ΠΗΝΕΛΟΠΗ Ι. ΝΤΟΥΝΤΟΥΛΑΚΗ
Κοντά στην Παναγιά το Κλεφτοπέραμα
Μακρόβαθο κανάλι
Από το χέρι του Θεού ανοιγμένο
Και φθάνει ως το Θέρισο,
Της λευτεριάς το αδούλωτο κάστρο.
Εκεί θα ακούς αιώνια
Στη ματωμένη τούτη τη χαράδρα,
Τις ιαχές των ανταρτών
Και τις κραυγές των Ούννων,
Αντίλαλο σημαδιακό, πρωτάκουστο,
Μιας μάχης άνισης
-κι ήταν χιλιάδες Γερμανοί
Και μετρημένοι πολεμάρχοι…»
[Απόσπασμα από το ποίημα
του Ν. Καβρουλάκη
με τίτλο ´Κλεφτοπέραμα´]
Πριν λίγες μέρες -και συγκεκριμένα την Κυριακή 11 Νοεμβρίου- πραγματοποιήθηκε η καθιερωμένη επετειακή εκδήλωση για τη Μάχη της Παναγιάς. Εκεί, στον χώρο όπου βρίσκεται το σύνθετο γλυπτό Μνημείο [έργο του συμπολίτη μας εικαστικού καλλιτέχνη Γιάννη Μαρκαντωνάκη] ανταμώθηκαν και πάλι, οι νοερές προσευχές και ευχές των επιζώντων αγωνιστών της Μάχης. Ευχές για ειρήνη, ελευθερία, δικαιοσύνη, ανθρώπινη αξιοπρέπεια στους λαούς της Γης.
Μπορεί ο ολετήρας χρόνος σταδιακά να αποδυναμώνει, από άποψη φυσικής παρουσίας, τη συμμετοχή των αγωνιστών της Μάχης εκείνης. Τα μηνύματα και τα διδάγματα, όμως, θα μένουν πάντοτε ζωντανά και επίκαιρα, για όποιον θέλει να προσεγγίσει την ιστορική αλήθεια. Και το Μνημείο με τους Kρήτες αντάρτες που χορεύουν γύρω από το αποτρόπαιο λείψανο του φασισμού, αναβιώνει τη θύμηση αναρίθμητων άνισων και θρυλικών αναμετρήσεων, στις οποίες νικητής απέναντι στη δύναμη των όπλων αναδεικνύεται πάντοτε η δύναμη της ψυχής και η πίστη στις αξίες του αγώνα.
Άρρηκτα δεμένη με τη Μάχη στην Παναγιά Κεραμειών είναι η Μάχη στο Κλεφτοπέραμα, πραγματικά καθοριστική σελίδα του μεγάλου έπους. Ειδικά για τη Μάχη αυτή πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά τη Δευτέρα 12 Νοεμβρίου, εκδήλωση Τιμής και Μνήμης από την Π.Ο.Α.Ε.Α. [Πανελλήνια Οργάνωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης] σε συνεργασία με την Περιφερειακή Ενότητα Χανίων και τον Δήμο Χανίων. Ομιλητές, στην εκδήλωση αυτή, ήταν ο πρώην βουλευτής Χανίων Σήφης Μιχελογιάννης και ο πρώην διευθυντής του Δημοτικού Γηροκομείου Χανίων Γεώργιος Κουτρούλης.
Η εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του προέδρου του Παραρτήματος Χανίων της Π.Ο.Α.Ε.Α., Γεώργιου Μανουσέλη, συνταξιούχου εκπαιδευτικού, συγγραφέα, καπετάνιου του Ε.Λ.Α.Σ. και αγωνιστή στις Μάχες Παναγιάς – Κλεφτοπεράματος, έλαβε χώρα στο σημείο όπου έχει τοποθετηθεί, με μέριμνα του Δ.Σ. του Μουσείου Εθνικής Αντίστασης [Θέρισο] και της Π.Ο.Α.Ε.Α., απέριττη Μνημειακή Στήλη.
Τη Μάχη στο Κλεφτοπέραμα σφράγισε η οργανωμένη και δυναμική συμμετοχή αγωνιστών από τα Σφακιά [8ος Λόχος Σφακιανών], με επικεφαλής τον λοχαγό Προκόπη Μπολιώτη.
Σχετικά με τα γεγονότα της Μάχης βρίσκουμε σημαντικές και πολύ ενδιαφέρουσες βιωματικές αφηγήσεις αγωνιστών του 8ου Λόχου Σφακιανών στο βιβλίο ´ΣΦΑΚΙΑ – ΠΕΤΡΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ´ του Γεωργίου Μανουσέλη.
Ο ίδιος ο συγγραφέας αφηγείται, αναφερόμενος στη Μάχη στο Κλεφτοπέραμα:
«…Οι τουφεκιές του Σήφη του Μπούχλη, ώρα 5.30 τα ξημερώματα, ήταν οι πρώτες όλης της γραμμής της μάχης από Καμπιά – Κλεφτοπέραμα – Λούλο – Μαλάξα. Αυτές αφύπνισαν τις γραμμές μας και πιάσαμε θέσεις. Όλοι στο πόδι. Εμείς, ο 8ος Λόχος Σφακιανών υπό την ηγεσία του γενναίου λοχαγού Προκόπη Μπολιώτη από τ’ Ασφένδου Σφακίων. Ο 1ος Λόχος [Μαθιουδάκη] με τον αξέχαστο Παπαδάκη Γεώργιο από τα Περιβόλια και τον ηρωικό Χαράλαμπο Κουτρούλη από τους Λάκκους, που έχασε τη ζωή του στη μάχη…
Με την αντίσταση την ηρωική του 8ου Λόχου μας των Σφακίων κανείς Γερμανός δεν πέρασε στην Παναγιά. Σώθηκε το αντάρτικο και η τιμή μας.
Μεγάλη η συμβολή όλων των Λόχων, βέβαια, των Μαθιουδάκη, Μιχελογιάννη, Καραγιάννη, Σφηνιά, Βελουδάκη…».
Στο ίδιο βιβλίο περιέχεται κείμενο του δασκάλου Αθ. Πολάκη στο οποίο διαβάζουμε, μεταξύ άλλων:
«…Η Μάχη αυτή [της Παναγιάς] διάρκεσε επί τριήμερο…
Οι Γερμανικές δυνάμεις ξεκίνησαν πεζή και με τροχοφόρα. Οι πεζικές από Στύλο και Σαμωνά νύχτα και τα ξημερώματα της 12ης Νοεμβρίου έφτασαν στις θέσεις του Ε.Λ.Α.Σ. [2ο Τάγμα με τους Λόχους 5,6,7]. Τα εποχούμενα γερμανικά τμήματα ξεκίνησαν από Νεροκούρου – Μαλάξα – Κοντόπουλα κι έφτασαν στις 6 π.μ. στις θέσεις του 5ου και 6ου Λόχου…
Το 2ο Τάγμα με τους Λόχους 5,6,7 [διοικητής ο αντισυνταγματάρχης Δημήτρης Μιχελογιάννης] κρατούσε τις θέσεις σε Κατωχώρι, Κοντόπουλα [Δυτ. Μεριά] και Μαραβελιανά. Δυτικά του Κατωχωριού χτυπήθηκε ο 2ος Λόχος [1ο Τάγμα] από τη μεριά του Αγίου Γεωργίου. Όλη τη μέρα καθηλώθηκαν εκεί οι Γερμανοί.
…Στη Μάχη που έγινε στη χαράδρα του Κλεφτοπεράματος φύλαγε ο 8ος Λόχος των Σφακιανών. Είχε 100 άντρες. Από αυτούς τη μέρα της Μάχης βρίσκονταν στη θέση Κλεφτοπέραμα μόνο 18. Οι τρεις βρίσκονταν μπροστά, βόρεια, σε μια σπηλιά [φυλάκιο] και οι λοιποί παραπίσω. Δυτικά της χαράδρας βρισκόταν ο ρεθυμνιώτικος Λόχος…
…Τη δεύτερη μέρα οι Γερμανοί [σημ. συγγρ: οι οποίοι είχαν συγκεντρωθεί και ανασυντάσσονταν στα Περιβόλια] αρκέστηκαν σε κανονιοβολισμό των αντάρτικων θέσεων από τις βάσεις τους.
Την τρίτη μέρα εξόρμησαν πάλι και χτύπησαν το 1ο Τάγμα του 14ου Συντάγματος στις θέσεις από Κλεφτοπέραμα μέχρι Λούλο. Η μάχη κράτησε όλη τη μέρα. Κατ’ αυτήν οι βάρβαροι διέπραξαν προσφιλείς τους πρακτικές: πυρπολήσεις οικιών, αρπαγές, εκτελέσεις αμάχων…».
Σε κείμενο στελέχους της ομάδας της Ε.Π.Ο.Ν. διαβάζουμε, μεταξύ άλλων:
«…Με τη θυελλώδη κάθοδο του Κόκκινου Στρατού και την απελευθέρωση των Βαλκανίων οι κατοχικές δυνάμεις στην Κρήτη αποσύρθηκαν από τους Νομούς Λασιθίου, Ηρακλείου και Ρεθύμνου, από τις επαρχίες Σελίνου και Σφακίων και από άλλες περιοχές του Νομού Χανίων…
Στις 12 του Νοέμβρη 1944 ο Μπέντακ, Γερμανός διοικητής του Φρουρίου Κρήτης, ύστερα από τις κρούσεις που έκανε στις 28 Σεπτέμβρη σε Αχλάδες – Αλετρουβάρι – Λούλο και στις 15 Οκτώβρη σε Βαρύπετρο και Μυλωνιανά, αποφασίζει να επιτεθεί στον Ε.Λ.Α.Σ. με τη βεβαιότητα ότι θα τον διαλύσει.
Πέρα από τις δυνάμεις του γερμανικού στρατού που πήραν μέρος στις μάχες που προαναφέρουμε, στη Μάχη της Παναγιάς υπολογίζεται ότι επιτέθηκαν πάνω από 1500 Γερμανοί με θωρακισμένα αυτοκίνητα και τανκς, συνεπικουρούμενοι από όλο το πυροβολικό της επαρχίας Αποκορώνου, τα επάκτια από το Κόκκινο Χωριό και τον Πλατανιά και τα πυροβόλα της παραλιακής Κυδωνίας.
Ο Ε.Λ.Α.Σ., στον τομέα που εκδηλώθηκε η επίθεση, είχε δύναμη περίπου 600 ανδρών…Αξίζει να σημειωθεί ότι στο ανατολικότερο σημείο του μετώπου υπήρχε υποδειγματική ομάδα Επονιτών. Οι Γερμανοί, εκτός από την εκμηδένιση του Ε.Λ.Α.Σ., απέβλεπαν και στην τρομοκράτηση του χανιώτικου λαού και στην αναπτέρωση του πεσμένου ηθικού των Γερμανών στρατιωτών…
…Ο Λόχος του 44ου Συντάγματος Ρεθύμνου έδρασε στο Κλεφτοπέραμα μαζί με τους ηρωικά μαχόμενους του Λόχου Σφακίων και εκτέλεσε την εντολή που του είχε ανατεθεί με ακρίβεια, γενναιότητα και θάρρος, κρατώντας τις θέσεις του…
…Την πρώτη μέρα της μάχης από τον Ε.Λ.Α.Σ. σκοτώθηκαν ο ανθυπολοχαγός Μανούσακας Σήφης καθώς επίσης οι καπετάνιοι Μανουσέλης Μανούσος και Κουτρούλης Χαράλαμπος. Την ίδια μέρα, σε άλλη θέση του Μετώπου, έχασε τη ζωή του ο ανταρτοεπονίτης Δημήτρης Τσαγκαράκης, ο οποίος ήταν και ο πρώτος νεκρός της μάχης, από την πλευρά των Κρητών αγωνιστών.
…Η Μάχη της Παναγιάς έδειξε ότι και ο Ε.Λ.Α.Σ. της Κρήτης δρούσε πραγματικά σαν οργανωμένος στρατός και διοικούνταν από έντιμους και πατριώτες αξιωματικούς του τακτικού στρατού, που συνεργάζονταν άψογα με την ηγεσία του Ε.Α.Μ., ανεξάρτητα από το πολιτικό τους φρόνημα. Υπήρχε αμοιβαίος σεβασμός ανάμεσα στην πολιτική καθοδήγηση και τους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού. Η οργάνωση έδωσε και σε αυτούς τη δυνατότητα να εκφράσουν δυναμικά τα πατριωτικά τους φρονήματα….».
Στην εκδήλωση για τη Μάχη στο Κλεφτοπέραμα παραβρέθηκε, μαζί με άλλους βετεράνους αγωνιστές, ο Νικόλαος Θ. Κοπάσης, έφεδρος αξιωματικός του ελληνικού στρατού, πολεμιστής του Αλβανικού Μετώπου και αγωνιστής της Μάχης της Κρήτης [στον οποίο έχει απονεμηθεί, μεταξύ άλλων, χρυσό αριστείο ανδρείας, δύο φορές ο πολεμικός σταυρός καθώς επίσης μετάλλιο εξαιρέτων πράξεων]. Ο ίδιος αφηγείται, σχετικά:
«Μόλις οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κρήτη δεν έπαψα να επικοινωνώ με τους χωριανούς και γνωστούς για να τους ενημερώνω και να τους εμψυχώνω. Οργανώθηκα στην Αντίσταση και ήμουν διοικητής του Δυτικού Τμήματος της επαρχίας Σφακίων για τον Ε.Λ.Α.Σ. Λίγες μέρες πριν τη Μάχη της Παναγιάς είχα λάβει φύλλο πορείας με την εντολή να οδηγήσω στο Ρέθυμνο και να παραδώσω μερικούς Γερμανούς στρατιώτες που είχαν αυτομολήσει, έναν Λόχο Ιταλών [100 στρατιώτες που είχαν αυτομολήσει ] και κάποιους Χανιώτες, οι οποίοι είχαν χαρακτηριστεί ως δωσίλογοι. Τους οδήγησα στο Ρέθυμνο, στο 44ο Σύνταγμα. Μέχρι να τους παραδώσω η Μάχη είχε ξεκινήσει…
Παρά το ότι ο φασισμός ξεψυχούσε και οι γερμανικές δυνάμεις είχαν περιοριστεί σε ορισμένο τμήμα του Νομού, οι Γερμανοί είχαν τη φιλοδοξία να εντυπωσιάσουν και να τρομοκρατήσουν με επιθετικές κινήσεις. Για τον λόγο αυτό θεωρώ πολύ σημαντικές και κρίσιμες τις μάχες που έγιναν στις 12 και 14 του Νοέμβρη».
Η Μάχη της Παναγιάς και η Μάχη της πρώτης μέρας στο Κλεφτοπέραμα πάντοτε συγκινεί και εμπνέει ποιητές και παραδοσιακούς ριμαδόρους του τόπου μας. Πλήθος ποιήματα και νεοριζίτικα έχουν γραφτεί για τον ηρωικό αγώνα των ημερών εκείνων, όταν ψυχωμένοι αγωνιστές της ελευθερίας αντέταξαν το πατριωτικό τους φρόνημα και την απόφασή τους για αντίσταση στα πάνοπλα και πολυάριθμα κατοχικά στρατεύματα. Παραθέτουμε, ως επίλογο, λίγους στίχους από το αθάνατο έργο του παραδοσιακού ποιητή και αγωνιστή της Μάχης στην Παναγιά Παντελή Μαράκη:
«…Μια Κυριακή ξημέρωμα όλα τα δάση αρπούνε
Και τα βουνά βοΐζουνε, πέτρες και ξύλα λυούνε.
Ήταν σαραντατέσσερα, δώδεκα Νοεμβρίου
Όπου βοούσαν τα βουνά σα χαλασμός Κυρίου.
Χιλιάδες δεκατέσσερις των Γερμανών τ’ ασκέρι
Πηγαίνουν να ρημάξουνε των Κεραμειών τα μέρη…
Βρίσκουν λιοντάρια κρητικά εις τα κλαδιά κρυμμένα,
Εκεί τους περιμένανε πολύ ξαγριεμένα.
«Αέρα!» των τραβούσαμε, «ελάτε, βρε χαμένοι,
κι ας πέσομε ηρωικά κι όχι παραδομένοι.
Έτσι είν’ ο θάνατος γλυκύς και τονε προτιμούμε.
Σήμερα την αξία σας στα Κεραμειά θα δούμε!»…
…Ανακατίζουν τα βουνά με τα βαριά κανόνια
Μα κάμαμε τους Γερμανούς να το θυμούνται χρόνια.
Εμείς επολεμούσαμε με τα μικρά άρματά μας
Και με τον πόνο το βαρύ πού’ χαμε στην καρδιά μας…
Όσ’ ήταν πράγματι Έλληνες για λευτεριά πονούσαν
Ετρέξανε στο θάνατο εκεί και πολεμούσαν…
…Πολλοί εσκοτωθήκανε κι αφήσαν τα κορμιά τους
Εις τα κεραμειανά βουνά έδειξαν την αντρειά τους.
Σε όλα εκείνα τα βουνά έπεσαν παλικάρια
Κι έβαψαν με το αίμα τους τα πράσινα χορτάρια.
Εσείς, αδέρφια, πέσατε για την ελευθερία
Κι η μνήμη σας αθάνατη θα είναι κι αιωνία.
Ο τιμημένος θάνατος του ηρωικού κορμιού σας
Θα είναι δόξα και τιμή για σας και τους δικούς σας…
…Από το Κλεφτοπέραμα η γης ανατινάσσει
Μέχρι τα καμπιανά βουνά και καίγονται τα δάση!…».
