Η Αρχαία Aπτέρα αποκαλύπτεται…

Η Απτέρα μαζί με την Ελεύθερνα και την Κνωσό, τρεις εμβληματικές αρχαίες πόλεις της Κρήτης και οι αρχαιολογικοί θησαυροί τους, ζωντανεύουν μέσα από μια σημαντική έκθεση που θα πραγματοποιηθεί από τις 12 Δεκεμβρίου έως τις 30 Απριλίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στην Αθήνα.
Η έκθεση αυτή έχει ιδιαίτερη αξία, καθότι τα 487 συνολικά αντικείμενά της, προφυλαγμένα και διατηρημένα στις αποθήκες Εφορειών Αρχαιοτήτων και στις προθήκες Μουσείων της Κρήτης, αφήνουν για πρώτη φορά στην πλειονότητά τους, τον γενέθλιο τόπο, για να φωτίσουν και να αφηγηθούν με τον πλέον εύγλωττο τρόπο τις συναρπαστικές πορείες των ανθρώπων που έζησαν και δημιούργησαν σε αυτές.
Η έκθεση περιγράφει τη ζωή τριών πόλεων, από τη γέννησή τους, το πώς εξελίχθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, την εγκατάλειψή τους καθώς και το τι ήρθε στο φως από τις νεότερες ανασκαφές και έρευνες. Την έκθεση συνδιοργανώνουν το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και οι Περιφερειακές Διευθύνσεις του ΥΠ.ΠΟ.Α., Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου και Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου. Με τη συνεργασία του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, και του Πανεπιστημίου Κρήτης – Κέντρο Μελέτης Μουσείου Ελεύθερνας και με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης και της Κ.Ε.Π.ΠΕ.ΔΗ.Χ. – Κ.Α.Μ.
«Δοχεία ζωής», η Απτέρα, η Ελεύθερνα, η Κνωσός, χαράσσουν τις ανάγλυφες πορείες των ανθρώπων και τις νοηματοδοτήσεις τους για τον κόσμο και τη ζωή. Πρόκειται για πορείες διαλεκτικά συνδεδεμένες και αποτυπωμένες σε μνημεία και ευρήματα, κατά τη δομική, χωρική και αρχιτεκτονική δικτύωση οικιών, δημόσιων κτηρίων, ιερών, θεάτρων, λουτρών, δεξαμενών, οχυρώσεων και νεκροπόλεων, όπως αναδύονται μπροστά στα μάτια των επισκεπτών της Εκθεσης αναφέρει η Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων δρ Ελένη Παπαδοπούλου, η οποία επισημαίνει ότι η Εκθεση διεκδικεί να αποδώσει «τον ζώντα χρόνο της μνήμης, όχι την “”αιώνια” εικόνα του παρελθόντος” στη συσσωρευτική λογική που τη διέπει: δηλαδή να μορφοποιήσει τις αυξομειούμενες εντάσεις του και να χωροποιήσει κάθε στιγμή του, καθώς αναδύεται αποκαλυπτικά ως παροντικό σοκ για τους επισκέπτες, (προσ)καλώντας τους να δουν και να ακούσουν ταυτόχρονα τις συναρπαστικές και παρηγορητικές ανθρώπινες ιστορίες για τον κόσμο και τη ζωή».
Τα εκθέματα, σύμφωνα με την κα Παπαδοπούλου λειτουργούν ως ουσιώδεις αρμοί συνοχής του πολιτισμικού βίου στις τρεις πόλεις και αποδίδουν μια συνολική ομιλούσα εικόνα αυτού ανασυνθέτοντας τον παλμό της ζωής που εξακολουθητικά τα διαπερνά. Η ίδια επεσήμανε το επίμοχθο έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (συστηματικές και σωστικές ανασκαφές για την κατά χώραν αποτύπωση όλων των υλικών καταλοίπων της ανθρώπινης παρουσίας, για τη μεταφορά, φύλαξη και συντήρηση των αρχαιοτήτων, για την προστασία όλων των ειδών των μνημείων, για την ανάδειξή τους και εν τέλει για την προσφορά τους στον τελικό αποδέκτη το κοινό, εγχώριο και παγκόσμιο).
Είναι εκείνο το έργο, όπως είπε, από το οποίο κάθε μουσειακός οργανισμός τροφοδοτείται για να υλοποιήσει δράσεις στο πεδίο της πολιτιστικής διαχείρισης ως προς την ανάδειξη των μνημείων, κινητών και μη.
Από την πλευρά του ο εντεταλμένος σύμβουλος Ανάπτυξης Περιφέρειας Κρήτης, Δημήτρης Μιχελογιάννης, τόνισε ότι η έκθεση έρχεται ως συνέχεια των στοχευμένων παρεμβάσεων που σχεδιάζονται στις τρεις αρχαίες πόλεις. Τόσο οι παρεμβάσεις αυτές εντός του αρχαιολογικού πεδίου στην Κρήτη, όσο και η περιοδική έκθεση για τις Αναδυόμενες Πόλεις της Κρήτης στην Αθήνα εντάσσονται στη συνολική προσπάθεια της Περιφέρειας Κρήτης για προστασία, ανάδειξη και προβολή του μοναδικού πολιτιστικού αποθέματος του νησιού. Παράλληλα, μέσα από μία σειρά άλλων δράσεων ετοιμάζεται ήδη η επόμενη γενιά πρωτοβουλιών που θα συμπληρώσει περαιτέρω την εικόνα αυτή: η ανάδειξη στη νοτιοδυτική Κρήτη της Αρχαίας Λισού και του Κοινού των Ορείων (η αρχαιότερη ομοσπονδία αυτόνομων κρητικών πόλεων: Υρτακίνα, Λισός, Ελυρος, Συία, Τάρρα και Ποικιλασός) κ.ά.
Ο ίδιος αναφέρθηκε στη σχεδιαζόμενη πολιτιστική διαδρομή που θα διασυνδέει τα μνημεία της ευρύτερης περιοχής (Στύλος, Κοιλιάρης, Κυανή Ακτή, Ιτζεδίν, Απτέρα, Αζοϊρές) αλλά και τη μελλοντική ενεργοποίηση των άλλων εμβληματικών μνημείων της περιοχής (Φρούριο Κούλε, Οχυρό Ιτζεδίν, νησίδα Σούδας). Τέλος, ο κ. Μιχελογιάννης τόνισε ότι οι σχεδιαζόμενες δράσεις επόμενης γενιάς στον χώρο, μέσα από τις δράσεις ψηφιακής περιήγησης με καινοτόμες τεχνολογίες αιχμής (augmented και virtual reality) ή και με τη δημιουργία ψηφιακού παιχνιδιού (gamification) στο πλαίσιο της Στρατηγικής Εξυπνης Εξειδίκευσης της Περιφέρειας Κρήτης, πιστοποιούν ότι η Αρχαία Απτέρα μαζί με το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων στη Χαλέπα θα αποτελέσουν τους δύο βασικούς πυλώνες ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμό για τα Χανιά και τη δυτική Κρήτη για τα επόμενα χρόνια-δεκαετίες.

Αρχαία Aπτέρα, η μικρή Πομπηία της Κρήτης
Στην Αρχαία Απτέρα, τη λεγόμενη μικρή Πομπηία της Κρήτης, η Αρχαιολογική Υπηρεσία συνεχίζει μέχρι και σήμερα να φέρνει στο φως μοναδικά ευρήματα εντός μίας ευρύτερης περιοχής, που διαθέτει μοναδικό φυσικό πλούτο και πολιτιστικό απόθεμα από όλες σχεδόν τις ιστορικές περιόδους που γνώρισε το νησί (Μινωική, Γεωμετρική, Κλασική, Ελληνιστική, Ρωμαϊκή, Ενετική, Οθωμανική, Nεότερη Eλληνική και Σύγχρονη Ευρωπαϊκή και Παγκόσμια). Προς αυτήν την κατεύθυνση, εξαιρετικά σημαντικό ήταν έργο της Διευθύντριας Συστηματικής Ανασκαφής Απτέρας κας Βάννα Νινιού-Κινδελή και της Αρχαιολόγου Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, δρ Κατερίνας Τζανακάκη. Από τα πιο ιδιαίτερα εκθέματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στην Αρχαία Απτέρα και τα οποία κατέχουν περίοπτη θέση στη έκθεση είναι τα παρακάτω:

Η Σειρήνα
Η ίδρυση της πόλης και συνακόλουθα η απόδοση του ονόματός της κατά τον Παυσανία, οφείλονται στον μυθικό ήρωα Πτέρα ή Απτέρα από τους Δελφούς, ο οποίος οικοδόμησε τον δάφνινο ναό του Απόλλωνα. Μια ιδιαίτερα γοητευτική μυθολογική εκδοχή, όμως, παραδίδεται από τον Στέφανο Βυζάντιο στα Εθνικά (τέλη 5ου αι. μ.Χ.) για τον μυθικό αγώνα μεταξύ Μουσών και Σειρήνων, κατά τον οποίο ηττήθηκαν οι Σειρήνες, πέταξαν τα φτερά τους (έμειναν άπτερες), έγιναν λευκές και έπεσαν στη θάλασσα.
Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών, το 2007 βρέθηκε στην Αρχαία Απτέρα πύλινο ειδωλιόμορφο σκεύος της Υστερης ελληνιστικής περιόδου, που απεικόνιζε Σειρήνα. Το σκεύος εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.  Όπως εξηγεί η αρχαιολόγος Κατερίνα Τζανακάκη πρόκειται για τελετουργικό σκεύος, δημιουργία τοπικού εργαστηρίου. Βρέθηκε σε επίχωση εναγικής πυράς κοντά σε τάφους ελληνιστικών χρόνων. Η αφήγηση στην ντόπια κοροπλαστική του μυθικού στιγμιοτύπου της θρηνωδού Σειρήνας υποδηλώνει ότι ένας από τους ιδρυτικούς μύθους της Απτέρας, που παραδίδει ο Στέφανος Βυζάντιος, μορφοποιήθηκε σε αυτήν τη φάση της πόλης».
Μάλιστα, όπως σημειώνει η κα Τζανακάκη, η σειρήνα, «τραβώντας τα μαλλιά της στο ύψος των ώμων οπτικοποιεί τη χειρονομία του θρήνου, ενώ ταυτόχρονα μοιάζει να ξεριζώνει τα φτερά της».

Σύνταγμα Αρτέμιδος και Απόλλωνος
Την Αρτέμιδα ως προστάτιδα θεά της Απτέρας υποδεικνύουν οι διαφορετικοί νομισματικοί τύποι της πόλης, η αναφορά του ιερού της σε συνθήκη με την πόλη Τέω της Μικράς Ασίας αλλά και το πρόσφατο εύρημα του συντάγματος των γλυπτών από τη ρωμαϊκή οικία. Επίσης η απεικόνιση του Απόλλωνα στα νομίσματα αποτελεί ένδειξη λατρείας του αδελφού της θεάς, για την οποία προς το παρόν δεν υπάρχουν άλλα δεδομένα, εκτός από το παραπάνω σύνταγμα. Ωστόσο θα μπορούσε να ανατρέξει κάποιος στον έναν από τους ιδρυτικούς μύθους της Απτέρας, ο οποίος βασίζεται στη νίκη των Μουσών και επομένως στον προστάτη τους Απόλλωνα, ίσως αρχικά συλλατρευόμενο θεό, ο οποίος υποσκελίστηκε αργότερα.
Το 2015 κατά τις ανασκαφές στην ρωμαϊκή οικία ήρθε στο φως, ένα σύνταγμα γλυπτών της Αρτέμιδος και του Απόλλωνος, από χαλκό, μάρμαρο, πωρόλιθο, μόλυβδο, χρυσό,  συγκολλημένα. Οπως εξηγεί η αρχαιολόγος Β. Νινιού-Κινδελή «ο τύπος του γλυπτού παραπέμπει στην Αρτέμιδα των Βερσαλλιών, σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου, ενώ ο Απόλλων βρίσκει το παράλληλό του στον Απόλλωνα του Kassel, που οφείλει το πρωτότυπό του στον Απόλλωνα Παρνόπιο του Φειδία. Η χάλκινη βάση σχήματος κιβωτιδίου είναι αντίστοιχη με εκείνες των Λαρήτων της Πομπηίας (θεοί που προστάτευαν την οικία και την οικογένεια). Βρέθηκαν πεσμένα στο στρώμα καταστροφής (365 μ.Χ.) της εισόδου (fauces) της οικίας. Ηταν τοποθετημένα μάλλον σε κόγχη του δυτικού τοίχου. Οι αστικές ρωμαϊκές οικίες συνήθως διέθεταν το οικιακό τους ιερό σε έναν από τους κοινόχρηστους χώρους. Το συγκεκριμένο εύρημα φαίνεται ότι υπηρετούσε αυτόν τον σκοπό. Εδώ, ωστόσο, ξενίζει ο συνδυασμός των δύο διαφορετικών υλικών στην ενιαία βάση. Ισως πρόκειται για “αυτοσχεδιασμό” των ιδιοκτητών της οικίας, οι οποίοι έχοντας παραγγείλει τα γλυπτά των δύο αδελφών θεών για το οικιακό τους ιερό, δημιούργησαν επάνω σε έναν απλό λίθο τη συγκεκριμένη σύνθεση».

Ειδώλια ευνούχων από Μαυσωλείο
Μοναδικά πήλινα ειδώλια ευνούχων Ρωμαϊκών χρόνων από Μαυσωλείο Ελευθερναίου (καταγόμενου από την αρχαία Ελεύθερνα) ανακαλύφθηκαν στην Απτέρα, στο Δυτικό νεκροταφείο το 2005 και σήμερα εκτίθεται  στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Στα ειδώλια απεικονίζονται ευνούχοι που πιθανόν σχετίζονται με Ορφική Μύηση και τη λατρεία της Κυβέλης. Οπως εξηγούν οι αρχαιολόγοι  Β. Νινιού-Κινδελή και Κ. Τζανακάκη, «η πράξη του ευνουχισμού συνδέεται μυθολογικά κατ’ αρχάς με τη φρυγική ανδρόγυνη Αγδιστη. Στη συνέχεια υιοθετήθηκε από τους ιερείς – μύστες της Κυβέλης, τους Γάλλους, ως τελετουργική πράξη μύησης, προκειμένου να εξασφαλίσουν την ευδαιμονία στη μεταθανάτια ζωή».

Αγαλμα της θεάς Υγείας
Ακέφαλο άγαλμα από μάρμαρο της θεάς Υγείας, Ρωμαϊκών χρόνων που αποκαλύφθηκε στην Απτέρα και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
«Το άγαλμα ακολουθεί τον τύπο “Hope”, που ανάγεται σε πρωτότυπο των αρχών του 4ου αι. π.Χ., στημένο τότε στην Ακρόπολη της Αθήνας. Η Υγεία, μετά τον Ασκληπιό, ήταν η σημαντικότερη θεότητα για τη θεραπεία των ασθενών. Η ύπαρξη του γλυπτού του Ασκληπιού στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο με προέλευση την Απτέρα, πιστοποιεί τη λατρεία των δύο θεών στην πόλη κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας τουλάχιστον» επισημαίνει η αρχαιολόγος Β. Νινιού – Κινδελή.

Ο στεφανωμένος Ερωτας
Στο Δυτικό νεκροταφείο, της αρχαίας Απτέρας, το 2005 η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως μεγάλου μεγέθους ειδώλιο από πηλό, Ρωμαϊκών χρόνων που απεικόνιζε τον Ερωτα. Σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων. Ο Ερωτας, στεφανωμένος, αποδίδεται σε εφηβική ηλικία και στο πρόσωπό του κυριαρχεί έκφραση μειδιάματος. Επάνω από το μέτωπο τα μαλλιά είναι μαζεμένα στον χαρακτηριστικό βόστρυχο κάτι που «παραπέμπει σε διαβατήριες τελετές μύησης ή ενηλικίωσης» επισημαίνουν οι αρχαιολόγοι Β. Νινιού – Κινδελή και Κ. Τζανακάκη.

Απόκοσμες και δαιμονικές γυναικείες μορφές
Εντυπωσιακά ειδώλια γυναικείων μορφών, των Ρωμαϊκών χρόνων, ανακαλύφθηκαν το 2005 στην Απτέρα,στο Δυτικό νεκροταφείο. Σήμερα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
Οπως παρατηρούν οι αρχαιολόγοι Β. Νινιού-Κινδελή και Κ. Τζανακάκη: «μορφή, απόκοσμη και δαιμονική, συνδυάζει τυπολογικά χαρακτηριστικά της Περσεφόνης (στάχυ, στέφανο με καρπούς) και της Σειρήνας (φτερά, ιχθυάκανθα στο πόδι). Πρόκειται για ένα μοναδικό συγκερασμό στοιχείων της θεάς του Κάτω Κόσμου και του δαιμονικού πλάσματος της ακολουθίας της, που ταυτοχρόνως συνδέεται με τον βασικό ιδρυτικό μύθο της Απτέρας, ίσως ιδιαίτερη επιλογή των ιδιοκτητών του οικογενειακού ταφικού μνημείου».

Στατήρας Απτέρας
Στην έκθεση παρουσιάζεται ένας αργυρός Στατήρας Απτέρας της Ελληνιστικής περιόδου 300 – 280 π.Χ. που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
Όπως εξηγεί η αρχαιολόγος Κατερίνα Τζανακάκη, «στον στατήρα ο πάνοπλος Πτολίοικος, ιδρυτής της πόλης, εικονίζεται σεβίζων κοντά στο ιερό δέντρο του Απόλλωνα, τη δάφνη. Πρόκειται για ένα από τα λιγοστά κρητικά νομίσματα με την υπογραφή του σπουδαίου χαράκτη Πυθοδώρου, ο οποίος εργάστηκε και στο νομισματοκοπείο της Πολυρρήνιας, την περίοδο μεταξύ 330 – 270 π.Χ».