ΓΕΩΡΓΙΟΣ Η. ΟΡΦΑΝΟΣ
Μια σημαντική φυσιογνωμία της Βυζαντινής Ιστορίας θα μας απασχολήσει στο σημερινό σημείωμα. Η βιβλιογραφία στην οποία θα μπορούσε να ανατρέξει κάθε φιλομαθής και φιλίστορας, αναζητώντας περισσότερα στοιχεία απ’ όσα θα βρείτε στις επόμενες γραμμές, περιέχει τα γνωστά πονήματα Ελλήνων και ξένων ιστοριογράφων που έχουν ασχοληθεί, εκτενώς, με το Βυζάντιο (Ράνσιμαν, Οστρογκόρσκι, Βασίλιεφ, Ντηλ, Λεφτσένκο, Κορδάτος, Καραγιαννόπουλος, Χριστοφιλοπούλου, Σαββίδης κ.α.).
Ο λόγος για τον ιστορικό του 6ου αι. μ.Χ., Προκόπιο. Ο Προκόπιος έζησε και έγραψε στα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού του 1ου του Μεγάλου (527 – 565 μ.Χ.). Έτσι, το σύνολο του έργου του αποτελεί σημαντική πηγή για όσους ενδιαφέρονται για την εσωτερική και την εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου στην εποχή του Ιουστινιανού (α’ μισό του 6ου αι. μ.Χ.).
Ο Προκόπιος γεννιέται μάλλον περί το 500 μ.Χ. στην Καισάρεια της Παλαιστίνης και ζει στην Κωνσταντινούπολη από τα τέλη της δεκαετίας του 520 μ.Χ. μέχρι το θάνατό του, περί το 570 μ.Χ., εάν δεχτούμε ότι μέχρι το 565 μ.Χ. ζούσε ο Ιουστινιανός και δεν θα ριψοκινδύνευε κάποιος να γράψει έναν λίβελο, σαν την «Απόκρυφη Ιστορία», το γεμάτο «σκάνδαλα» της βασιλικής Αυλής έργο του Προκόπιου, εναντίον του αυτοκράτορα ενόσω ζει ο τελευταίος, δίχως να φοβάται ότι θα καταδοθεί από κάποιους «βασιλικότερους του βασιλέως» στον Ιουστινιανό.
Για την ανακαταληψη της Δυσης
Θα ξεκινήσουμε, λοιπόν, με τα βιβλία του Προκόπιου «Υπέρ Πολέμων» και «Περί Κτισμάτων», τα οποία γράφηκαν στα χρόνια μετά το 550 μ.Χ.. Θέματά τους έχουν το μεν πρώτο τους νικηφόρους πολέμους των στρατηγών του Ιουστινιανού (Βελισσάριος, Ναρσής κ.α) σε Ανατολή και Δύση εναντίον των Περσών και των γερμανικών φύλων (Βάνδαλοι, Οστρογότθοι, Βησιγότθοι κ.α.) αντίστοιχα, ενώ το δεύτερο παρουσιάζει το μεγαλεπήβολο οικοδομικό πρόγραμμα του Ιουστινιανού, απ’ το οποίο, αναμφίβολα, ξεχωρίζει η ανέγερση της Αγίας Σοφίας, που εγκαινιάστηκε στις 27 Δεκεμβρίου 537 μ.Χ. από τον Ιουστινιανό το Μεγάλο.
Οι Βυζαντινοί στρατηγοί ξεκινούσαν το 533 μ.Χ. την προσπάθεια καθυπόταξης του βανδαλικού βασιλείου της βορείου Αφρικής με την άλωση της Καρχηδόνας. Όταν ολοκλήρωναν, μετά από 20ετείς επιχειρήσεις, την ανακατάληψη ενός σημαντικού τμήματος της Δύσης, το 554 μ.Χ. ένα μεγάλο μέρος του παλιού ρωμαϊκού κράτους είχε, όπως λένε οι ιστορικοί, ήδη ξαναγίνει μέρος της αυτοκρατορίας, εκπληρώνοντας σε μεγάλο βαθμό το όραμα του Ιουστινιανού για την παλινόρθωση του Imperium Romanum.
Δικαιολογημένα, επομένως, ο Προκόπιος, που ήταν αυτόπτης μάρτυς πολλών νικηφόρων επιχειρήσεων του βυζαντινού στρατού στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ., εγκωμίαζε τον αυτοκράτορα με το ακριβέστερο από την άποψη της ιστοριογραφικής αξίας «Υπέρ Πολέμων» έργο του, παραβλέποντας ότι οι συνεχείς πόλεμοι στη Δύση είχαν εξασθενίσει την άμυνα στα ανατολικά σύνορα. Στην Ανατολή, όμως, οι Πέρσες είχαν, από το 540 μ.Χ., αναθαρρέψει και παραφύλαγαν να βρουν ευκαιρίες να κυριέψουν βυζαντινές επαρχίες, καταπατώντας και τη συνθήκη ειρήνης, που είχαν συνομολογήσει με τον Ιουστινιανό, την πιο γνωστή ως «Απέραντο Ειρήνη» του 532 μ.Χ., και τις διάφορες πεντάχρονες ανακωχές με το Βυζάντιο (545, 551, 557 μ.Χ.).
«Περι Κτισματων»
και «Αποκρυφη Ιστορια»
Σ’ ό,τι αφορά το «Περί Κτισμάτων», ο Προκόπιος, σε 6 βιβλία, μας δίνει ένα κείμενο πανηγυρικό, που είναι γραμμένο κατ’ εντολή και έχει σκοπό να εκθειάσει τον Ιουστινιανό. Στις σελίδες του, παρουσιάζονται και τα κτίσματα, που ανεγέρθηκαν σε διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας επί Ιουστινιανού, αλλά και οι περισσότερες από 100 πόλεις, που ανοικοδομήθηκαν την ίδια περίοδο. Το εν λόγω σύγγραμμα είναι, αναντίρρητα, πολύτιμος βοηθός σύγχρονών μας αρχιτεκτόνων, πολιτικών μηχανικών και αρχαιολόγων.
Η «Απόκρυφη Ιστορία» διαφέρει σημαντικά, ως προς το περιεχόμενο και το ύφος, από τα δύο προηγούμενα συγγράμματα. Ο συγγραφέας θυμίζει σκανδαλοθηρικό και «κίτρινο Τύπο», καθώς κρίνει και, γεμάτος αρνητικά αισθήματα, κάτι που δεν τον κάνει εύκολα πιστευτό στον αναγνώστη, στηλιτεύει τα ήθη τόσο του αυτοκράτορα Ιουστινιανού και της γυναίκας του, Θεοδώρας, στη δημόσια και την ιδιωτική ζωή τους προ και μετά της αναρρήσεώς τους στο βυζαντινό θρόνο, όσο και τους ανθρώπους που, όπως ο Βελισάριος και η σύζυγός του Αντωνίνα, αποτελούν τη βασιλική αυλή και περιστοιχίζουν το αυτοκρατορικό ζεύγος, επιδιδόμενοι κι αυτοί, δημόσια και ιδιωτικά, σε ακατονόμαστες, ανήθικες για το μέσο θεοσεβούμενο και καλοκάγαθο πολίτη, πράξεις.
Ο Προκόπιος, όμως, παρά τα όσα έχουν γραφεί υπέρ ή εναντίον του στο διάβα των αιώνων, διακρίνεται, αναμφίβολα, για την ελληνομάθειά του, σε μια μεταβατική για το Βυζάντιο εποχή. Το «Υπέρ Πολέμων» σύγγραμμά του θυμίζει τον αρχαίο Θουκυδίδη, ιδίως η περιγραφή της πανούκλας του 541 – 542 μ.Χ. της Κωνσταντινούπολης, ενώ και το γλωσσικό του είναι αψευδής μάρτυρας της αξιόλογης ελληνικής παιδείας του.
