Που γνώρισα Πήρα
Χρωματιστή σκιά
εύμορφη τέχνη
ως Φωτο Λαμπρινή
Μανουσάκη μνήμη
Μέρος 1ο
…Πίσω τους
συνωθούνται οι μορφές οι ανώνυμες
μ’ ένταση στις ματιές και στις χειρονομίες.
Μια πόλη που ζει τις μεγάλες τις ώρες.
Κι οι ώρες και οι άνθρωποι σκιές
Φτενές όσο το τζάμι που τις κράτησε.
Φασματικά όντα που τα βάζω μια στιγμή
Μπροστά στο φως για να υπάρξουν
Όσο εγώ θέλω και πάλι να γείρουν
Στο σκοτάδι και στη σιγή.
Από το Φωτογραφικό Αρχείο –Α’(1)
Του Γιώργη Μανουσάκη
Προθέσεων Παράθεση πρώτη
Αρθρογραφική η παράθεση μέρους του δημιουργικού καλλιτεχνικού έργου που επέλεξα ως βασικό κορμό του κειμένου, είναι άνιση αφού είναι τόσο διαφορετικοί οι δυό τους… Ο ΓΙΩΡΓΗΣ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ (7), τιμάται σήμερα φιλολογικά στο «Χρυσόστομο» (2) και η ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΜΠΟΒΙΑΤΣΟΥ παρουσίασε μέχρι και τον προηγούμενο μήνα μια θαυμάσια έκθεση στη γκαλερί ΘΑΝΑΣΗ ΦΡΙΣΣΙΡΑ στην Αθήνα (3). Η γραφή εν είδη κολάζ, διανθισμένη στρωματικά με στοιχεία της επικαιρότητας, πολιτιστικής κυρίως, έχει ως πρότυπο -επίδραση- τη μη γραμμική ανάπτυξη ενός βιβλίου σταθμού, το «Μονόδρομος» του Βάλτερ Μπένγιαμιν του 1928 βιβλίο που ο εκδότης του «Αγρα»-ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΕΤΣΟΠΟΥΛΟΣ θεωρεί από τα κορυφαία στοχασμού.
Κατά συνθήκη συνύπαρξη
Γνώρισα τον αείμνηστο σπουδαίο καταξιωμένο ποιητή στο τέλος της δεκαετίας του ’60, ήμουν μαθητής, αυτός καθηγητής, φίλος του αγαπημένου μου καθηγητή των εικαστικών ΒΑΣΙΛΗ ΚΕΛΑΪΔΗ, τη δεκαετία του ’80, επί δημαρχίας ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΚΗ, συνυπήρξαμε με το Μανουσάκη στην καλλιτεχνική επιτροπή της Δημοτικής Πινακοθήκης (είχε συλλογή, δεν είχε κτήριο τότε). Επίσης σε αυτήν ήταν ο ζωγράφος και πρόεδρος του Χρυσοστόμου, ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΕΤΡΟΥΛΑΚΗΣ και ο δημοσιογράφος, συγγραφέας, βιβλιοθηκονόμος αείμνηστος ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ. Εκτοτε και μέχρι το θάνατο του, παρακολουθούσα το συγγραφικό του έργο, ποίηση, πεζά, την αρθρογραφία του, τις κριτικές του, ο Γιώργης συμμετείχε στο πολιτιστικό γίγνεσθαι του τόπου με σοβαρότητα, άποψη και ιδιαίτερα ενθάρρυνση των νέων καλλιτεχνών. Μια τέτοια περίπτωση ελπιδοφόρας ταλαντούχας ζωγράφου ήταν η Λαμπρινή Μποβιάτσου, αρχές της δεκαετίας του ’90, ως μαθήτριά μου στο σχέδιο, πρίν πάει για σπουδές ζωγραφικής στη Ρώμη, μετά την αποφοίτηση της το 1998, ξεδίπλωσε ένα ιδιαίτερα προσωπικό ζωγραφικό ιδίωμα που με επίκεντρο τις αντανακλάσεις της σε ατομικές και πάρα πολλές για την ηλικία της και τις οικογενειακές της υποχρεώσεις (4) ομαδικές εκθέσεις. Και για τους δύο έχω κάνει αναφορές στα Χ.Ν., για το σημαντικό έργο τους. Ιδιαίτερα του Γ. Μανουσάκη που είναι ήδη πολύ γνωστό.
Η θεματική συνύπαρξη τους επικεντρώνεται εκ μέρους μου ιδιαίτερα στα φωτεινά ποιήματα του Μανουσάκη, ενδεικτικά από το «εν αγρύπνια» συλλογή «χώρος αναπνοής» 1988
Πολυμήχανη φαντασία
που χόρευες ασυγκράτητη κάποτε
τέτοιες ώρες στον απέραντο
χώρο της σιωπής, σε καλώ
κι απόψε. Θ’ απλώσω όπως άλλοτε
το παραπέτασμα της χίμαιρας
και θα παίξω μ’ όλους
τους συνδυασμούς, θα εξαντλήσω
όλες σου τις δυνατότητες…
Εκ βαθέων συνθλιψη
Επιλέγω από το αριστουργηματικό «Ντε προφούντις» (εκ βαθέων» του Οσκαρ Γουάιλντ… οι μόνοι άνθρωποι που θα μ ενδιαφέρουν από δω και πέρα είναι καλλιτέχνες και άνθρωποι που έχουν υποφέρει: εκείνοι που ξέρουν τι είναι θλίψη…» και αλλού: η θλίψη λοιπόν κι ότι αυτή μπορεί να μας διδάξει είναι ο καινούριος μου κόσμος. Κάποτε ζούσα μονάχα για την απόλαυση. Βλέπω τώρα ότι η θλίψη όντας υπέρτατη μορφή συγκίνησης που είναι σε θέση να νιώσει ο άνθρωπος, είναι ταυτόχρονα ο τύπος και το κριτήριο κάθε μεγάλης μορφής Τέχνης. Εκείνο που ψάχνει πάντα να βρει ο καλλιτέχνης είναι η μορφή εκείνη όπου το εξωτερικό εκφράζει το εσωτερικό, όπου αποκαλύπτεται η Μορφή…».
Αυτό δηλαδή που διαπιστώνουμε στη μορφή των έργων και των δύο ποιητών της εσωτερικής πυκνότητας του λόγου με τα ανακλαστικά εσώστρεφα χαρακτηριστικά του Μανουσάκη και της εξωτερικής αντανάκλασης μιας υπερπροφανούς φωτο-γραφικότητας που ενδοσυνδιαλέγεται. Οι δυο τους, υπερθεματίζουν τη φωτογόνο ματιά που αναδύεται από τη σκιά της ποιητικής έκστασης.
Ακινησία και Φωτοσύνθεση
«Το ταριχευτήριο πουλιών» του Μανουσάκη, 1978, είναι μια πορεία από την θανατερή ακινησία προς τη θλιμμένη Φωτο σύνθεση από τη σιωπή του θανάτου την τέφρα, τη σκόνη, τα αμήχανα χέρια, το συρματόπλεγμα στο φως, το θλιμμένο -έστω- φωτισμένο πρόσωπο, παραθέτω στίχους, σε παρένθεση η σελίδα.
Για να γίνει τραγούδι και φως/έμεινε ο δισταγμός των περιμέτρων(7) ένας μελανός κόμπος παραμένει/ αδιαπέραστος από το φως (19) η μοναξιά κι η οργή σ΄έχουν αγριέψει. Πράσινο φως στίλβει στο πρόσωπο σου/ανταύγεια του Άδη η υπερκόσμια λάμψη; (21) απ’ το κορμί στα μάτια για να γίνει/ λάμψη, σαΐτες που δοξεύουν δίδυμα αστέρια που φωνάζουν την όψη την αυστηρή (27)
Μισός από έρεβος, μισός από φως έχει τα αβέβαιο πρόσωπο της μοίρας (36)
Ο Μανουσάκης ψάχνει πάντα την ευκαιρία να αφιερώσει ποιήματα σε ζωγράφους(5) δείχνοντας έμπρακτα την αγάπη του στην Τέχνη αυτή, στο ποίημα «Γυναικεία φιγούρα» παραθέτει τρεις σπουδές φωτός (πάνω σε τρεις πίνακες του Γουναρόπουλου)
Το φως όπου περιλαμπάζει την ειδή σου/από ποια απόκρυφη
πηγή να βγαίνει;/Το φως ξανασυνθέτει τη μορφή σου/ ανάλλαχτη και πάντα νέα, φεγγοβολούσα/Μια εκστατικά βαθιά κοιτάζεις/τη μυστική φωτοπηγή που εσύ γνωρίζεις. (43)
Στο δάκτυλο του φωτός/ ονειρευάμενος το σβήσιμο στ’ αμάλαγο φέγγος (44)
για λίγο χώμα μαύρο και πυκνό διάτρητο από ρίζες και σκουλήκια
Δε ζει κανείς μετέωρος στο φως (45)
Στο τελευταίο ποίημα «Ταριχευτήριο πουλιών» ομώνυμο της συλλογης, ο Γ. Μανουσάκης το 1978 υπερθεματίζει μελλοντικές έντεχνες στιχουργικές παραθέσεις,
Πίσω απ τη γυάλινη πόρτα/ έχει παγώσει ο χρόνος…
…Μάταιη των χρωμάτων η χλιδή και το μελετημένο ζύγιασμα των στάσεων
(στα μάτια μου καταθέτει τη διαχρονική διαδικασία αντιμετώπισης της σπουδής των στάσεων, ποζαρισμάτων που η γνώση είναι προϋπόθεση για την υψηλή τέχνη που είναι η κλασική ζωγραφική, δηλαδή η ακίνητη βασίλισσα των τεχνών). Ο Ποιητής όμως αντιλαμβάνεται την έντεχνη ανάγκη για… συμβολικό σπάσιμο της –θλιμμένης, θανατερής- ακινησίας και τελειώνει το ποίημα ελπιδοφόρα με ανάταση
Ονειρεύομαι μια φωνή να συντρίβει
Το κρύσταλλο της σιωπής:
«πουλιά, σαλέψτε τα φτερά σας
Σπάστε την ακινησία!
Και να βρεθώ ξάφνου
στο κέντρο ενός στροβίλου
στην καρδιά ενός μυριόφωνου κελαηδισμού.
Ν’ αναρπαστώ σε σύννεφο φτερών
ξεθηκαρώνοντας μες’ απ’ το χρόνο
σε μιαν ανάληψη που θα με φέρει
στην πηγή της ασίγαστης μουσικής.
Σαν τη θλιμμένη μουσική του Γκ. Μάλερ, πόκο αντάτζιο από την 4η συμφωνία που με ταξιδεύει με χαρμολύπη, μέσα από το θλιμμένο αριστούργημα «θάνατος στη Βενετία» (6) του Λ. Βισκόντι.
Ως σπειροειδής έκσταση
Αυτό το «κέντρο του στροβίλου, το συνενώνω με το «περιδινήσεις σε στροβίλων παθών» και -«Αυτό το φως που στροβιλίζεται», τα ανασύρω από το «ταριχευτήριο πουλιών» και τα παραθέτω δίπλα στην «αγρυπνία xiv», του 1988 από το «Χώροι αναπνοής» εκεί που ο Μανουσάκης Φωτογραφίζει διακριτικά τον μεγαλύτερο καλλιτέχνη του χρωστήρα παγκοσμίως, τον θείο Βικέντιο Βαν Γκογκ, όπως τον βλέπουμε στο εξαιρετικό μουσείο Ορσέ ή στο σπουδαίο φιλμ «Όνειρα» του κορυφαίου Ιάπωνα σκηνοθέτη Α. Κουροσάβα. Το Ποίημα:
Αναζητώντας μια σταγόνα φως
πιέζω με τα δάκτυλα τα μάτια μου.
Κάτω από τα κλειστά μου βλέφαρα
αναπηδούνε ψίχουλα άστρων
κύκλοι περιστρεφόμενοι, τρέχουσες
σπείρες, μικρών ήλιων εκρήξεις
σε χρώματα απ το κίτρινο ως το ιώδες.
Τα μάτια πονούν απ την πίεση
μα επιμένω. Είναι το μόνο φως
που μπορώ ν αντλήσω
απ το πηγάδι της νύχτας.
Αυτά «τα μάτια πονούν απ’ την πίεση μα επιμένω» θα είναι το επίκεντρο του δεύτερου μέρους του άρθρου αφού θα συναντήσουν τα ζωγραφικά μάτια της Λαμπρινής Μποβιάτσου που κυριαρχούν υπέροχα και ναρκισσιστικά στα έργα της, φυσικά συνυφασμένα με αντίστοιχους στίχους του Μανουσάκη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Από το “Ανθρωπος και σκιές” του 1995 στο εξώφυλλο σχέδιο του κορυφαίου Ελληνα ζωγράφου Γιάννη Μόραλη. “Αστρολάβος/ Ευθύνη”.
(2) Ρεπορτάζ υπάρχει σε άλλη σελίδα. Είναι φυσικό να γίνεται η εκδήλωση στο ιστορικό σύλλογο αφού ο Γιώργης ήταν στενά συνδεδεμένος με τον “Χρυσόστομο” και με τον πρόεδρό του Α. Πετρουλάκη.
(3) Ο τίτλος της έκθεσης “disCLOSURES ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΙΣ” παρουσιάζονται σ’ έναν κατάλογο φωτογραφημένα έργα της Λαμπρινής καθώς και εισαγωγικά κείμενα από τους Ιωάννη Αρχοντάκη, Κων/νο Πρώιμο και Ιρα Παπαποστόλου που μέρος τους θα σταχυολογήσουμε στο επόμενο κείμενο.
(4) Η Λαμπρινή Μποβιάτσου όντας πολύτεκνη μοιράζεται τη χαρά και τις ευθύνες με το σύζυγό της Γιώργο και κλέβει χρόνο όταν ησυχάσουν τα παιδιά για να επιδοθεί στην τόσο ρεαλιστική επίμονη ποιητική ζωγραφική της.
(5) Ο Γ. Μανουσάκης αγαπούσε τους καλλιτέχνες, ιδιαίτερα τους ζωγράφους και ήταν δεμένος με την πρωτοποριακή -για την εποχή του ’60-’70 ομάδα των 4 στα Χανιά- Κελαϊδή, Κουνάλη, Πετρουλάκη, Ζαχαράκη.
(6) Το αριστούργημα του Βισκόντι “Θάνατος στη Βενετία” στηρίχτηκε στο σπουδαίο βιβλίο του Τόμας Μαν με εξαιρετικές ερμηνείες στοχαστική στόφα και ποιητική μελαγχολική απογείωση.
(7) Με κεφαλαία οι ανθρώπου που γνώρισα.
