Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Σήμερα θα ασχοληθούμε με μια τοποθεσία από κείνες, που παρά την τουριστική ανάπτυξη διατηρούν ακόμα σε μεγάλο βαθμό τη γραφικότητα και την αψιά ομορφιά του κρητικού τοπίου.
Εχει βέβαια και την ιστορία της και τους δικούς της θρύλους, αυτούς που κάνουν τον κάθε τόπο στο νησί μας ξεχωριστό.
Ασχετο αν εμείς τα αγνοούμε ή τα περιφρονούμε αναιδώς. Οι λησμονημένες μικρές ιστορίες του κάθε τόπου είναι κυρίως αυτές που ενδιαφέρουν τη σελίδα μας, τα μεγάλα και τρανά ανήκουν σ’ άλλους. Αλλωστε η άνοιξη που ορμητικά μπαίνει από τα παράθυρα του νου μας, πασχίζει να διώξει μακριά κάθε αρνητική μας διάθεση…
Ο Καλαθάς, που το όνομά του πιθανά συνδέεται με τα καλάμια που υπήρχαν (και υπάρχουν) στις εκβολές του μικρού ποταμού στο Καλαθόρεμμα, αναφέρεται στους χάρτες του 17ου αιώνα ως ´Καλαθέας´ (porto di Calatea), και με το ίδιο όνομα αναγράφεται και στην ´Περιγραφή του βασιλείου της Κρήτης´ του Franc. Basilicata του 1629.
Ο Basilicata αναφέρεται στον ´Καλαθέα´ και το γειτονικό ´Φουρνόσχισμα´, το σημερινό Τερσανά, ως πιθανούς τόπους για απόβαση, αφού προσφέρουν προστασία σε γαλέρες από τους ανέμους, εκτός από τον δυτικό και τον μαΐστρο. Υπολογίζει ότι 500 στρατιώτες και 50 άλογα είναι αρκετοί για να προστατέψουν και τα δύο.Ομως η αρχαιότερη ιστορική τεκμηρίωση μας πάει μερικές χιλιετίες πίσω: Στον χώρο των σύγχρονων παιδικών κατασκηνώσεων (διάδοχη κατάσταση των παλιών Παιδικών Εξοχών) εντοπίστηκαν πριν λίγα χρόνια υπολείμματα μινωικής εγκατάστασης που σήμερα πλέον δεν είναι ορατά.
Το γραφικό νησάκι στη μέση του όρμου συνδέεται μ’ ένα παλιό θρύλο, που πρώτος αναφέρει ο ιστορικός Παπαδοπετράκης αλλά γλαφυρά περιγράφει ο κ. Βασίλης Χαρωνίτης στην ´Κρήτη των θρύλων´ του, τόμος Α. Ο ερημικός κάποτε Καλαθάς και ο βοριάς που σφυρίζει στα άγρια βράχια της ακτής σηκώνοντας θεριά κύματα που ξεσπούν στο νησάκι, έκαναν τους ανθρώπους να πιστεύουν πως αυτός ο τόπος είναι κατοικία των ´καταχανάδων´ των βρικολάκων δηλαδή.
Οσοι δεν είχαν ´διαβαστεί´ καλά κατά τη νεκρώσιμη ακολουθία τους, κατά τη λαϊκή πεποίθηση ´καταχάνευαν´ (βρικολάκιαζαν) κι έκαναν τη ζωή δύσκολη στους ζωντανούς. Κάποτε λέει, ένας ηγούμενος της Αγ. Τριάδας κατάφερε με τα ´διαβαστικά´ του να εξορίσει όλους τους καταχανάδες του Ακρωτηριού στο νησάκι του Καλαθά.
Ο αρχηγός τους ο ´Χτενιάς´, ήταν ο ενοχλητικότερος όλων, αφού ως πρώην κατασκευαστής χτενιών για τους αργαλειούς, ήξερε καλά κι έμπαινε σ´ όλα σχεδόν τα σπίτια της χερσονήσου.
Καταδικάστηκε λοιπόν να μη μπορεί να φύγει από το νησάκι παρά μόνο για να αδειάσει την άμμο της θάλασσας του Καλαθά στην κορυφή του απέναντι λόφου (λέγεται ´Καταχανοκεφάλα´) ´με μια χοχλιδόκουπα´. Ο καημένος ο Χτενιάς στέναζε κι αγκομαχούσε και οι κάτοικοι στα γυρόχωρα (Χωραφάκια και Καμπάνι) ξεχώριζαν τα βογκητά του στη βοή του χειμωνιάτικου βοριά και την αχολοή των κυμάτων: ´Αγκομαχεί ο παντέρμος ο Χτενιάς´ έλεγαν με μια δόση συμπόνιας, στρέφοντας τα μάτια προς το πέλαγος…
Σ’ αυτό το νησάκι θέλησε -αρχές της δεκαετίας του ’60- να κτίσει το εξοχικό του ο επιχειρηματίας Γ. Σουλάκος, νοικιάζοντάς το για 99 χρόνια από το ελληνικό Δημόσιο. Τους εργάτες τους κουβαλούσε με καΐκι από τη Σούδα, πρόλαβε όμως μόνο τα θεμέλια του σπιτιού να ολοκληρώσει γιατί τον πρόλαβε ο θάνατος…
Τα θεμέλια αυτά, ορατά και σήμερα, ήταν η αιτία να σκαφτεί το λιγοστό χώμα της βραχονησίδας και να φυτρώσουν αργότερα τα μικρά αρμυρίκια που βρίσκονται εκεί.
Αρμυρίκια υπήρχαν παλιότερα και στο χώρο μεταξύ της ταβερνούλας και της θάλασσας. Για πολλά χρόνια, πιθανότατα από τον καιρό της Τουρκοκρατίας, τα μοναδικά κτίσματα του Καλαθά ήταν το παλιό κτίσμα της ταβέρνας του Γιώργη Παντζελιουδάκη στην αμμουδιά, (πρόκειται για ανηψιό του Γιώργη που είχαμε αναφέρει, στον οποίο είχε χαρίσει και το όπλο που έφτιαξε από το γερμανικό ανεμοπλάνο και που φωτογραφία του είχαμε στο άρθρο 351) κι ένα μικρό αγροτόσπιτο στην κορυφή του απότομου λόφου από πάνω, (Μεσομούρι) που ανήκε στον Γιάννη Παντζελιουδάκη (τον πατέρα της κας Ελένης). Το πρώτο, αποτελείται από πολύ χοντρούς τοίχους κι έχει ενσωματωθεί στη μεταγενέστερη ταβέρνα, όντας ο αρχικός πυρήνας της. Αραγε για λόγους στατικούς μόνο, λίγο μακρύτερα από τη γραμμή του χειμερίου κύματος, είχε κατασκευαστεί έτσι; Το δεύτερο που σώζεται εγκαταλελειμμένο, ήταν το καταφύγιο του Γιάννη Παντζελιουδάκη στους δύσκολους χρόνους του Εμφυλίου. Εκεί τον συνέλαβαν το 1948 ως διαφωτιστή του ΕΑΜ και αφού βασανίστηκε φρικτά στα Χανιά και την Αγιά (όντας αγωνιστής της Εθνικής
Αντίστασης) κατόρθωσε τελικά να επιβιώσει και να γυρίσει στην οικογένειά του χωρίς να προδώσει τους συντρόφους του…
Ο Καλαθάς συνδέεται και με άλλες μνήμες του Εμφυλίου, αφού στο φαράγγι Καλαθόρεμμα, σε δυσπρόσιτο σπήλαιο σώζονται ακόμα τα υπολείμματα από πρόχειρα κρεβάτια που είχαν κατασκευάσει αντάρτες που κρύβονταν εκεί.
Το μικρό αυτό φαράγγι, που ξεκινά από τον Αγ. Στάθη στο Καμπάνι και φτάνει στην παραλία του Καλαθά, ήταν κάποτε πηγή ζωής για τους γύρω κατοίκους, που προμηθεύονταν νερό από τον ´κόλυμπο´ στο κέντρο του, σήμερα είναι δυσκολοδιάβατο λόγω της βλάστησης που έχει αναπτυχθεί στην κοίτη του. Στο κέντρο του έχει μια μεγάλη πληγή από νταμάρι που λειτούργησε εκεί τη δεκαετία του ’60, διασώζεται όμως ένα ενδιαφέρον φυσικό στοιχείο, μια βράχινη καμάρα από την οποία περνά μέρος της κοίτης του. Οι διπλανοί γκρεμοί αποτελούν αναρριχητικό πεδίο, για κάποια χρόνια λειτούργησε εκεί σχολή αναρρίχησης.
Σε διάφορα σημεία αυτών των γκρεμών φυτρώνει ακόμα το πολύτιμο δίκταμο.
Δυστυχώς υπάρχουν κι εδώ διάσπαρτα τα σημάδια του σύγχρονου ´πολιτισμού´ μας, πλαστικά μπουκάλια και σκουπίδια κάθε λογής που βρίσκονται πεταμένα σε διάφορα σημεία. Κάποιοι φιλότιμοι πασχίζουν να τα μαζεύουν ανά διαστήματα.
Επίσης στη μικρή υφάλμυρη ´λίμνη´ που σχηματίζεται σχεδόν ολοχρονίς δίπλα στο σημερινό δρόμο, ψάρευαν παλιότερα γαρίδες και άλλους θαλασσινούς μεζέδες. Βορειότερα υπάρχει κι άλλο μικρότερο φαράγγι που δεν επικοινωνεί με το πρώτο, αδιάβατο όμως πια από τη βλάστηση.
Μια εντυπωσιακή σε μέγεθος βραχοσκεπή (σπηλιά) χωρίς όμως βάθος, βρίσκεται στην είσοδό του κοντά στον δρόμο.
Αλλες όμως ήταν οι σπηλιές, (κάποιες από τις οποίες δεν υπάρχουν σήμερα) που παρείχαν προστασία στους κατοίκους των γειτονικών Χωραφακίων στη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης. Βρίσκονταν στον απότομο λόφο βορειοανατολικά.
Στον ίδιο λόφο, στη βίλα του κ. Μανώλη Καλλιγέρη φιλοξενήθηκε ο Ανδρέας Παπανδρέου στην επίσκεψή του στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στα Χανιά.
Κάποια από τα καλύτερα παραδείγματα σύγχρονης αρχιτεκτονικής στον τόπο μας, ενταγμένα με επιτυχία στο κρητικό τοπίο, βρίσκονται εκεί κοντά.
Ας σημειωθούν και δύο πληροφορίες για τον Αγ. Ονούφριο, που μου έδωσε ο παλιός κάτοικος της περιοχής κ. Κωστής Μαυρεδάκης: Τα μνήματα των ναυτικών που έψαχνα, αφορούν τον καπετάνιο, ίσως και κάποιο άλλο μέρος του πληρώματος του ´Καραβία´, ενός μότορσιπ που ναυάγησε το Φεβρουάριο του 1940 προσπαθώντας να καταφύγει στον όρμο του Σταυρού για να ξεφύγει από ισχυρή θύελλα, αφού το παλιό λιμάνι δεν του παρείχε προστασία. Ολα τα μέλη του πληρώματος χάθηκαν.
Το σώμα του καπετάνιου το ξέβρασε η θάλασσα μερικές μέρες αργότερα σε ημιαποσύνθεση. Τάφηκε πρόχειρα σε αδήλωτο σημείο νότια του ερειπωμένου ´Κόκκινου πύργου´ και τα οστά του είχαν φανεί τυχαία πριν μερικά χρόνια (και ξανασκεπάστηκαν). Οσο για το τοπωνύμιο ´Θολάρια´, που μου είχε προκαλέσει την περιέργεια πριν λίγο καιρό, και βρίσκεται νοτιοδυτικά του σημερινού οικισμού του ΣΟΔΥ, με πληροφόρησε ότι παλιότερα (ίσως και τώρα σε κάποια σημεία) υπήρχαν υπολείμματα κτισμάτων σε μικρό ύψος από το έδαφος. Προφανώς κάποια ήταν θολωτά. Σώζονταν επίσης και δυο τρεις παλιές στέρνες. Ασφαλώς θα πρόκειται για κάποιο μικρό μεσαιωνικό οικισμό, απ’ αυτούς που κάποτε υπήρχαν στον τόπο μας και σήμερα έχουν χαθεί.
Στην πρώτη φωτογραφία, γενική άποψη του Καλαθά από τα υψώματα βορειοανατολικά του. Διακρίνεται το νησάκι, ο σύγχρονος οικισμός (βίλες και μικρά ξενοδοχεία) καθώς και οι παιδικές κατασκηνώσεις δεξιά, στη θέση της μινωικής εγκατάστασης.
Στη δεύτερη, το ίδιο τοπίο από την απέναντι πλευρά.
Στην τρίτη, φωτογραφία από το αρχείο του κ. Γιώργου και του κ. Γιάννη Καλλιγέρη (προέρχεται από το αρχείο του γιατρού Γεώργιου Καλλιγέρη) με την παλιά ημιτελή γέφυρα του Καλαθά τον Αύγουστο του 1929.
Ο δρόμος διαμορφώθηκε αρκετά χρόνια αργότερα και για πολλά χρόνια ήταν διαβόητος για τις επικίνδυνες στροφές του.
Στην τέταρτη, το κτίσμα της αρχικής ταβέρνας του κ. Παντζελιουδάκη, με τους πολύ χοντρούς τοίχους. Αν βρισκόταν σε ύψωμα θα υπέθετα ότι ανήκε σε οχυρό.
Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί το 1968 (διακρίνεται η παλιά ταμπέλα), η ανακαίνιση έγινε τη δεκαετία του ’80.
Στην πέμπτη, ο λόφος Μεσομούρι, με το ερειπωμένο πέτρινο σπιτάκι όπου συνελήφθη ο Γιάννης Παντζελιουδάκης. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί μέσα απ’ το φαράγγι, διακρίνεται η πληγή του παλιού νταμαριού.
Στην έκτη, η φυσική πέτρινη καμάρα στην κοίτη του Καλαθορέμματος. Πρέπει να την πλησιάσεις για να τη διακρίνεις.
Στην έβδομη, τέλος, η είσοδος του μικρότερου βόρειου φαραγγιού, με την πυκνή βλάστηση και τη μεγάλη σπηλιά που χάσκει αριστερά.
