πολύ νεώτερης ηλικίας έθιμο στην Κρήτη μας.
Απασχόληση των μικρών, μα παίρνει κι αρκετό χρόνο των μεγάλων. Απλώθηκε στη σημερινή του έκταση στον τόπο μας, τα τελευταία πιο πολύ χρόνια κι εδημιούργησε λαογραφικό υλικό για μια ολάκερη μελέτη. (Από τα ζύγια ως το κεφάλι του κι απ’ το στεφάνι ως τον σπάγγο. Από το γράμμα και το τηλεγράφημα που ανεβάζει, ως τις χαρές και τους συμβολισμούς του…). Μας κάνει πάντως και ξεχνιούμαστε ώρες, στο ν’ ατενίζουμε τον γαλανό ουρανό και τον φωτεινό ήλιο της πατρίδας μας! ´Να θωρούμε δηλ. ψηλά και να ξεχνούμε προσώρας… τα εγκόσμια´, όπως τόσο εύστοχα τονίζει ο Δημ. Λουκάτος στο έργο του: ´Πασχαλινά και της Ανοιξης´.
Στην Κρύα Βρύση του Ρεθέμνου, κατά εμπεριστατωμένη καταγραφή (1983) του Γ.Ν. Αικατερινίδη, διαβάζουμε ότι: εκλέγουν το πρωί της Καθαροδευτέρας έναν χωριανόν τους για ´γκαντή´. Τον ντύνουν κατάλληλα και τον γυρίζουν πάνω σ’ έναν γάιδαρο σ’ όλο το χωριό, με λύρα, πειράγματα, αστεϊσμούς και τραγουδώντας:
´- Επέρασε η γι’ Αποκριά, με λύρες, με παιχνίδια
και μπήκε η Σαρακοστή, μ’ ελιές και με κρομμύδια´.
Από καιρό σε καιρό φέρνουν και κάποιο που κατηγορείται ότι προσπάθησε να εγκαταλείψει την εύθυμη παρέα του ή ό,τι διέπραξε κάποια άλλη αξιόποινη πράξη.
Ο γκαντής (= καδής, δικαστής) του επιβάλλει μιάν αστεία τιμωρία, που σκορπά γέλιο και κέφι σ’ όλους, π.χ. τον καταδικάζει να μιμηθεί τη φωνή γαϊδάρου, πετεινού κλ.
Γ. ΕΠΙΛΟΓΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ
Ετσι κύλησε κι έφυγε και τούτη η χρονιάρα μέρα! Μαζί της πήρε μιαν περίοδο φαγοποτιού, σπατάλης, διασκέδασης και ευθυμίας. Μιάν περίοδο που μας χάρισε πλουσιοπάροχα ευχάριστες ώρες ξενοιασιάς και κεφιού. Τις είχαμε, τότε, ανάγκη, γι’ αυτό τις ζήσαμε και τις χαρήκαμε!
Ομως τούτη την ώρα του δειλινού τα σήμαντρα στις εκκλησιές σημαίνουν. Και σημαίνουν Εσπερινό. Ενα καινούργιο στάδιο αρχίζει απόψε.
´Πάμε στο πρώτο Ντυνάμεω´ λένε οι χωριανοί και ξεκινούν για το ´Κύριε των δυνάμεων´, που ψάλλεται πρώτη φορά πάλι φέτος, σε τούτον τον όμορφο τόπο!
Η πασίχαρη κι οργιαστική Καθαρά Δευτέρα παραχώρησε ήδη τη θέση της στην ´Κερά Σαρακοστή´. Κι εκείνη με τη σειρά της θα μας φέρει στο ειρηνικό, λαμπροφόρο κι ελπιδοφόρο Πάσχα, που φέτος (2013) είναι τόσον όψιμο. Θα γιορταστεί στις 5 Μαΐου!
Εδώ όμως φτάσαμε και σήμερα στο τέλος. Τα ξαναλέμε -συν Θεώ- σαρακοστιανά, την άλλη βδομάδα. Ως τότε γεια σας. Καλές Απόκριες, Καλή Καθαρά Δευτέρα και προσοχή στα λίαν επικίνδυνα των ημερών: Χαρταετοί και ηλεκτροφόρα καλώδια…
