Ο Χανιώτης βραβευμένος συνθέτης και ακαδημαϊκός Γιώργος Βασιλαντωνάκης μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στην Ελλάδα και τις ΗΠΑ. Ανάμεσα στη σύνθεση και τη διδασκαλία στο πανεπιστήμιο. Ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς κόσμους που έχουν όμως ως κοινό τόπο τη μουσική και το πάθος του γι’ αυτήν.
Με αφορμή την παρουσία του στον τόπο καταγωγής του τα Χανιά, καθώς βρέθηκε στην Ελλάδα για την όπερα “Πάπισσα Ιωάννα”, που συνέθεσε κατόπιν παραγγελίας για τα 80 χρόνια της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, αλλά η πρεμιέρα δυστυχώς αναβλήθηκε – ελπίζουμε προσωρινά – λόγω πανδημίας, οι “διαδρομές” συνάντησαν τον Χανιώτη δημιουργό και ακαδημαϊκό και συνομίλησαν μαζί του για τη γοητεία της όπερας, τη λαϊκότητα και την ιδιαίτερη “γλώσσα” της, αλλά και τη σημασία της μουσικής παιδείας που δυστυχώς βρίσκεται τελευταία υπό διωγμό από την ελληνική λυκειακή εκπαίδευση.
Η όπερα είναι ένα είδος με όχι βαθιές ρίζες στην Ελλάδα το οποίο παραδοσιακά το αντιμετωπίζουμε με κάποια σοβαροφάνεια θεωρώντας ότι είναι για λίγους. Σήμερα πως έχει διαμορφωθεί η σχέση του ελληνικού κοινού με την όπερα;
Ιστορικά σε άλλες χώρες όπως στην Ιταλία η όπερα ήταν λαϊκό θέαμα. Οι άνθρωποι έτρωγαν, αποδοκίμαζαν φωναχτά κλπ. Στην Ελλάδα η Εθνική Λυρική Σκηνή μετράει 80 χρόνια ζωής και υπήρχε μια αντίληψη, ιστορικά και κοινωνικά, ότι αφορά μια ελίτ. Όμως στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι. Δεν χρειάζεται να είσαι μύστης για να παρακολουθήσεις και να χαρείς ένα έργο. Ιδίως στη σύγχρονη όπερα. Από την άλλη, υπάρχει ένα κοινό της λυρικής που γνωρίζει τα κλασικά έργα κλπ. Ως συνθέτης πρέπει να σεβαστής αυτό το κοινό αλλά να εκφράσεις και την εποχή σου. Στη χώρα μας, πάντως, τα τελευταία χρόνια γίνονται πολύ καλές προσπάθειες και ο Γιώργος Κουμεντάκης έχει αλλάξει τη φιλοσοφία και την αισθητική της Λυρικής Σκηνής.
Πώς ήταν η συνεργασία σας με τη Λυρική στο πλαίσιο της όπερας “Πάπισσα Ιωάννα” που συνθέσατε, σε λιμπρέτο του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη βασισμένο στο ομότιτλο έργο του Εμμανουήλ Ροϊδη, και η οποία δυστυχώς λόγω της πανδημίας δεν παρουσιάστηκε ακόμα;
Οι μονωδοί είναι καταπληκτικοί. Είναι νέοι, έχουν σπουδάσει και δουλέψει στο εξωτερικό και συνεργάστηκα πολύ καλά. Είναι όμως πολύ υψηλό το επίπεδο και στη χορωδία και στην ορχήστρα, ενώ και ο νέος χώρος είναι καταπληκτικός.
Σκεφτόμουν ότι στην Ελλάδα λόγω της ισχυρής παράδοσης που έχουμε στα γράμματα θα μπορούσε να είναι ένας προνομιακός τόπος για την όπερα.
Πιστεύω κι εγώ σ’ αυτό που λέτε. Ο λόγος στην Ελλάδα είναι πολύ ανεπτυγμένος και δουλεύει καλά μουσικά. Βέβαια τα ελληνικά δεν μιλιούνται σε άλλες χώρες όμως οι γλωσσικοί περιορισμοί τείνουν να υποχωρήσουν. Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη, παίζεται πολύ ο Τσέχος Γιάνατσεκ στη γλώσσα του. Οι μονωδοί μαθαίνουν τη γλώσσα κανονικά και το έργο παρουσιάζεται όπως είναι. Φυσικά υπάρχουν υπέρτιτλοι για το κοινό. Νομίζω, πάντως, ότι πλέον αλλάζει η αντίληψη που ήθελε μέχρι τη δεκαετία του ‘90 να είναι λίγες οι όπερες που δεν ήταν στα ιταλικά ή τα γερμανικά.
Η όπερα συνδυάζει σχεδόν όλες τις τέχνες επί σκηνής. Ποιο θα λέγατε ότι είναι το δυνατό της στοιχείο;
Το πάντρεμα της δραματουργίας με τη μουσική. Αυτό είναι και το πιο δύσκολο στοιχείο για τους συνθέτες καθώς πρέπει να λάβεις υπόψη σου την κίνηση του καθενός επί σκηνής, το πως θα δοθεί μια ατάκα, που θα σταθεί κάποιος κ.λπ. Είναι σαν να γράφεις ένα ζωντανό κινηματογραφικό έργο.
Είστε καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Τσάρλεστον στις ΗΠΑ αλλά και συνθέτης. Τι βαραίνει μέσα σας πιο πολύ;
Η σύνθεση είναι μια διαδικασία εσωστρεφής, ενώ η διδασκαλία είναι ακριβώς το αντίθετο. Κάπως αυτά τα δύο ισορροπούν μέσα μου. Το να προσπαθείς να εκφράσεις με λόγια και να αναλύσεις κάτι εντελώς αφηρημένο, όπως η μουσική, είναι μια διαδικασία που με βοηθάει. Με κάνει να εξετάζω αυτό που κάνω με άλλο μάτι. Παράλληλα, όμως η διδασκαλία είναι μια βιοποριστική διέξοδος καθώς διαφορετικά θα έπρεπε να επικεντρωθεί η συνθετική μου δραστηριότητα σε πιο εμπορικά πράγματα. Βεβαίως, η διδασκαλία σημαίνει συγχρόνως και μια μεγάλη ευθύνη.
Σας άκουσα και πριν να λέτε ότι η όπερα δεν είναι για τους μυημένους. Αρκεί λέτε να πάει κάποιος “ανοιχτός”…
Για πιο παλιά έργα, της ρομαντικής ή της κλασικής περιόδου, θα μπορούσε ίσως κάποιος να μελετήσει τη “γλώσσα” τους. Ακόμα όμως κι εκεί πιστεύω στο “αγνό” άκουσμα, στο να πας με “ανοιχτά” αυτιά. Στην σύγχρονη όμως μουσική δεν υπάρχει μια “γλώσσα”. Κάθε συνθέτης έχει τη δική του “φωνή” και διαφορετικές επιρροές. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να πας “ανοιχτός”. Βεβαίως η σύγχρονη όπερα έχει το αβαντάζ του δραματικού στοιχείου που βοηθάει πολύ το κοινό να “ξεκλειδώσει” το έργο.
Από την άλλη, ωστόσο, είναι σημαντικό να έχει λάβει το κοινό ερεθίσματα που θα του ανοίξουν τους ορίζοντες. Πρόσφατα για παράδειγμα το Υπουργείο Παιδείας αποφάσισε να βγάλει εντελώς τα καλλιτεχνικά μαθήματα, μεταξύ αυτών και τη μουσική, από το Λύκειο, μια απόφαση που στερεί και την ελάχιστη δυνατότητα σ’ ένα παιδί να έρθει σε επαφή με είδη μουσικής που είναι εκτός της τηλεοπτικής αισθητικής. Το δικό σας σχόλιο;
Η μονωδός Μαργαρίτα Συγγενιώτου σε μια συνέντευξή της είχε αναφερθεί στην εμπειρία της όταν είχε πάει στην Ουγγαρία για να μάθει το σύστημα εκμάθησης μουσικής για παιδιά Κόνταλι, ένα σύστημα περίπλοκο και δύσκολο. Όταν λοιπόν είχε ρωτήσει τους καθηγητές της: “Μα καλά μουσικοί θα γίνουν τα παιδιά;”, εκείνοι της απάντησαν: “Δεν εκπαιδεύουμε μουσικούς, αλλά ακροατές”.
Τι κάνουμε λοιπόν στο σχολείο ή θα έπρεπε να κάνουμε; Να ανοίξουμε τους ορίζοντες των παιδιών. Να τους δείξουμε ότι υπάρχει κι αυτό, υπάρχει κι εκείνο. Είναι λοιπόν εγκληματικό να σταματάμε αυτή την εκπαίδευση.
Κι αν δεν γίνεται σωστά, βρίσκεις τον κατάλληλο τρόπο να γίνεται. Και δεν μιλάμε ως μαθήματα επιλογής. Είναι μαθήματα απαραίτητα, όπως απαραίτητη είναι και η επιστήμη.
