Το ελάχιστο ζήτησα και με τιμώρησαν με το πολύ.
Οδ. Ελύτης
Ζούμε στην εποχή της κατανάλωσης. Όλοι οι άνθρωποι ψάχνουν το νόημα πλέον στα υλικά αγαθά. Διατηρούν την ψευδαίσθηση ότι ακόμα και τα υπαρξιακά χάσματα, οι εναγώνιες αναζητήσεις, τα οντολογικά διαπορήματα ακόμα και αυτά μπορούν να επουλωθούν με υλικά αγαθά. Πώς όμως φθάσαμε σε αυτό το σημείο;
Πριν μερικές δεκαετίες ο ανιψιός του Φρόυντ, ο Έντουαρντ Μπερνέζ, σε ένα ταξίδι του στην Ευρώπη, ήρθε σε επαφή με τα βιβλία του θείου του. Ζήτησε την άδειά του και εξέδωσε τα βιβλία του και στην Αμερική. Ο Μπερνέζ δεν είχε σχέση με την ψυχιατρική και την ψυχολογία. Ήταν μάνατζερ αλλά διείδε τη χρησιμότητα να βάλει τις ιδέες του Φρόυντ – ιδιαίτερα τη μεγάλη ιδέα του Φρόυντ για το ασυνείδητο – στην αγορά. Η ιδέα του άκρατου καταναλωτισμού αρχίζει από αυτό το σημείο. Ο Μπερνέζ δίδαξε πρώτος πως η σύνδεση των προϊόντων μαζικής παραγωγής με ασυνείδητες επιθυμίες, πείθει τον κόσμο να αγοράζει πράγματα που δε χρειάζεται.
Προέκυψε έτσι μια νέα πολιτική ιδέα για τον έλεγχο της μάζας, η οποία ιδέα υποστήριζε ότι όταν ικανοποιούνται οι ασυνείδητες επιθυμίες του κόσμου, τότε αυτός γίνεται “ευτυχισμένος”, πειθήνιος, καταναλωτικός. Τότε ακριβώς ξεκίνησε η εποχή του άκρατου καταναλωτισμού. Μια διαφήμιση με όμορφες κοπέλες να καπνίζουν – το τσιγάρο είναι υποκατάστατο του φαλλού και σύμβολο χειραφέτησης για τη γυναίκα στη δεκαετία του ’50 – έκανε εκατομμύρια γυναικών να αρχίσουν να καπνίζουν.
Ένα ασήμαντο αντικείμενο έγινε σύμβολο χειραφέτησης και ελευθερίας και έκτοτε οι γυναίκες του πλανήτη μπορούσαν να καπνίσουν. Ο Μπερνέζ είχε συνειδητοποιήσει ότι δεν αγοράζεις απλά κάτι, αλλά συνδέεσαι συναισθηματικά μαζί του. Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός συνέδεσε τα καταναλωτικά αγαθά, όχι με τις πραγματικές ανάγκες, αλλά με την επιθυμία, η κατανάλωση έφτασε στα ύψη, η σπατάλη της ενέργειας εκεί που δεν είχε φτάσει ποτέ και τα προϊόντα δε θα σήμαιναν μόνον την κάλυψη αναγκών αλλά θα είχαν και ψυχολογικά συμφραζόμενα τέτοια, που ο άνθρωπος πλέον – όπως έγινε σήμερα – δε θα μπορεί να ζήσει χωρίς να καταναλώνει πολλά, περιττά και άχρηστα προϊόντα.
Π.χ. το αυτοκίνητο πλέον δεν είναι μέσο μεταφοράς αλλά ένδειξη κοινωνικής καταξίωσης και ευμάρειας. Το ίδιο συμβαίνει με όλα τα υλικά αγαθά, με όλα τα προϊόντα κατανάλωσης. Παρεμπιπτόντως τη “δόξα” της αγοράς επακόλουθα ζήλεψε και η πολιτική και οι πολιτικοί. Τα λογικά επιχειρήματα και η λογική αναλυτική σκέψη, τα πολιτικά ενεργήματα και τα στρατηγικά προτάγματα για την κοινωνία αντικαταστάθηκαν από υποσυνείδητα ορμέμφυτα, εικόνες, επιθυμίες και φαντασιώσεις, έτσι που ο πολίτης να μην ενεργεί λογικά αλλά συναισθηματικά.
Η απλοποιητική, διπολική πολιτική ρητορική αντικατέστησε την αναλυτική διαδικασία, το διάλογο, την επικοινωνία, τη σύνθεση. Έτσι φτάσαμε στο σημείο να ισχύει το: καταναλώνω άρα υπάρχω. Ό,τι κατάφεραν οι ταξικές κοινωνίες μέσα στα τελευταία 2.500 χρόνια, δεν τα κατάφεραν οι κοινωνίες των γενών 7500-8000 χρόνια πριν. Κατάφεραν δηλ. να καταστρέψουν ό,τι καλό, υψηλό και ευγενές έχει το ανθρώπινο είδος εις βάρος ενός μόνον χαρακτηριστικού του, της λαιμαργίας.
Αλλά αυτό δε θα το κατάφερναν ποτέ αν δεν έπεφτε θεραπαινίδα στην ποδιά τους η επιστήμη και κατά περιόδους και η τέχνη. Το απόσπασμα είναι απ’ το μεγάλο έργο του Έγκελς, την καταγωγή της οικογένειας και έχει γραφτεί 150 χρόνια πριν, την εποχή του πρώιμου καταναλωτισμού. Σήμερα δε θα χρειαζόταν σχεδόν τίποτα επί πλέον για να περιγράψει κανείς και να εξηγήσει το γιατί, για την κατάσταση που έχει περιέλθει η σημερινή κοινωνία και ο άνθρωπος.
Έχομε ανάγκη από ένα νέο ανθρωπολογικό τύπο, της αλληλεγγύης, της συλλογικότητας, της επανανοηματοδότησης της ζωής, της ολιγάρκειας, της εκ νέου ιεράρχησης των αξιών και σημασιών. Αλλιώς κινούμαστε στο ίδιο μοτίβο, το παλιό σε συσκευασία καινούργιου.
Χριστούγεννα είναι και θα ήταν καλό να πούμε και κάποια καλά λόγια για τους ανθρώπους. Οι γονείς, λοιπόν, αγαπούν τα παιδιά τους. Υπάρχουν έρωτες και φιλίες και όμορφες παρέες, πολιτισμένη ανταλλαγή απόψεων και όχι ξύλο και φωνές. Βλέπω τους ανθρώπους γύρω μου να τα πηγαίνουν μια χαρά ο ένας με τον άλλον. Δεν με ενοχλεί που έχουν κινητό και αυτοκίνητο- ο άνθρωπος δεν είναι γκουρού ούτε καλόγερος, την ζωή την απολαμβάνει και μέσα από τα υλικά αγαθά της. Δεν υπάρχει τίποτα το μεμπτό σε αυτό. Ένας κόσμος μόνο με βαθυστόχαστους ανθρώπους θα ήταν φρικτός, δεν θα είχε χρώμα ούτε ουσία, Επίσης, τον άνθρωπο (στον ελεύθερο κόσμο) δεν τον έφτιαξε ούτε ο ανιψιός του Φρόιντ ούτε οι διαφημίσεις, ούτε ο καπιταλισμός. Το αντίθετο ισχύει: Ο ελεύθερος άνθρωπος έφτιαξε τις διαφημίσεις και τον καπιταλισμό, έφτιαξε όμως και το κοινωνικό κράτος, την Δημοκρατία και τον πολιτισμό. Ο άνθρωπος είναι αυτό που είναι, δεν θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο ( δεν εννοώ βέβαια πως δεν είμαστε ελεύθεροι να βελτιωθούμε, αλλά πάντα ως πραγματικοί άνθρωποι, και όχι σαν ουτοπικές και βασικά άνευ περιεχομένου φαντασιώσεις). Προσωπικά εκτιμώ και αγαπώ τους συνανθρώπους μου και θαυμάζω τον καθένα πως τα καταφέρνει στην ζωή, που όπως και να το κάνεις είναι περίπλοκη και δύσκολη ( γι’ αυτό όμως και ωραία). Αν δεν δεχτείτε τον κόσμο όπως είναι, κύριε Γιώργο, δεν θα τον καταλάβετε ποτέ, αλλά αυτό που είναι πολύ χειρότερο, δεν θα τον αγαπήσετε ποτέ. Εγώ πάντως σας εύχομαι με αγάπη: Καλά Χριστούγεννα!