Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024

Ειρηναίου σκέψεις περί τέχνης και βυζαντινής αγιογραφίας

Ειρηναίος Γαλανάκης (1911-2013)
Ειρηναίος Γαλανάκης (1911-2013)

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ Ειρηναίος Γαλανάκης (1911-2013) προλογίζοντας μια μικρή αλλά κατατοπιστική μονογραφία, με τίτλο «Βυζαντινοί Ναοί του Νομού Χανίων Κρήτης» (1), μας κληροδότησε μερικές σκέψεις του για την τέχνη, ειδικότερα για τη βυζαντινή (κρητική) αγιογραφία.
Ο ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ, ανοιχτόμυαλος άνθρωπος και πιστός χριστιανός, επισκέφθηκε πλήθος καλλιτεχνημάτων (2) σε Μουσεία του εξωτερικού (Γαλλία, αργότερα Γερμανία) καθώς και μύριες ταπεινές εκκλησίες της Δυτικής Κρήτης και όχι μόνο. Έτσι, είχε την ευκαιρία να κρίνει, να συγκρίνει, να στοχαστεί και να καταγράψει τις σκέψεις του για την τέχνη και τον άνθρωπο. Να, τι αναφέρει στον Πρόλογό του * :
[Η χριστιανική βυζαντινή τέχνη εξελίχθηκε ως νέα τέχνη, με πολλούς συμβολισμούς. Μεγάλα βυζαντινά αριστουργήματα, περιφρονημένα αιώνες από τους Δυτικούς, είναι περιζήτητα στην εποχή μας]
• «…Ο Χριστιανισμός καίτοι αρνήθηκε στην αρχή, από φόβο πρός την ειδωλολατρεία, να χρησιμοποιήση την αρχαία τέχνη, άρχισε σιγά -σιγά να καλλιεργή μία δική του απλή συμβολική τέχνη κι’αργότερα πού νίκησε κι’ απλώθηκε με δύναμη κι΄επιρροή πάνω σ’ολόκληρο τον κόσμο, ανέπτυξε πρωτότυπα και δημιουργικά την ποίηση, τη μουσική και τη ζωγραφική κι’έδωσε αριστουργηματικά έργα στους Μεσαιωνικούς και τους νεώτερους χρόνους».
[Η Βυζαντινή αγιογραφία εμπεριέχει τον βασικό συμβολισμό της νίκης του πνεύματος πάνω στην ύλη. Έτσι, η πλαστικότητα και ομορφιά των σωμάτων που ήταν σκοπός της αισθητικής των αρχαίων καλλιτεχνών θεωρείται ασύμβατη με το πνεύμα της βυζαντινής τέχνης]:
Β-Η Ανάληψη του Χριστού λεπτ. παγωμενος -Κάντανος•«Ιδιαίτερα καλλιεργήθηκε η ζωγραφική στον Ορθόδοξο Βυζαντινό κόσμο που εδημιούργησε Σχολές, ανέδειξε μεγάλους ζωγράφους κι’ έδωκε κλασσικούς τύπους έργων, τα οποία θαυμάζονται και σήμερον. Έτσι εδημιουργήθη η περιλάλητη Βυζαντινή Αγιογραφία, που εζήτησε με το συμβολισμό και την λιτότητά της να εκφράση τη μεγάλη φιλοσοφική αρχή του Χριστιανισμού, τη νίκη δηλαδή και την επιβολή του πνεύματος επί της ύλης. Οι αυστηρές και σκελετωμένες μορφές της Βυζαντινής ζωγραφικής δεν έχουνε βεβαια την πλαστική αρμονία της αρχαίας τέχνης διότι δεν έχουν σκοπό να εκφράσουνε το «φυσικόν» αλλά το «υπερφυσικόν», το πνευματικό δηλαδή και το υπερκόσμιο».
[Η πνευματική ανύψωση του πιστού επιτυγχάνεται μέσω μιας υποβλητικής και εκστατικής τέχνης]:
•«Ο Χριστιανισμός που βρήκε τον άνθρωπο στο χαμηλό επίπεδο του υλισμού και του αισθησιασμού της αρχαίας ειδωλολατρείας, εζήτησε να τον ανυψώση και να τον πνευματοποιήση. Εζήτησε να τον μαθητεύση στην άσκηση και την περισυλλογή και να τον παιδαγωγήση στη νέα, στην «καινή κατά Χριστόν ζωήν και πολιτείαν» (…) Κι΄ όπως ο σημερινός θεατής του Κινηματογράφου στέκει εκστατικός και θαμπωμένος μπροστά στο φιλμ του, έτσι στεκόταν, μια φορά, στους μεγάλους εκείνους χρόνους της πίστεως, εκστατικός και μεταρσιωμένος ο χριστιανός μπροστά από το εικονοστάσι και τις τοιχογραφίες της Εκκλησιάς του».
[Ο μυστικισμός αλλά και ο «παιδευτικός» (3) χαρακτήρας (μίμηση προτύπων) ενυπάρχουν στις βυζαντινές εικόνες]:
•«… κείνος που ευρίσκεται σε Ναό με αληθινή Βυζαντινή Αγιογραφία (4) δέ μπορεί

Ταυτότητα υποτρόφου από τη Γαλλία 1952
Ταυτότητα υποτρόφου από τη Γαλλία 1952

παρά να νοιώση την έκσταση και το μυστήριο που γεμίζει την ψυχή μας η Ιερά τέχνη. Γνωρίζομε πόσο έντονα είναι τα αισθήματα του συγχρόνου ανθρώπου (σσ. του 1965) προς ό,τι είναι επίγειο και «υλικό». Όμως, μέσα βαθειά στην ψυχή του κάθε ανθρώπου υπάρχει κατά τον Ποιητή «…μια λουρίδα γαλάζιας λαχτάρας» κι’ όλοι μπορούμε μέσα στο Χριστιανικό μας Ναό να βλέπωμε πίσω από τις σιωπηλές και σοβαρές μορφές των Αγίων και των εκλεκτών του, τα μεγάλα πρότυπα των αιωνίων ιδανικών της ζωής και της ανθρωπότητος».
ΜΕ ΑΥΤΗ την κατανυκτική «έκσταση και το μυστήριο» που αποπνέουν οι βυζαντινές εικόνες των εκκλησιών μας, αλλά και ο λόγος του Ειρηναίου, προσεγγίζουμε τις άγιες μέρες των Παθών του Κυρίου προσδοκώντας και την ένδοξη Ανάστασή Του.
Καλές γιορτές!

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) Ανέστης Χ. Μακριδάκης, «Βυζαντινοί Ναοί του Νομού Χανίων Κρήτης», έκδοση ΙΜΚ&Σ (1965). Σύντομη μελέτη (50 σελίδες), πυκνή σε περιεχόμενο και εμπεριστατωμένη πληροφόρηση και αξιόλογη βιβλιογραφία: Τζ. Γκερόλα, Αν. Ορλάνδος, Κ. Δ. Καλοκύρης και Ι. Κρητσωτάκης.
-(2) Ο Ειρηναίος πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές σε Θεολογία και Κοινωνιολογία (Γαλλία- Πανεπιστήμια Λιλ και Παρισίων, 1951-1952).[Την ταυτότητα υποτρόφου της Γαλλικής Κυβέρνησης μάς παραχώρησε ευγενώς η κα Αθηνά Γαλανάκη την οποία και ευχαριστούμε].
-(3) «…Διότι αυτός επιτέλους είναι και πρέπει να είναι ο έσχατος στόχος κάθε αγωγής και κάθε αληθινής Παιδείας. Χωρίς να παραβλέπει την πραγματικότητα της στιγμής, η αληθινή Παιδεία, στη Χριστιανική της θεώρηση, δεν μπορεί να αγνοή αυτή τη μακρινή προοπτική της, ότι δηλαδή πρέπει να κάνει το έργο της: sub speciae eternitatis. Διότι μόνο υπό το φως της αιωνιότητας, φωτίζεται η εφήμερη ύπαρξη του ανθρώπου και καταυγάζονται αι ημέραι και τα έργα της ζωής μας» (Ειρηναίος Γαλανάκης, Ως Αντιφώνηση (στην ειδική έκδοση του Συνδ. Φιλολ. Ν. Χανίων, «Οι Φιλόλογοι τιμούν τον Ιεράρχη Ειρηναίο Γαλανάκη», 1999)
-(4) Ο σημαντικότερος αγιογράφος του 14ου αι. μ.Χ. στη Δυτική Κρήτη (πολύ πριν την «ώριμη» βυζαντινή αγιογραφία της Κρητικής Σχολής) που «ιστόρησε» πλήθος μικρών εκκλησιών σε Σέλινο και Αποκόρωνα, είναι ο Ιωάννης Παγωμένος. Έργα του βρίσκονται σε Αλίκαμπο, Μεσκλά, Κάνδανο (ναΐδριο του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στα Καβαλαριανά, 1328), Σφακιά (Κομητάδες), Κάδρος (ναός Θεοτόκου), Ανύδρους, Κακοδίκι κ.α. Για τον «εργοβιογράφο» του, τον καθηγητή Κ. Δ. Καλοκύρη («Ιωάννης Παγωμένος-ο Βυζαντινός Ζωγράφος του ΙΔ’ αιώνος»), «ο Παγωμένος υπήρξεν αξιόλογος ζωγράφος, το δε έργον του χαρακτηρίζουν τα μεγάλα και εκφραστικά πρόσωπα, η ελευθερία εις το σχέδιον και ρεαλισμός υποτεταγμένος εις το πνευματικόν ιδεώδες. Η τέχνη του έχει υποστεί ζωηρώς την επίδρασιν της Παλαιολογείου αναγεννήσεως…», αλλά και της «μακεδονικής» λεγόμενης σχολής.

Υποσημείωση: Η πολιτιστική ανάπτυξη της ενετοκρατούμενη Κρήτης (1211-1669) καρποφόρησε λόγω της τότε ακμής των ιταλικών πόλεων (Γένοβα, Βενετία) και της σχεδόν αυτόχρονης γενόμενης μετανάστευσης στο νησί(μετά την πτώση της Πόλης, 1453) του πιο δημιουργικού ελληνικού στοιχείου του Βυζαντίου. Η τελευταία βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση (γνωστή ως «Παλαιολόγειος Αναγέννησις») συνεχίστηκε σε κέντρα εκτός της οθωμανικής επικράτειας, όπως η Κρήτη, τα οποία φιλοξένησαν πλήθος Κωνσταντινοπολιτών λογίων και καλλιτεχνών. Η παρουσία τους στο νησί συνετέλεσε στο να αλλάξει η οπτική με την οποία οι Κρητικοί έβλεπαν τους Ενετούς. Αυτό είχε σαν συνέπεια την υιοθέτηση από αυτούς και δυτικών προτύπων. Στην πνευματική ανάπτυξη βοήθησε πολύ η γεωγραφική θέση της Κρήτης: τα λιμάνια των Χανίων και του Χάνδακα (Ηρακλείου) εξελίχθηκαν σε μεγάλους συγκοινωνιακούς κόμβους μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Έτσι είχαμε στο νησί άνοδο της εμποροαστικής τάξης που υποστήριξε τους Κρήτες λογίους και καλλιτέχνες. Οι μεταγενέστεροι ιστορικοί ερευνητές και μελετητές της περιόδου μιλούν για «αναγεννησιακού» τύπου ελληνικά αριστουργήματα στην Κρήτη.

 
* Διατηρούμε αυτούσια την ορθογραφία του Ειρηναίου, χωρίς το πολυτονικό. Τα μέσα σε αγκύλες [ ] σχόλια είναι δικά μας.


Ακολουθήστε τα Χανιώτικα Νέα στο Google News στο Facebook και στο Twitter.

Δημοφιλή άρθρα

1 Comment

  1. το Βυζάντιο είτε το θεωρήσουμε σαν συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είτε σαν μια νέα Αρχή στην διαδοχή του ελληνιστικού κόσμου – στον ίδιο γεωγραφικό χώρο – είναι από μόνο του ένα μεγάλο μυστικό – μια εποχή λιγότερο ‘γνωστή’ από οποιαδήποτε άλλη αλλά με τεράστια σημασία για την ταυτότητα του ελληνισμού. Όμως ίσως είναι καλύτερο να θεωρήσουμε το βυζάντιο και το πολιτισμό του σαν μια πιο ‘ανατολική’ ιστορική πραγματικότητα από αυτή που θα μας αντιπροσώπευε στο σήμερα. Αυτό που του οφείλουμε είναι κυρίως η διατήρηση της ελληνικής γλώσσας αλλά αν δούμε την εποχή του μέσα από την τέχνη της δεν διακρίνουμε μόνο μια νέα αφετηρία όπως αναφέρετε στο κείμενο αλλά και μια ταύτιση τέχνης και θρησκευτικότητας και μια συγκρότηση – συγκράτηση γύρω από αυστηρούς κανόνες … μην ξεχνάμε ότι στην επιρροή της ανατολής και του Ισλάμ οφείλουμε την εικονομαχία…

Αφήστε ένα σχόλιο

Please enter your comment!
Please enter your name here

Εντός εκτός και επί τα αυτά

Μικρές αγγελίες

aggelies

Βήμα στον αναγνώστη

Στείλτε μας φωτό και video ή κάντε μία καταγγελία

Συμπληρώστε τη φόρμα

Ειδήσεις

Χρήσιμα