Οι αξίες στη ζωή μας

Σε προηγούμενο σημείωμά μας (“Χ.Ν.” 26.10.12) τονίσαμε ότι o δάσκαλος στη διαδικασία της διδασκαλίας δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στο διδασκόμενο αντικείμενο. Επιβάλλεται να βρίσκει ευκαιρίες να φέρνει τον μαθητή σε επαφή με αξίες, που αποδέχεται και εγκρίνει η κοινωνία. Ετσι οι δυνάμεις και οι γνώσεις που θα αποκτήσει θα τον βοηθήσουν να ζήσει και να δράσει ανάμεσα στους συνανθρώπους του ως ωφέλιμος πολίτης.
Με τον όρο “αξίες” εννοούμε μια ολόκληρη δέσμη συναφών εννοιών του φιλοσοφικού Λόγου, οι οποίες αφορούν στο δεοντολογικό πεδίο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι αξίες δεσμεύουν το άτομο στη συμπεριφορά του και του αποτρέπουν να υποταχθεί στα δεσμά της σχετικοκρατίας και του μηδενισμού… Συνηθίζεται η “δέσμη αυτή των αξιών” να εκφράζεται με τη λέξη ΤΑΟ, από την ηθικολογία μιας ανατολικής θρησκείας. Δέσμη αξιών είναι και ο Κόσμος των Ιδεών του Πλάτωνα, τα Ηθικά του Αριστοτέλη και οι Δέκα Εντολές. Οι νεότεροι παιδαγωγοί υποστηρίζουν ότι κάθε αξία είναι ένα φυσικό φαινόμενο που πρέπει να κατακτηθεί από τον μαθητή. Δεν διδάσκεται. Οι αξίες δεν επιβάλλονται εκ των άνω. Η εργασία στη σχολική τάξη διεξάγεται σε δημοκρατική ατμόσφαιρα με διαλογική συζήτηση και απόλυτη ελευθερία σκέψης.
Ολοι οι μαθητές μπορούν να κάνουν υποθέσεις, να διατυπώνουν προτάσεις χωρίς κανένα ενδοιασμό ή κίνδυνο παρεξήγησης από τους συμμαθητές ή τον δάσκαλό τους. Η αξία κάθε πρότασης κρίνεται από τη λογική της βαρύτητα και την επιχειρηματολογία και όχι από την πατρότητά της.
Ολες οι προτάσεις θέτονται στο βάσανο της κριτικής, ακόμα και οι ιδέες – αξίες. Υπάρχουν αξίες διαδικαστικές, αξίες αντικειμενικές και αξίες απόλυτες, μεταφυσικές, αξίες πίστεως, συνδεδεμένες με τη θρησκεία. Οι διαδικαστικές αξίες αναφέρονται σε βασικές δημοκρατικές αρχές, που αναγνωρίζονται από τα ευρέα στρώματα των κοινωνών. Οι μεταφυσικές αξίες, που συνδέονται με θέματα θρησκευτικής πίστεως, δεν υπόκεινται σε έλεγχο, ούτε είναι δυνατό να γίνει συζήτηση για την ορθότητά τους. Ο πιστός τις αποδέχεται ως ορθές, άλλως δεν είναι πιστός.
Παράδειγμα τα Δόγματα κάθε θρησκείας. Η πίστη εξ άλλου είναι «ελπιζομένων υπόστασις μη βλεπομένων». Όταν όμως οι αξίες συνδέονται με τις Αρχές διαφόρων φιλοσοφικών κατευθύνσεων δίνουν αφορμή για φιλοσοφικό διαλογισμό.
Οι φιλόσοφοι συζητούν και διδάσκουν εμμέσως. Παράδειγμα ο Σωκράτης. Οι αξίες που διαφέρουν από χώρα σε χώρα και από εποχή σε εποχή, από περίπτωση σε περίπτωση δεν είναι απόλυτες, αλλά αντικειμενικές και επιδέχονται συζήτηση. Εδώ οι φιλόσοφοι, οι εικαστικοί, οι κοινωνιολόγοι, οι ειδικοί επιστήμονες, αλλά και οι μαθητές συζητούν, όπως για την αξία ενός έργου τέχνης ή μιας κοινωνικής εκδήλωσης ή ενός κοινωνικού φαινομένου -η μαντήλα, η ευθανασία, ο γάμος ομοφυλοφίλων ή το ποδόσφαιρο των κορασίδων. Οι ερωτήσεις είναι ανοικτές και οι απαντήσεις πολλές.
Οι ιδέες – αξίες, που θεωρούνται ως αντικειμενικές θα διασφαλισθούν όχι από την επίσημη παρουσία τους στο σχολείο -με τη μορφή διδαγμάτων, γραμμένων μάλιστα σε πινακίδες και αναρτημένων στους τοίχους της σχολικής τάξης ή των διαδρόμων του σχολείου, όπως γινόταν άλλοτε, αλλά από την “ευρεία” ή “βραχεία” αποδοχή τους από την κοινωνία.
Οι μαθητές ως φορείς τους κοινωνικού πνεύματος θα υποστηρίξουν ή όχι την αξία ανάλογα με την εμπειρία που απέκτησαν στην “ελεύθερη” αγορά εκτός του σχολείου. Από την κριτική δεν υπάρχει κίνδυνος υποβιβασμού των αξιών. Απεναντίας μάλιστα ισχυροποιείται η ισχύς των συζητουμένων αξιών, ενδυναμώνεται ο χαρακτήρας των μαθητών και αναπτύσσεται η κριτική τους ικανότητα και έτσι δεν γίνονται στη ζωή έρμαια υπόπτων ιδεολογιών.
Το σχολείο δεν πρέπει να παρουσιάζει την ύλη δογματικά. Στην περίπτωση κατά την οποία ο δάσκαλος έχει τη γνώμη ότι μια συζητούμενη αξία είναι χρήσιμη πρέπει να μεθοδεύσει την εργασία του κατά τέτοιο τρόπο ώστε να παρουσιασθεί η αξία αυτή ως ένα επεισόδιο και να δημιουργήσει βιώματα στους μαθητές.
Είναι φυσικό η έρευνα να μην περιορίζεται μόνο στη διαλογική μορφή, αλλά να επεκτείνεται σε παρατηρήσεις, πειραματισμούς, μελέτη πηγών και βοηθημάτων, διατύπωση εικασιών και υποθέσεων και στην επαλήθευση των υποθέσεων αυτών.
Ο τρόπος αυτός της εργασίας είναι αντίθετος με την παραδοσιακή τακτική, κατά την οποία ο δάσκαλος παρουσιάζει την ύλη -και στην προκειμένη περίπτωση την αξία- στους μαθητές και απαιτεί από αυτούς να συμμορφωθούν προς αυτήν ούτε όμως και με τη διαλογική μορφή, όπου οι μαθητές εκφράζουν απλώς τις απόψεις τους για τη συζητούμενη αξία, χωρίς να τις δικαιολογούν ούτε να διατυπώνουν εικασίες ή υποθέσεις.
Μετά από τα παραπάνω νομίζουμε πως είναι καιρός να οργανωθεί το σχολείο έτσι ώστε να επιδιώξει με την τακτική του:
α) Να βοηθήσει τους μαθητές να διαμορφώσουν έναν πίνακα αξιών αποδεκτών από την κοινωνία στην οποία θα ζήσουν και να ρυθμίζουν τον βίο τους με οδηγό τον πίνακα αυτό.
β) Να δώσει στους μαθητές τη δυνατότητα να αναλύουν και να αξιολογούν τους ανθρώπους και την κοινωνία μέσα στα πλαίσια των καθιερωμένων αξιών και
γ) Να κάνει τους μαθητές ικανούς να εργάζονται με ερευνητική διάθεση, να αξιολογούν ιδέες, καταστάσεις και πράξεις ανθρώπων και να είναι έτοιμοι να διατυπώνουν υποθέσεις και ιδέες, τις οποίες να μπορούν να υποστηρίξουν ή να είναι έτοιμοι να απορρίψουν αν δεν αντέχουν στην κριτική.