Eυάγγελος Γιδαράκος,
Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης
Ο άνθρωπος εγκλωβισμένος σε επικίνδυνους παράγοντες
Είναι γεγονός ότι στις σύγχρονες και ανεπτυγμένες κοινωνίες της εποχής μας ο άνθρωπος απολαμβάνει ανέσεις και ευκολίες που μέχρι πριν μερικές δεκαετίες ήταν αδιανόητες. Δομημένες πόλεις με υδρευόμενες, αποχετευόμενες και ηλεκτροδοτούμενες κατοικίες, γρήγορες μεταφορές με ιδιωτικά και δημόσια οχήματα, άμεσες ασύρματες επικοινωνίες ανά πάσα στιγμή και σε κάθε γωνιά της γης, αμέτρητες τυποποιημένες και μη τροφές από όλον τον κόσμο καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, αμέτρητα προϊόντα καθαριότητας, προσωπικής υγιεινής και καλλωπισμού είναι μόλις μερικές από τις δεδομένες πλέον κατακτήσεις του ανθρώπου, οι οποίες έχουν εκτοξεύσει την ποιότητα της ζωής του σε υψηλότερα από κάθε άλλη εποχή επίπεδα. Πράγματι;
Τι ποιότητα ζωής έχει άραγε ένας άνθρωπος, ο οποίος είναι εγκλωβισμένος μέσα σε μια πληθώρα επικίνδυνων και τοξικών παραγόντων; Είναι δυνατόν όλες αυτές οι κατακτήσεις που έχει επιτύχει να συνοδεύονται από μια ύπουλη και αργή επιβάρυνση της υγείας του; Κι όμως, καθημερινά η επιστημονική κοινότητα ανακαλύπτει και επιβεβαιώνει όλο και περισσότερες οδούς έκθεσης του
σύγχρονου ανθρώπου σε επικίνδυνους παράγοντες, όπως ακτινοβολία, επικίνδυνες χημικές ουσίες, μολυσματικούς παράγοντες, κ.;ά., οι οποίες δεν είναι πάντα αντιληπτές, ελεγχόμενες ή αποφευκτές. Και δυστυχώς, η συγκεκριμένη επιβάρυνση δεν προέρχεται μόνο από ´είδη πολυτελείας´, τα οποία ενδεχομένως ο άνθρωπος θα μπορούσε λίγο ή πολύ να αφαιρέσει από την καθημερινότητά του, αλλά και από άκρως αναγκαία για την επιβίωσή του στοιχεία, όπως ο αέρας, το νερό και η τροφή!
Η ρύπανση της ατμόσφαιρας και πολλών επιφανειακών και υπογείων υδάτων από διάφορους ρύπους αποτελεί μια πραγματικότητα, η οποία έχει εντοπιστεί και αναγνωριστεί εδώ και αρκετές δεκαετίες.
Η ρύπανση όμως των τροφίμων με επικίνδυνες ουσίες, μέσω της τροφικής αλυσίδας αποτελεί μια πολύ πολύπλοκη διαδικασία, η οποία ακόμη και σήμερα σε πολλές περιπτώσεις είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτή, κατανοητή, πόσο μάλλον προβλέψιμη.
Γενικά, η εισαγωγή επικίνδυνων και τοξικών ουσιών στην τροφική αλυσίδα μπορεί να θεωρηθεί ως απόλυτα φυσιολογικό και αναμενόμενο επακόλουθο της εκτενέστατης ρύπανσης της ατμόσφαιρας, του εδάφους και των υδάτων, καθώς και της παραγωγής εκατομμυρίων τόνων αποβλήτων καθημερινά σε ολόκληρο τον κόσμο, τα οποία δεν τυγχάνουν πάντα κατάλληλης διαχείρισης και επεξεργασίας. Ρύποι, οι οποίοι εκλύονται στην ατμόσφαιρα και σταδιακά εναποτίθενται στην επιφάνεια του εδάφους, αλλά και ρύποι, οι οποίοι έχουν εκλυθεί απευθείας στο έδαφος και τα ύδατα, έρχονται σε άμεση επαφή με φυτά, που καταναλώνονται από τον ίδιο τον άνθρωπο και/ή από ζώα, τα οποία καταναλώνονται από τον άνθρωπο. Έτσι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η λήψη ακατάλληλης ή επιβαρυμένης τροφής από τον άνθρωπο καθίσταται πολύ εύκολη, συχνή και επικίνδυνη. Μεγάλα σκάνδαλα, όπως αυτά των τρελών αγελάδων, των διοξινών και πρόσφατα του E.Coli αποτελούν αδιαμφισβήτητους μάρτυρες της πραγματικότητας.
Οι διοξίνες και τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB) αποτελούν μερικές από τις πλέον επικίνδυνες ουσίες, που έχουν εισέλθει στην τροφική αλυσίδα, καθώς ανήκουν στην κατηγορία των επίμονων οργανικών ρύπων (Persistent Organic Pollutants – POPs), οι οποίοι διασπώνται ιδιαίτερα δύσκολα, με αποτέλεσμα να παραμένουν στο περιβάλλον για μεγάλα χρονικά διαστήματα και σταδιακά να συσσωρεύονται στην τροφική αλυσίδα ζώων και ανθρώπων.
Υπολογίζεται ότι ο άνθρωπος προσλαμβάνει διοξίνες κατά τουλάχιστον 90% από τα τρόφιμα (κρέας, αυγά, γάλα, ψάρια, κ.ά.), η επιβάρυνση των οποίων εξαρτάται από την προέλευσή τους. Το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα γενικότερα παρουσιάζονται να είναι οι τροφές που συνεισφέρουν κατά το μεγαλύτερο ποσοστό στην ημερήσια πρόσληψη διοξινών και πολυχλωριωμένων διφαινυλίων από τον άνθρωπο μέσω της τροφής του.
Στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων έκθεσης ανθρώπων σε επικίνδυνες ενώσεις μέσω της τροφής τους, αυτή δεν γίνεται αντιληπτή, ενώ οι επιπτώσεις στην υγεία τους δεν εμφανίζονται αμέσως. Πολλά χρόνια μετά την έκθεση είναι δυνατόν να παρουσιαστούν σημαντικότατα προβλήματα υγείας (καρδιοπάθειες, καρκίνος, κ.ά.), τα οποία πιθανότατα δεν θα συνδεθούν ποτέ με την πραγματική τους αιτία.
Ευρεία εισαγωγή επικίνδυνων ουσιών στην τροφική αλυσίδα
Έρευνα του Εργαστηρίου Διαχείρισης Τοξικών και Επικινδύνων Αποβλήτων του Πολυτεχνείου Κρήτης παρουσιάζει τόσο τις πλέον χαρακτηριστικές πρόσφατες περιπτώσεις ευρείας εισαγωγής επικινδύνων ουσιών στην τροφική αλυσίδα, όσο και τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης των καταναλωτών για μείωση του κινδύνου έκθεσής των.
2011: Σκάνδαλο E.Coli: Το τελευταίο διάστημα το ακούμε συχνά. Τι είναι όμως στην πραγματικότητα το e.coli και πόσο επικίνδυνο είναι για την υγεία μας;
Το Escherichia coli, όπως ονομάζεται, είναι ένα κολοβακτηρίδιο το οποίο έχει εκατοντάδες στελέχη. Τα περισσότερα είδη του είναι αβλαβή, ακόμα και επωφελή. Υπάρχουν όμως κάποιοι τύποι τους, όπως τα Ο157: Η7, Ο121, Ο26, Ο103, Ο111 και Ο104: Η21, που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές τροφικές δηλητηριάσεις στους ανθρώπους, ακόμη και θάνατο, καθώς παράγουν επικίνδυνες τοξίνες. Το e. coli μεταδίδεται στις περισσότερες περιπτώσεις με την κατανάλωση μισομαγειρεμένου κρέατος και αυγών. Τελευταία παρατηρείται αύξηση στα κρούσματα που οφείλονται σε κατανάλωση μολυσμένων φρέσκων φρούτων και λαχανικών, ενώ έχουν υπάρξει επιδημίες και από μη παστεριωμένα γαλακτοκομικά προϊόντα.
2010/2011: Διοξίνες στις ζωοτροφές: Σύμφωνα με επίσημες αναφορές και δημοσιεύματα του τύπου, η γερμανική εταιρεία με την επωνυμία «Harles und Jentzsch GmbH», με έδρα την πόλη Uetersen, παρασκεύασε και πώλησε στη γερμανική και στις ευρωπαϊκές αγορές χιλιάδες τόνους ζωοτροφών που περιείχαν επικίνδυνες διοξίνες, ήτοι τοξικές καρκινογόνες για τον άνθρωπο ουσίες προερχόμενες από ορυκτέλαια. Οι ζωοτροφές αυτές απευθύνονταν σε εταιρείες εκτροφής πουλερικών, βοοειδών και χοιρινών και διατέθηκαν σε γερμανικές και άλλες ευρωπαϊκές εταιρείες. Μέσα από την διατροφική αλυσίδα των ζώων, οι διοξίνες περνούν στην ανθρώπινη τροφή είτε απευθείας με την κατανάλωση κρέατος, είτε με την κατανάλωση παραγώγων (π.χ. αυγών, γάλακτος) είτε με την κατανάλωση μεταποιημένων προϊόντων των ανωτέρω ή προϊόντων που τα περιέχουν ως συστατικά (προïόντα κρέατος, γλυκά, γαλακτοκομικά κ.λπ.). Σημειωτέον ότι λόγω της ευρείας διασποράς και της σωρευτικής επίδρασης στον οργανισμό, οι θάνατοι και οι σοβαρότατες βλάβες της υγείας από την κατανάλωση διοξινούχων τροφών αν και αποτελούν αδιαμφισβήτητο επιστημονικά γεγονός δεν είναι δυνατόν να προσωποποιηθούν και να εξατομικευτούν. Τούτο αποτελεί μία σαφή διέξοδο ατιμωρησίας για όσους σκοπεύουν να ´δηλητηριάσουν´ εκατομμύρια καταναλωτές σε όλο τον πλανήτη ή αδιαφορούν για τα αποτελέσματα των πράξεών τους προκειμένου να κερδοσκοπήσουν.
2008: Διοξίνες σε μοτσαρέλα: Υψηλά ποσοστά διοξίνης ανιχνεύτηκαν σε μοτσαρέλα από γάλα βούβαλου με αποτέλεσμα οι ιταλικές αρχές να διεξάγουν έρευνα και να ανακοινώσουν ότι πολλές δεκάδες βουβάλια στην περιοχή της Νάπολης μπήκαν σε καραντίνα, όταν εντοπίστηκε στο γάλα τους διοξίνη σε υψηλότερο επίπεδο από το κανονικό. Υπάρχουν υπόνοιες ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στο μολυσμένο με διοξίνη γάλα (που χρησιμοποιείται για την παρασκευή της μοτσαρέλας) και στην παράνομη απόρριψη τοξικών αποβλήτων στην Καμπανία, ένα ´καυτό´ θέμα το οποίο δεν έχει επιλυθεί εδώ και 14 χρόνια. Η Ιταλία παράγει 33.000 τόνους μοτσαρέλας το χρόνο και κυρίως στην περιοχή της Καμπανίας εκτρέφονται περίπου 250.000 βουβάλια. Ωστόσο ολόκληρη η περιοχή της Νάπολης μαστίζεται από τη μεγαλύτερη κρίση διαχείρισης αποβλήτων με τις αντίστοιχες εγκαταστάσεις να μη λειτουργούν σωστά ή να είναι πλήρεις και τα απορρίμματα να συσσωρεύονται στους δρόμους και την περιφέρεια. Ο απρόσμενος φαινομενικά τρόπος με τον οποίο συνδέεται η μοτσαρέλα με μια κρίση τοξικών αποβλήτων και τη… μαφία στην Ιταλία, δείχνει στην ανάλυσή του πώς το οργανωμένο έγκλημα δημιούργησε ένα μεγάλο διατροφικό σκάνδαλο στην καρδιά της Ευρώπης.
2008: Μελαμίνη σε γάλα: Το επιμολυσμένο με μελαμίνη γάλα που είχε κυκλοφορήσει στην αγορά της Κίνας είχε προκαλέσει το θάνατο τουλάχιστον 11 παιδιών και παγκόσμια ανησυχία για την ασφάλεια των κινεζικών προϊόντων. Η υγειονομική υπηρεσία στην επαρχία Γκουιζού διέταξε τη διακοπή των πωλήσεων γαλακτοκομικών προϊόντων που παρασκευάζουν τρεις κινεζικές εταιρίες, καθώς στα προϊόντα τους εντοπίστηκε μελαμίνη, η οποία μπορεί να προκαλέσει πέτρα στα νεφρά και χρησιμοποιείται για την κατασκευή πλαστικών, λιπάσματος, ακόμη και τσιμέντου. Η μελαμίνη έχει επίσης
μεγάλη περιεκτικότητα αζώτου, γεγονός που επιτρέπει τα επίπεδα της πρωτεΐνης να εμφανίζονται υψηλότερα όταν η τοξική αυτή ουσία προστίθεται στο γάλα ή σε ζωοτροφές. Εκτός από τα 11 παιδιά που πέθαναν μετά την κατανάλωση του συγκεκριμένου γάλατος, άλλα 300.000 παιδιά αρρώστησαν. Το επιμολυσμένο με μελαμίνη γάλα είχε εξαχθεί σε πέντε χώρες, μεταξύ των οποίων στο Μανγκλαντές και τη Μιανμάρ, στην Υεμένη, το Μπουρούντι και την Γκαμπόν.
2007- ; : Εξασθενές χρώμιο: Άλλο ένα περιβαλλοντικό έγκλημα συντελείται τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, με τη μόλυνση του Ασωπού ποταμού και όχι μόνο από τα απόβλητα των βιομηχανιών. Το νερό, η γη και η ζωή μας ´φαρμακώνονται´. Στη λίστα των περιβαλλοντικών μολύνσεων και απειλών για την υγεία μας έρχεται να προστεθεί και το εξασθενές χρώμιο, μια ουσία που τους τελευταίους μήνες πρωταγωνιστεί στην καθημερινότητά μας καθώς ´ρέει´ στις βρύσες ορισμένων περιοχών. Oι βρύσες, αν και καθυστερημένα, ´σφραγίζονται´, αλλά η μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα εξαπλώνεται, εκθέτοντας σε κίνδυνο τις ζωές χιλιάδων κατοίκων. Oι αιτίες για τις υψηλές τιμές σε χρώμιο, που εντοπίζονται σε υπόγεια ή και επιφανειακά νερά, αποδίδονται σε απόβλητα που προέρχονται κυρίως από βιομηχανικές μονάδες (βυρσοδεψία, βιομηχανίες παραγωγής χρωμάτων, τσιμέντων κ.λπ.). Αυτό συμβαίνει είτε γιατί μεγάλες επιχειρήσεις, παρόλο που διαθέτουν εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού, δεν τις χρησιμοποιούν, ρίχνοντας σε ρέματα και ποτάμια ανεπεξέργαστα τοξικά απόβλητα, είτε γιατί μικρότερου μεγέθους επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν υποχρέωση να μεταφέρουν με βυτιοφόρα σε εγκαταστάσεις προς επεξεργασία τα λύματά τους, δεν το κάνουν. Αντί γι’ αυτό, τα αδειάζουν στον κοντινότερο ποταμό ή λίμνη και στην περίπτωση της χώρας μας, π.χ. στον Ασωπό ποταμό μέσω κρυφών αγωγών που έχουν κατασκευάσει. Αν το εξασθενές χρώμιο εισέλθει σε μεγάλες ποσότητες στον οργανισμό μας μέσω της κατανάλωσης των μολυσμένων τροφών ή του πόσιμου νερού, είναι δυνατό να προκαλέσει στομαχικές διαταραχές και έλκη, βλάβες στα νεφρά και στο συκώτι. Προβλήματα υγείας είναι δυνατό να προκληθούν ακόμα και όταν κάποιος πίνει νερό με εξασθενές χρώμιο σε πολύ μικρές ποσότητες, αλλά συστηματικά επί χρόνια.
Δεκαετία ’90: Η Σπογγώδης Εγκεφαλοπάθεια είναι μία ασθένεια στο μυαλό των βοοειδών, η οποία είναι επίσης γνωστή ως ´νόσος των τρελών αγελάδων´. Πρωτοδιαγνώστηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1986. Εξαπλώνεται σε επιδημικές διαστάσεις, που οφείλονται στην διατροφή βοοειδών με κρεατάλευρα και οστεάλευρα. Μέχρι σήμερα, υπάρχουν πάνω από 179.000 περιπτώσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο και περίπου 1300 περιπτώσεις αλλού στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενώ όμως το ποσοστό αυτό στο Ηνωμένο Βασίλειο αρχίζει να μειώνεται, σε άλλα Κράτη Μέλη δυστυχώς αυξάνεται. Η εν λόγω νόσος μεταδίδεται στον άνθρωπο μέσω της τροφικής αλυσίδας. Η παραλλαγή της ασθένειας της Σπογγώδους Εγκεφαλοπάθειας στον άνθρωπο ονομάζεται Κρόϊτσφελντ-Γιάκομπ και πρωτοδιαγνώστηκε το 1996. Οι εκτιμήσεις για τη μελλοντική διάδοση ποικίλουν καθώς είναι πολύ λίγα πράγματα γνωστά για την περίοδο επώασης δηλαδή την περίοδο που μεσολαβεί από την έκθεση στο μολυσμένο παράγοντα μέχρι την εμφάνιση συμπτωμάτων.
Κυριότεροι τρόποι έκθεσης στον άνθρωπο
Ποιοι είναι όμως οι κυριότεροι τρόποι έκθεσης των διοξινών/φουρανίων και άλλων τοξικών ρύπων στον άνθρωπο;
Η σημαντικότερη οδός έκθεσης είναι η κατανάλωση τροφίμων, συμμετέχοντας με ποσοστό 90% στην συνολική έκθεση. Τα ψάρια και τα άλλα προϊόντα ζωικής προέλευσης είναι υπεύθυνα για το 80% της συνολικής έκθεσης. Όταν οι ενώσεις αυτές εισέλθουν στο σώμα, λόγω της χημικής τους σταθερότητας και της ικανότητάς τους να απορροφώνται από τον λιπώδη ιστό, αποθηκεύονται στο σώμα μας. Η παραμονή τους στο σώμα μας εκτιμάται από 8 έως 12 έτη. Βραχυπρόθεσμη έκθεση των ανθρώπων σε υψηλά επίπεδα μπορεί να οδηγήσει σε δερματικές βλάβες, όπως το chlorance και η αλλοίωση της ηπατικής λειτουργίας. Το πιο αξιοσημείωτο περιστατικό είναι αυτό που συνέβη το 2004 του Victor Yushenko, πρόεδρο της Ουκρανίας, του οποίου το πρόσωπο παραμορφώθηκε από chlorance.
Πρόληψη των καταναλωτών
Η ερώτηση όμως που πρωτίστως τίθεται είναι τι πρέπει να κάνουν οι καταναλωτές για να μειώσουν τον κίνδυνο της έκθεσης;
Κοπή του λίπους για παράδειγμα από το κρέας και κατανάλωση χαμηλής περιεκτικότητας σε λιπαρά και γαλακτοκομικά προϊόντα μπορεί να μειώσει την έκθεση σε διοξίνες. Επίσης, μια ισορροπημένη διατροφή (συμπεριλαμβανομένης επαρκούς ποσότητας φρούτων, λαχανικών και δημητριακών), θα βοηθήσει να αποφευχθεί η υπερβολική έκθεση που προέρχεται από μια μόνο πηγή. Πρόκειται για μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για τη μείωση του φόρτου του σώματος και είναι ίσως η πιο σχετική για νέα κορίτσια και νεαρές γυναίκες να μειώσουν την έκθεση του αναπτυσσόμενου εμβρύου και να προφυλαχτούν κατά το θηλασμό. Ωστόσο, η δυνατότητα των καταναλωτών να μειώσουν την έκθεσής τους στις διοξίνες από την μεριά τους, πέραν της ακολουθούμενης καλής διατροφής, είναι κάπως περιορισμένη γιατί δεν είναι παρεμβατική στην παραγωγή των τροφίμων.
Η πρόληψη όμως και κατά συνέπεια η μείωση της έκθεσης ρυπογόνων ουσιών είναι προτιμότερο και αποτελεσματικό να γίνεται μέσω μέτρων που απευθύνονται στην πηγή. Δηλαδή, απαιτείται αυστηρότατος έλεγχος των βιομηχανικών διαδικασιών. Οι έλεγχοι και οι επιτηρήσεις των καλών πρακτικών στο επίπεδο της πρωτογενούς παραγωγής, της μεταποίησης, της διανομής και της πώλησης είναι απαραίτητοι για την παραγωγή και κατανάλωση ασφαλών τροφίμων. Όταν υπάρχουν υπόνοιες για περιστατικά μόλυνσης, οι χώρες πρέπει να διαθέτουν σχέδια έκτακτης ανάγκης να εντοπίζουν, να δεσμεύουν και να απομακρύνουν τις ποσότητες των μολυσμένων ζωοτροφών και τροφίμων.
