Η ποικιλία των αρχιτεκτονικών ρευμάτων που διαμόρφωσαν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της πόλης των Χανίων διαχρονικά είναι πολύ μεγάλη. Οι αρχιτεκτονικές μορφές της περιόδου της βενετοκρατίας, απόρροια αντίστοιχων καλλιτεχνικών ρευμάτων που κυριαρχούσαν στη Δυτική Ευρώπη την ίδια περίοδο, αποτελούν ίσως τη γοητευτικότερη ομάδα από τα αρχιτεκτονικά ρεύματα που επικράτησαν τελικά. Ως ποιο βαθμό αυτό ήταν αποτέλεσμα ώριμων αισθητικών επιλογών ή στείρας μίμησης δεν είναι δυνατόν να το αναλύσουμε εδώ, αν και θα το “ακουμπήσουμε”. Φυσικά, στην περίοδο της βενετοκρατίας δεν υπήρξε ένα μόνο ή δύο κυρίαρχα αρχιτεκτονικά ρεύματα. Από το 13ο αιώνα που κυριάρχησε στο νότιο Αιγαίο η Γαληνότατη, μέχρι τα τέλη του 17ου – αρχές του 18ου που έχασε και τις τελευταίες κτήσεις της στο νησί μας, συντελέστηκε στην Ευρώπη μια πραγματική κοσμογονία αλλαγών στα κυρίαρχα αισθητικά ρεύματα, απόρροια φυσικά των αλλαγών που κυριάρχησαν στο κοινωνικό και το γνωστικό πεδίο. Όσο αφορά την Κρήτη, η κυριαρχία των καλλιτεχνικών ρευμάτων που έρχονταν από τη Δύση εδραιώθηκε μόνο μετά την καταστροφή του εθνικού και πολιτισμικού κέντρου της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, της Κωνσταντινούπολης δηλαδή. Οι μορφές του Ρωμανογοτθικού ρυθμού κυριάρχησαν στην Κρήτη αρκετά όψιμα, το 15ο και το πρώτο μισό του 16ου αιώνα, όταν στην υπόλοιπη Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη είχε κυριαρχήσει η Αναγέννηση. Και η ίδια η Βενετία άλλωστε χαρακτηρίζεται από ένα αντίστοιχο “συντηρητισμό”, αφού η Αναγέννηση άργησε κι εκεί να εδραιωθεί οριστικά. Ο τρόπος όμως που κάθε περιοχή αφομοίωνε κι εφάρμοζε τον εκάστοτε αρχιτεκτονικό ρυθμό διαφέρει από τόπο σε τόπο. Αυτό οφείλεται στα διαφορετικά συνεργεία και στις ικανότητες κι αισθητικές προτιμήσεις τους, στο οικονομικό επίπεδο και τις επιλογές της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης καθώς και στα διαφορετικά υλικά, το κλίμα και την οικοδομική παράδοση κάθε τόπου. Στην Κρήτη μπορεί να παρατηρήσει κανείς σημαντικές διαφορές από περιοχή σε περιοχή, τόσο σε κτήρια “γοτθικού” ρυθμού (στη βενετσιάνικη εκδοχή του) όσο και στα μεταγενέστερα (και πολύ περισσότερα) που ανήκουν στο λεγόμενο βενετσιάνικο μανιερισμό, ένα είδος επιτηδευμένου κλασικισμού με σκηνογραφικά στοιχεία και πολλές επιρροές από παλιότερους ρυθμούς. Σε κανένα αρχιτεκτονικό στοιχείο δεν διακρίνονται όλ’ αυτά ξεκάθαρα όσο στα θυρώματα (τις πόρτες και ότι τις πλαισιώνει). Στα Χανιά, όσο αφορά την πρώτη περίπτωση, κυριάρχησε το ευθύγραμμο ανώφλι με λοξότμητες ακμές σε πολύ καλά λαξευμένους γωνιόλιθους (πελέκια, καντονάδες) με οδοντωτή ταινία από ανθέμια να περιτρέχει σε μικρή απόσταση το άνοιγμα, τονισμό του “κλειδιού” του ανωφλίου, συνήθως με μικρή λαξευτή ακίδα προς τα πάνω που συνοδεύεται με ανάγλυφο άνθος και το χαρακτηριστικότερο, λαξευτά επίκρανα προς το εσωτερικό του ανοίγματος μόνο, με ανάγλυφα άνθη και φύλλα. Το ανώφλι είναι πάντοτε ευθύγραμμο και μονολιθικό κι ενίοτε συνοδεύεται από λιγότερο ή περισσότερο έντεχνο οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο. Εξαίρεση αποτελούν λίγα απλά ανοίγματα σε σχήμα οξυκόρυφου τόξου. Κάποιες φορές συνυπάρχει και παράλληλη λάξευση σε σχήμα σχοινιού ή πλεξούδας, που συνηθίζεται σε εκκλησιαστικά κυρίως μνημεία με πολλά παραδείγματα στην κεντρική Κρήτη καθώς και κυκλικοί έλικες στις άκρες του ανωφλίου. Τέλος, υπάρχουν και θυρώματα που έχουν χαρακτηριστικά και των 2 κυρίαρχων ρυθμών, του υστερογοτθικού και του αναγεννησιακού – μανιεριστικού, όπως θα δούμε παρακάτω. Στη λάξευση δεν χρησιμοποιείται ποτέ οδοντωτό εργαλείο που να αφήνει ίχνη στην επιφάνεια της πέτρας, αυτό ισχύει και για τις μεταγενέστερες κατασκευές μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Με την ευκαιρία, αξίζει να καταδικάσουμε τη σύγχρονη πρακτική να αναλαξεύονται με οδοντωτά “τσαπέτα” παλαιά αρχιτεκτονικά στοιχεία, με αποτέλεσμα την πλήρη παραμόρφωσή τους. Στις αρχές του 16ου αιώνα αναβιώνει στην περιοχή των Χανίων μια παραλλαγή υστερογοτθικού ρυθμού σε πόρτες εκκλησιαστικών κτηρίων, με χαρακτηριστικό το εξέχον ανακουφιστικό τόξο, ελαφρά οξυκόρυφο, με έντονα κυμάτια και μικρά φουρούσια, δε θα μας απασχολήσει όμως εδώ. Στα λίγα παραδείγματα που σώζονται σήμερα και στα πολύ περισσότερα που σωζόταν εδώ στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν επισκέφθηκε τον τόπο μας ο G. Gerola, διακρίνει κανείς τα προαναφερόμενα χαρακτηριστικά. Από το δικό του αρχείο προέρχονται οι περισσότερες φωτογραφίες του σημερινού μας δημοσιεύματος. Θα συνεχίσουμε όμως και την άλλη βδομάδα.
Στην πρώτη φωτογραφία, το εντυπωσιακότερο παράδειγμα γοτθικού – υστερογοτθικού θυρώματος στα Χανιά, όπως σωζόταν στα τέλη του 19ου αιώνα. Βρισκόταν στην οδό Ψαρομιλίγγων στο Καστέλι και αποτελούσε ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα. Έχει όλα τα προαναφερόμενα αρχιτεκτονικά στοιχεία κι μια εξαιρετικής τέχνης κόγχη – ανακουφιστικό τόξο.
Στη δεύτερη, ένα απλούστερο και πιο αυθεντικά γοτθικό θύρωμα από το Καστέλι, προφανώς πρωιμότερο. Δεν γνωρίζω αν σώζεται σήμερα κρυμμένο σε κάποια εσωτερική αυλή.
Στην τρίτη, ένα επίσης εξαιρετικό θύρωμα μεταβατικού τύπου, με επιγραφή, έλικες, ανθέμια και ταινίες που δε σώζεται σήμερα. Βρισκόταν πίσω από τον Άγιο Νικόλαο στη Σπλάντζια.
Στην τέταρτη, ένα απλούστερο με λατινική επιγραφή που βρισκόταν πολύ κοντά στο προηγούμενο. Οσο για τη φιγούρα του πάμφτωχου Μουσουλμάνου που ποζάρει μπροστά, κανένα σχόλιο.
Στην πέμπτη, ένα ιδιόρρυθμο υστερογοτθικό θύρωμα με ασυνήθιστο ανάγλυφο “σχοινί” στο ανώφλι. Αυτό σώζεται και σήμερα στη συμβολή της οδού Γερασίμου με τη Ριανού. Αντίστοιχά του υπήρχαν σε εκκλησίες της Ανατολικής Κρήτης. Τα περισσότερα από τα σωζόμενα παραδείγματα βρίσκονται στην ανατολική πλευρά της παλιάς πόλης.
Στην έκτη, ένα χαρακτηριστικό πέρασμα “sottopassaggio” με οικόσημο κι έντονα ανάγλυφη κόγχη, που υπήρχε κάποτε στη Σπλάντζια. Δυστυχώς δεν έχει σωθεί. Σχέδιο του G. Gerola από αποτυχημένη φωτογραφία του.
Στην έβδομη, το χαρακτηριστικότερο από τα θυρώματα αυτού του τύπου που σώζεται σήμερα. Φέρει εντυπωσιακό ανάγλυφο γείσο με ανθέμια και περιμετρικό κυμάτιο που του δίνει ιδιαίτερη χάρη. Βρίσκεται στην οδό Ζαμπελίου και κάποτε ήταν η κύρια είσοδος αρχοντικού.
Στην όγδοη τέλος, το χαρακτηριστικό βόρειο θύρωμα της παλιάς εκκλησίας του Αγ. Πνεύματος ή της Αγίας Τριάδας (Κιοπρού τζαμί) το 1941, λίγο πριν βομβαρδιστεί και καταστραφεί ολοκληρωτικά η γύρω γειτονιά.
