Στέφανου Τραχανά
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις «Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης» ένα ακόμη βιβλίο με τίτλο «Το φάντασμα της Όπερας – Η επιστήμη στον πολιτισμό μας».
Συγγραφέας του εξαιρετικά ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου είναι ο επί τριάντα χρόνια επικεφαλής των Πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης (ΠΕΚ) και καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Στέφανος Τραχανάς. Ο συγγραφέας είναι σήμερα πρόεδρος της εκδοτικής επιτροπής των ΠΕΚ, ενώ επί των ημερών του οι ΠΕΚ έγιναν ένας από τους σημαντικότερους εκδοτικούς οίκους στην Ελλάδα και μακράν των άλλων ο σημαντικότερος μεταξύ αυτών που έχουν τα Ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας.
Το βιβλίο αυτό με επιστημονική και φιλοσοφική διάθεση, αναφέρεται στους νόμους οι οποίοι διαμορφώνουν και καθορίζουν τη φύση και τον πολιτισμό μας βασιζόμενο σε μία αλληγορία που περιγράφεται στο μυθιστόρημα και πετυχημένο μιούζικαλ «ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ». Το μυθιστόρημα αυτό αναφέρεται σε έναν ιδιοφυή καλλιτέχνη ο οποίος λόγω του ότι έχει παραμορφωθεί το πρόσωπό του, βρίσκεται κρυμμένος στα υπόγεια της όπερας του Παρισιού από όπου κατευθύνει σαν φάντασμα τη μουσικό η οποία εκτελεί άψογα τις παραστάσεις.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου αυτού ο κ. Τραχανάς αναφέρεται σε έναν θεμελιώδη νόμο της κβαντομηχανικής, τον νόμο της απροσδιοριστίας (ή της αβεβαιότητας) του Χάιζενμπεργκ, ο οποίος θεωρεί ότι στον μικρόκοσμο είναι αδύνατον να μετρηθεί ταυτόχρονα με ακρίβεια η θέση και η ταχύτητα ενός σωματιδίου. Ο νόμος αυτός είναι πολύ σημαντικός στη Φυσική γιατί εισάγει την πιθανοκρατία στον μικρόκοσμο, ενώ εμείς έχουμε συνηθίσει στον μακρόκοσμο να αντιλαμβανόμεθα τα φυσικά φαινόμενα γύρω μας αιτιοκρατικά. Διάσημοι Φυσικοί όπως ο Αϊνστάιν, δυσκολεύθηκαν να αποδεχτούν ότι τα φαινόμενα στον μικρόκοσμο διέπονται από πιθανοκρατικούς νόμους σε αντίθεση με τα φαινόμενα που αντιλαμβανόμεθα γύρω μας στον μακρόκοσμο τα οποία διέπονται από αιτιοκρατικούς νόμους, αιτίου – αποτελέσματος.
Ο συγγραφέας, λοιπόν, ισχυρίζεται ότι ο νόμος της απροσδιοριστίας που διέπει τα φαινόμενα στον μικρόκοσμο και τον οποίο εμείς δεν αντιλαμβανόμαστε, καθορίζει τα φαινόμενα της καθημερινής Ζωής που παρατηρούμε. Έτσι λοιπόν, όπως ο ταλαντούχος μουσικός ο οποίος ήταν κρυμμένος στο υπόγειο της όπερας του Παρισιού καθοδηγούσε αριστοτεχνικά τους μουσικούς τους οποίους οι θεατές απολάμβαναν, έτσι και ο νόμος της απροσδιοριστίας κρυμμένος στον μικρόκοσμο, χωρίς να γίνεται αντιληπτός, καθοδηγεί τα φαινόμενα του κόσμου που αντιλαμβανόμεθα γύρω μας.
Ολοκληρώνοντας το πρώτο μέρος του βιβλίου ο κ. Τραχανάς κάνει μια σύντομη επισκόπηση στην ιστορία της Φυσικής αρχίζοντας από τους προσωκρατικούς Ίωνες φιλοσόφους, στη συνέχεια στον Αριστοτέλη, οι απόψεις του οποίου κυριάρχησαν στη Δύση για πολλούς – πολλούς αιώνες, την ανατροπή του Αριστοτελικού παραδείγματος και την εισαγωγή του πειράματος στη Φυσική από τον Γαλιλαίο στις αρχές του 17ου αιώνα και αργότερα από τον Νεύτωνα μέχρι τη θεωρία της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής του 20ου αιώνα, υποστηρίζοντας ότι η Ελληνική κληρονομιά στην επιστήμη έχει ιστορία πολλών αιώνων.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αφορά τον ρόλο και την επίδραση της επιστήμης στον πολιτισμό μας όπου υποστηρίζεται πάλι αλληγορικά ότι οι επιστημονικοί νόμοι οι οποίοι δεν είναι κατανοητοί από πολλούς κατευθύνουν και καθορίζουν τον πολιτισμό μας όπως το φάντασμα της όπερας από το υπόγειο καθοδηγούσε τις μουσικές εκτελέσεις των καλλιτεχνών. Ο συγγραφέας προβληματίζεται καθώς πιστεύει ότι σήμερα βρισκόμαστε σε μια μαζική υποχώρηση της επιστήμης και της επιστημονικής νοοτροπίας σαν βασικού στοιχείου της γενικής παιδείας των πολιτών. Εκτιμά ότι η επιστήμη δεν αποτελεί σήμερα μια θεμελιώδη συνιστώσα του πολιτισμού μας, όπως καθιερώθηκε μετά τον 18ο αιώνα και την περίοδο του διαφωτισμού, αλλά αντιμετωπίζεται σαν μια προωθητική δύναμη μιας τεχνολογικής εξέλιξης, η οποία όμως δεν υπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες αλλά τη δυναμική του παγιοποιημένου οικονομικού συστήματος.
Ο κ. Τραχανάς πιστεύει ότι τα τελευταία 50 χρόνια γινόμαστε μάρτυρες (στον τομέα των θετικών επιστημών κυρίως) της εμφάνισης και επικράτησης ενός νέου είδους επιστήμονα, απόλυτα εξειδικευμένου και αποτελεσματικού σε έναν μικρό μόνο τομέα της ειδικότητάς του, αλλά στερημένου κάθε γενικότερης παιδείας ακόμα και στον περίγυρο του αντικειμένου του. Τον ονομάζει μη διανοούμενο επιστήμονα ή τεχνικό της επιστήμης, ο οποίος δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί την επιστήμη σαν πνευματικό αγαθό, σαν απελευθερωτική δύναμη του ανθρώπου, σαν θεμελιώδη αξία του πολιτισμού μας όπως καθιερώθηκε με τον διαφωτισμό στην Ευρώπη του 18ου αιώνα.
Ο συγγραφέας αναφέρεται στον Βρετανό επιστήμονα και συγγραφέα Π. Σνόου ο οποίος πριν από 50 περίπου χρόνια έθεσε το θέμα του χάσματος μεταξύ των θετικών και τεχνολογικών σπουδών από τη μία πλευρά και των ανθρωπιστικών σπουδών και τεχνών από την άλλη. Ο κ. Σνόου στο βιβλίο του «The two cultures» υποστήριξε ότι ένα σημαντικό πρόβλημα του δυτικού πολιτισμού είναι η μονομέρεια των γνώσεων, οι μονοδιάστατες γνώσεις που λαμβάνει ένας επιστήμονας θετικών σπουδών, ο οποίος έχει συνήθως ελλιπείς γνώσεις π.χ. στη λογοτεχνία ή τις τέχνες και αντίστοιχα ένας επιστήμονας ανθρωπιστικών σπουδών ο οποίος αγνοεί τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής ή τη θεωρία της εξέλιξης ή έστω την έλικα του DNA. Στο τελευταίο πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο του βιβλίου ο κ. Τραχανάς αναφέρεται και προβληματίζεται πάνω στην ηθική αξία της επιστήμης, δεδομένου ότι η επιστήμη της Φυσικής στερείται ηθικού περιεχομένου.
Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας με την τριακονταετή ενεργό παρουσία του στη διεύθυνση των ΠΕΚ συνέβαλε στη δημιουργία ενός εκδοτικού οίκου, ο οποίος προσπάθησε πολύ ικανοποιητικά θα έλεγα, να γεφυρώσει την προαναφερθείσα αντίφαση μεταξύ θετικών και ανθρωπιστικών σπουδών, δίδοντας τη δυνατότητα σε φοιτητές, επιστήμονες, αλλά και στο ευρύτερο κοινό να γνωρίσουν και να μελετήσουν εξαιρετικά ενδιαφέροντα βιβλία σε διάφορα επιστημονικά πεδία.
*Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
