Η σχέση μας με κάποιον άγιο ή αγίους της εκκλησίας είναι θέμα προσωπικό. Υποκρύπτει μυστικοπάθεια, αλλά και κατάνυξη.
Οι δρόμοι που μας οδηγούν στην προσευχή και την ικεσία είναι αρίφνητοι, όπως αμέτρητοι είναι κι οι λόγοι που μας κάνουν να «υιοθετήσουμε» έναν άγιο προστάτη. Η επιλογή ξεκινά από μια σημαντική παρέμβαση του αγίου στη ζωή μας, μπορεί να είναι συμπτωματική ή απλά να προκύψει από «συμπάθεια».
ΠΑΝΩ, απ’ τα πρόσωπα των αγίων δεσπόζει, ως το αδιαμφισβήτητο «διάμεσο» Γης (Ανθρώπου) και Ουρανού (Θεού), το πρόσωπο της Μητέρας του Χριστού: με τα μύρια ονόματα (μυριώνυμη) και τις διάσπαρτες εκκλησιές της σε όλη την Χριστιανοσύνη. Είναι η “Παντάνασσα”, η Πλατυτέρα των Ουρανών, η «Βασίλισσα» επουρανίων, χθονίων και υποχθονίων. H ονοματοδοσία μιας θρησκευτικής εικόνας (îcone) της Παναγίας γίνεται είτε από τον τόπο εύρεσής της, είτε από τον τρόπο που είναι «εικονοποιημένη» κι ακόμη, απ’ τη σχέση της με το Χριστό.
Η ΛΑΤΡΕΙΑ της Παναγίας ξεπερνάει ατομικότητες και ομαδικότητες. Κορυφώνεται στη μετέωρη ολοκλήρωση του θέρους διαποτίζοντας, με το ευφρόσυνο πνεύμα της, ουρανούς και θάλασσες, νησιά και όρη, πολιτείες και χωριά, ορατά κι αόρατα. Απλώνεται σε χώρους και χρόνους, όχι μόνο χριστιανικούς αλλά και άλλων θρησκειών (1). Ικετεύουμε τη Θεοτόκο του παντός, για τα προβλήματά μας, ατομικά ή παγκόσμια. «Η Θεός μετά Θεόν», η Αειπάρθενος Κόρη, σαν τις αρχαίες θεές Αθηνά και Αρτεμη, ονομάστηκε Παναγία περί τον 6ο αιώνα μ.Χ. Κρίθηκε ως η «τιμιωτέρα», η «ενδοξοτέρα και η «αγιοτέρα» πάντων. Η λατρευτική της παράδοση συνυπάρχει με το ξεκίνημα του Χριστιανισμού. Είναι η «Υπεραγία» Θεοτόκος. Ο δε λαός μας έχει άρρηκτους δεσμούς μαζί της, επειδή η παρουσία της στη μακραίωνη ιστορία του Ελληνισμού υπήρξε καταλυτική.
ΠΟΙΗΣΗ και ιερή εικονογραφία εξυμνούν στο έπακρο τη Θεομήτορα: με φαντασία χρωμάτων και επιτηδευμένες λέξεις, με πλούσιες και γλυκύτατες «ιστορήσεις». Στην αγιογραφία, ορθόδοξης ή ρωμαιοκαθολικής τεχνοτροπίας των μεγάλων καλλιτεχνών της Αναγέννησης, έχουμε πλήθος παραλλαγών της «Ωραιότητάς της». Κυριαρχούν οι ανθρώπινες στιγμές της, όπως της Μητρότητας και Ανατροφής του Θείου Βρέφους -του Χριστού. Γι’ αυτό ονομάζεται Βρεφοκρατούσα, Βρεφοκομούσα, Βρεφουργήσασα, Γλυκοφιλούσα, Γαλακτοτροφούσα, Γαλουχιότισσα, Τριχερούσα, αλλά και Πλατυτέρα των Ουρανών, Οδηγήτρια, Αγία Σκέπη, Τρυφερούσα, «Κυρά των Αγγέλων»… Επίσης αποκαλείται «Δεξιοκρατούσα» ή «Δεξιά», όταν κρατάει τον Χριστό στο δεξί της χέρι. Αλλά και «Μεγαλομμάτα», όταν ο βυζαντινός εικονογράφος εστιάζει στα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια της.
ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ, στην απεικόνιση της «Kοιμήσεως της Παρθένου» (dormitio virginis), βυζαντινοί και δυτικοί καλλιτέχνες αποδίδουν τη σκηνή του θανάτου ή της Μετάστασής της στους Ουρανούς, βάζοντας γύρω της πλήθος αγίων και μαθητών του Χριστού («εκ περάτων» ελθόντων) να τη θρηνούν. Και στο κέντρο πάντα ο Χριστός να κρατάει την ψυχή της (εικόνα 1, El Greco (1541-1614) – Ερμούπολις Σύρου, πριν το 1567). Ή πάλι, να μεταβαίνει στα επουράνια (Assomption) διαγράφοντας μια δοξαστική πορεία, πλαισιωμένη από πλήθος αγγέλων και λοιπών προσώπων (εικόνα 2, Peter Paul Rubens(1577-1640), Assumption of Virgin, 1620).
ΣΤΗΝ ποίηση, παρερχόμαστε τον αξεπέραστο Ρωμανό το Μελωδό (490-556 μ. Χ.) για να επικεντρωθούμε στον Κωστή Παλαμά. Ο εθνικός μας ποιητής «ιστορεί» την Παναγία την Αθηνιώτισσα που βρισκόταν στον Παρθενώνα την εποχή του προσκυνήματός της από το νικηφόρο αυτοκράτορα Βασίλειο Β’-τον Βουλγαροκτόνο (958-1025). Την «απεικονίζει» με βυζαντινή μεν μεγαλοπρέπεια αλλά και «καθολικό» πνεύμα. Στην ποιητική του σύνθεση «Η Φλογέρα του Βασιλιά» (1902) έτσι κι αλλιώς η παρουσία της Παναγίας είναι εντονότατη… Μια προσευχή στη Θεομήτορα είναι οι παρακάτω στίχοι που αφιερώνονται στη στοργική και ελπιδοφόρα ματιά της Μεγαλόχαρης, τη στραμμένη σε όλους τους πονεμένους του κόσμου. Παρακολουθεί η Παναγία η Αθηνιώτισσα, από το ύψος της Ακρόπολης, την παρέλαση του ανθρώπινου πόνου και η ματιά της μεταφέρει την αιώνια εγκαρτέρησή μας μα και την ελπίδα για το καλύτερο (εικόνα 3, «Η Αγία Επίσκεψις», Τρίγλεια Μ. Ασίας, 13ος αι. μ.Χ.):
«…Μητέρα των ανέλπιδων κι όλου του κόσμου σκέπη,
κάτω από σε και οι ανέλπιδοι κι όλος ο κόσμος ίσοι! (…)
«Μπρος στην εικόνα σου γυρτός ο κόσμος με το στόμα
τρεμουλιαστό, κρεμάμενο μόνο απ’ τ’ όνομά σου
κι από τη σκέψη σου, Κυρά, κι από τ’ ανάβλεμμά σου,
μ’ ένα τροπάρι μυστικό, με μια πνιχτή μουρμούρα
δυό απέραντα μονόλογα: Χαίρε Χαριτωμένη!…» (3)
Ο Κ. ΠΑΛΑΜΑΣ προσθέτει και μιαν άλλη εκδοχή της «Κεχαριτωμένης» στο ίδιο έργο («Η Φλογέρα του Βασιλιά») τοποθετώντας τη μέσα σε μια «ρουμπενικής» έμπνευσης αποθέωση. Όπως περίπου την αποδίδει συνήθως η δυτική εκκλησία:
«…Κι απάνωθέ της, γύρω της και πλάι της κι’ από πίσω
προφήτες, ευαγγελιστές, απόστολοι, μαρτύροι,
της αγιοσύνης αρχηγοί, του ασκητισμού κορώνες,
δαρμένοι από την άσκηση κι’ από την έκσταση άϋλοι,
κορμιά γερμένα, λογισμοί ολόρθοι, και πιο απάνου
μακαριστοί και δίκαιοι, μεσ’ απ’ τα περιβόλια
τα ουρανικά, ωριοπλούμιστα με πετεινά, με δέντρα,
και τα κυκλώνουνε τειχιά χρυσολιθοκτισμένα.
Άλλοι κρατάν περγαμηνές, βιβλία διαβάζουν άλλοι,
και γράφουν οι περγαμηνές και τα βιβλία κηρύχνουν:
«Η σκέπη και τ’ανθρώπου εσύ, τ’ αγγέλου εσύ και η δόξα,
με τη χαρά σου, χαίρεται, Xαριτωμένη η χτίση!».
Της ζωγραφιάς τετράπλατης ακροπρεπίδια, ολούθε
βλέπουν, πετάν, υμνολογάν και φέγγουν και βιγλίζουν
οι Αρχές, οι Θρόνοι, οι Δύναμες, αγγέλοι και αρχαγγέλοι·
ρομφαία τους ειν’ η αστραπή και σάρκα τους η αχτίδα…» (4).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) Αναστασίου (Γιαννουλάτου), Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας, «Ισλάμ-Θρησκειολογική επισκόπηση» [έκδοση «Το Βήμα» (2016), σελ.213-216]: «Το Κοράνιο όχι μόνο δέχεται ότι ο Ιησούς γεννήθηκε «εκ Μαρίας της Παρθένου», αλλά δίνει εξαιρετικά τιμητική θέση στην Παναγία και μιλάει πολλές φορές γι’ αυτήν με μεγαλύτερη ευλάβεια από ό,τι ορισμένοι χριστιανικοί προτεσταντικοί κύκλοι»
-(2) Η συγκεκριμένη «Κοίμηση της Θεοτόκου» είναι από τα πρώιμα έργα του Ελ Γκρέκο (Δ. Θεοτοκόπουλος), που δημιούργησε μεταξύ 1562 και 1564, στην Κρήτη. Η πραγματική ταυτότητα του δημιουργού διαπιστώθηκε μόλις το 1983 από τον αρχαιολόγο του ΥΠΠΟ, Γιώργο Μαστορόπουλο, που αποκάλυψε την υπογραφή «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο δείξας».
-(3) & (4) Παλαμάς Κ., «Η Φλογέρα του Βασιλιά», Λόγος Όγδοος, σ. 107 και 110-111, Άπαντα, τ. Πέμπτος, Γκοβοστης, χ.χ.)
