Για να φθάσουμε στην Παναγία την Αρκουδιώτισσα στο Ακρωτήρι, θα πρέπει να ακολουθήσουμε το καλοφτιαγμένο μονοπάτι που αρχίζει βόρεια της Μονής Γουβερνέτου και οδηγεί στο Καθολικό και το Σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη.
Mετά από δέκα περίπου λεπτά πεζοπορίας, από την αρχή του, συναντούμε στην τοποθεσία Αρκουδιά, το σπήλαιο της Αρκούδας ή της Παναγίας της Αρκουδιώτισσας.
Η αξιόλογη αυτή τοποθεσία αποτελεί έναν σπουδαίο χώρο λατρείας από την προϊστορική περίοδο μέχρι και σήμερα. Στην είσοδο του σπηλαίου ευρίσκεται εκκλησάκι αφιερωμένο στην Υπαπαντή του Χριστού και κάθε χρόνο στις 2 Φεβρουαρίου, πολλοί πιστοί συγκεντρώνονται εδώ, για να παραστούν στη θεία λειτουργία.
Ο διπλανός, βόρεια, μικρός σπηλαιώδης χώρος έχει αφιερωθεί στον Άγιο Γεράσιμο της Κεφαληνίας και πριν λίγα χρόνια και στους Σφακιανούς Αγίους, Μανουήλ και Ιωάννη.
Στο υπέρθυρο της εκκλησίας, είναι εντοιχισμένα, μέσα σε άρους (τρύπες), πιάτα, ίσως Βενετσιάνικα, που συνήθως σχηματίζουν σταυρό και αποτελούν συνέχεια πανάρχαιας παράδοσης. Το σπήλαιο αυτό έχει διαστάσεις περίπου 45 επί 30 μ., ενώ στο κεντρικό σημείο, το ύψος του είναι σχεδόν πέντε μέτρα. Στο κέντρο του, αντικρίζουμε έναν λίθινο όγκο, που μοιάζει με αρκούδα και κάτω από το κεφάλι της μια δεξαμενή όπου συγκεντρώνεται το νερό από τη σταγονορροή των σταλακτιτών.
Λίγα σκαλοπάτια ανεβάζουν ως το νερό αυτό. Η παράδοση, με διάφορες παραλλαγές, αναφέρει πως μια αρκούδα στα χρόνια τα παλιά, ερχόταν και έπινε αυτό το νερό που ήταν πολύτιμο για τους βοσκούς της περιοχής και τους μοναχούς. Δεήθηκαν λοιπόν στην Παναγία να τους γλιτώσει από αυτό το θηρίο και η Παναγία τους εισάκουσε και “πέτρωσε” την αρκούδα…
Η αρκούδα αυτή μοιάζει να διαμορφώθηκε από σταλαγμίτη, αλλά είναι σίγουρο πως είχε λαξευτεί στα αρχαία χρόνια, σαν ένα ομοίωμα αυτού του ζώου για να χρησιμοποιείται στη λατρεία της Θεάς Αρτέμιδος, κατά μεταφορά αυτής της λατρείας από τους Πελασγούς που τη λάτρευαν σε μορφή αρκούδας. Το σπήλαιο αυτό είναι ίσως ο μοναδικός χώρος, σε ολόκληρη την Κρήτη που ανακαλύφθηκε η λατρεία αυτής της Αρκουδοθεάς.
Εδώ, τον δεύτερο μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο μήνα, που συμπίπτει, όχι τυχαία, με την περίοδο που εορτάζεται η Υπαπαντή, ερχόταν τα νέα κορίτσια, οι άρκτοι, ντυμένα σαν αρκούδες και χόρευαν τον αρκουδοχορό προς τιμήν της Αρτέμιδας.
Αυτό πιθανόν ακολουθούσε το τυπικό της όμοιας λατρείας, που πραγματοποιούνταν στη Βραυρώνα της Αττικής, όπου βρέθηκαν και αγάλματα κοριτσιών 5-10 χρόνων “άρκτων” και η Αρτεμις λατρευόταν υπό μορφή αρκούδας. Μάλιστα, υπάρχει η γνώμη ότι θυσιαζόταν στις γιορτές αυτές και ένα από τα κορίτσια – άρκτους.
Μια ακόμη αρχαία παράδοση λέει ότι οι δύο Κρητικές νύμφες και τροφοί του Δία, η Ελίκη και Κυνόσουρα, μεταμορφώθηκαν σε αρκούδες. Αργότερα δε έγιναν αστερισμοί που είναι ακόμα γνωστοί με το όνομά τους (Άρατος – Φαινόμενα 30). Η διπλανή προς ανατολάς χαράδρα είναι γνωστή σαν Αρκουδόρεμα.
Το γεγονός της λατρείας αυτής στο σπήλαιο, επιβεβαιώθηκε μετά από την ανεύρεση -το 1960, από τον γράφοντα σε δυσπρόσιτο θάλαμο του σπηλαίου – πήλινης πλάκας υπέροχης τέχνης, με ανάγλυφη παράσταση της κυνηγέτιδος Αρτέμιδας. Η πλάκα αυτή ευρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, μαζί με άλλη ανευρεθείσα, επίσης από τον ίδιο, πλάκα με τον Απόλλωνα τον Κιθαρωδό, ένα γυμνό ειδώλιο Αφροδίτης, που πιθανώς έφερε χρυσό διάδημα στην κεφαλή, τεμάχια αγγείων Ελληνιστικής περιόδου, που τα ανέσυρε από τα μπάζα λαθρανασκαφής ο Χρήστος Χουλιόπουλος.
Στ’ αλήθεια, όταν πάνω στα χαλίκια, στο λαγούμι όπου έφθασα έρποντας, αντίκρισα τις πλάκες με τους αρχαίους θεούς, ένιωσα απέραντη συγκίνηση, που, ίσως, μετά από 2500 χιλιάδες χρόνια εγώ αντίκριζα αυτά πρώτος. Επίσης, παραδόθηκαν όλα, χωρίς καμία αμοιβή, στην Αρχαιολογία. Το πόδι σάτυρου, ειδώλια νυμφών, τμήμα μελανόμορφου αγγείου Κλασικής περιόδου και άλλα. Μετά από χρόνια επίσης, κνήμη από μαρμάρινο άγαλμα, προφανώς μικρού κοριτσιού. Ας σημειωθεί ότι τα μπάζα που ανέφερα, προήλθαν από εκτεταμένη λαθρανασκαφή που ο μακαριστός τότε ηγούμενος Γουβερνέτου Διονύσιος Βεκάκης, μου ανάφερε ότι επραγματοποίησαν Γερμανοί, που αναζητούσαν, δήθεν, πολεμικές σημαίες που είχαν θάψει εκεί. Ισως τους καθοδήγησε ο αρχαιολόγος της κατοχής Γιάνσεν που είχε παραδώσει προϊστορικά κρανία από το Κουμαρόσπηλιο και άλλα.
Μετά υπολογίζω ότι επραγματοποιήθηκαν δυο – τρεις άλλες λαθρανασκαφές μέχρι την πρόσφατη του 2014, όπου στο επίμαχο λαγούμι μετατοπίσθηκε όγκος από πέτρες, προφανώς με τα χέρια. Μετά από αυτήν είχαν εγκαταλειθφεί έξω πελεκητές πέτρες από ψαμμόλιθο με διάφορα περίεργα σχέδια επάνω και σε μια μεγάλη αρχαίου τύπου ψηφία, με τη λέξη “ΖΕΥΣ”. Σε επόμενη μετάβαση μάς τα είχαν πάρει και αυτά, αλλά φωτογραφίες παρέδωσα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Ο Γάλλος καθηγητής – σπηλαιολόγος Πωλ Φωρ, επεσήμανε πάνω στο ομοίωμα αυτό της Αρκούδας, δώδεκα λακκούβες, όπου ετοποθετούντο σπόροι κ.λπ., για τη λατρεία των Δώδεκα Θεών. Ακόμη στη ράχη της Αρκούδας υπάρχει η κεντρική λακκούβα, όπου τοποθετούσαν τα του θυσιαστηρίου. Σε σημεία της πρόσοψης του σπηλαίου υπάρχουν οι λαξευμένες θέσεις όπου είχαν τοποθετηθεί αφιερώματα από κεραμικές πλάκες και σήμερα χριστιανικές εικόνες.
Η ειδωλολατρική χρήση του σπηλαίου, που είχε φτάσει στο απόγειό της στον 5ο π.Χ. αιώνα, υπολογίζεται ότι κράτησε μέχρι τη Ρωμαϊκή εποχή. Στα κτήρια που ευρίσκονται έξω από το σπήλαιο διέμεναν παλαιότερα μοναχοί, που εκαλλιεργούσαν μικρούς κήπους και είχαν διανοίξει και πηγάδι νερού.
Σε Βενετσιάνικα έγγραφα του 1637, ο χώρος αναφέρεται σαν Μετόχι της Μονής Γουβερνέτου, ενώ περιηγητές ξένοι αναφέρουν ότι συναντούσαν εδώ ερημίτες μέχρι τέλους του 19ου αιώνα.
Τελευταίος ασκητεύσας εδώ, όπως αναφέρουν προφορικές μαρτυρίες, ήταν ο Γεράσιμος Γλυνιαδάκης, ένας δυναμικός και δουλευτής μοναχός από τα Σφακιά, που παρέμεινε εδώ περί τα 25 χρόνια και είχε δημιουργήσει μικρά περιβόλια έξω από το σπήλαιο και ο οποίος πέθανε το 1916 και τάφηκε δίπλα στο εκκλησάκι της Υπαπαντής.
Μάλιστα, μεταπολεμικά υπήρχε στη βιβλιοθήκη του Γουβερνέτου χειρόγραφο τετράδιο από τον Γεράσιμο που όμως μετά από χρόνια χάθηκε. Πολλοί περιηγητές – ερευνητές από 15ο αιώνα και μετά, αναφέρονται στο σπήλαιο αυτό όχι για την άγνωστη τότε αρχαιολατρία εκεί. Κάποιοι αναφέρουν ότι εκεί συνάντησαν το 1866 βοσκούς που τυροκομούσαν με παρέα όμορφες Κρητικοπούλες. Κάποιος πυρομανής, πριν από μερικά χρόνια, έκαψε το εκκλησάκι της Υπαπαντής και έχει πρόχειρα αποκατασταθεί. Από δωρεές πιστών ή όταν τελειώσει το μυθικών διαστάσεων έργο που πραγματοποιείται στο Γουβερνέτο, για θαυμαστή αποκατάσταση κτηρίων και άλλων, θα είναι δυνατόν να διατεθούν και στην Αρκουδιώτισσα κάποια χρήματα για την εκκλησία και για την περίφραξη.
Οι αρχαίοι μας πρόγονοι, οι Κυδωνιάτες, ήταν φαίνεται πολύ πιστοί στους Θεούς των και ήταν γι’ αυτούς το Ακρωτήρι όπως για εμάς το Αγιον Ορος. Για έξι ώρες πεζοπορούσαν από Κυδωνία ως Αρκουδιώτισσα και για επτά πάλι ως το σπήλαιο του Λερά στον Σταυρό, όπου από το 1960 παρέδωσα θησαυρό ειδωλίων της ίδιας περιόδου. Και άλλες τόσες για επιστροφή.
Με επίσκεψη στο σπήλαιο και στην περιοχή Καθολικού, εκτός από τους προσκυνητές και χιλιάδων τουριστών, κυρίως ξένων, θα ήταν ευχής έργο αν συμφωνούσε φυσικά η αδελφότητα του Γουβερνέτου να τοποθετηθεί δίγλωσση ανεξίτηλη πινακίδα, όπως και σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους, που να αναφέρει το χρονικό της χριστιανικής εκκλησίας και του αρχαίου ιερού.
Ας σημειωθεί ότι την 25η Μαΐου 2002, σε μια μετάβασή μου από τις πολλές, στο σπήλαιο, αντιλήφθηκα ότι πρέπει να είχε πραγματοποιηθεί προηγούμενη ή προηγούμενες ημέρες, κάποια αρχαιολατρία με αναφορά στο δωδεκάθεο, αφού στο δάπεδο, δίπλα από την Αρκούδα, ήταν ακόμη τοποθετημένα δώδεκα μικρά κηροπήγια με ένα μεγαλύτερο στη μέση και με λιωμένο από χρήση, το περιεχόμενο παραφίνης και στο χαμηλό λαγούμι, στο βάθος του σπηλαίου, σε μικρή σταλαγμιτική κολόνα είχαν δεθεί 5-6 φαρδιές υφασμάτινες κορδέλες με άλλο χρώμα η καθεμιά.
Δεν γνωρίζω αν είχε σχέση το γεγονός της πανσελήνου εκείνες τις ημέρες.
Η εικόνα της κεραμικής πλάκας, με τον Απόλλωνα τον κιθαρωδό χρησιμοποιήθηκε στην αφίσα για το Ι’ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο στα Χανιά το έτος 2006 και ακόμη στο εξώφυλλο του συγγράματος του καθηγητή Πανεπιστήμιων Αγγλίας και Ελλάδας Ανδρέα Παναγόπουλου με τίτλο “Πλάτων και Κρήτη”.
