Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Mικρό χωριό, που κάποτε ανήκε στην κοινότητα Αρωνίου αλλά έχει εξελιχθεί σε αθλητικό κέντρο ολόκληρου τ’ Ακρωτηρίου σήμερα. Το όνομά του παραπέμπει στο επώνυμο Κάτης-Κατάκης, δεν πρόκειται όμως για δημιούργημα της ενετοκρατίας, ούτε κι αναφέρεται σε καμιά απ’ τις απογραφές εκείνης της περιόδου (Trivan, Basilicata, ναών και μονών 1637 κ.λπ.). Το χωριό δημιουργήθηκε την περίοδο της τουρκοκρατίας, αρχικά ως μικρό μετόχι που εξελίχθηκε σε μικρό οικισμό τα κατοπινά χρόνια.
Στη σημερινή κεντρική πλατεία του, σώζεται σε άριστη κατάσταση το κεντρικό κτίσμα του παλιού μετοχιού, ένας σχετικά μεγάλος θόλος με αψιδωτή είσοδο, τζάκι, καμινάδα κ.λπ.. Σε γωνιόλιθο της δυτικής πλευράς του, υπάρχει χαραγμένη η χρονολογία 1740, που πρέπει να είναι και η χρονολογία κατασκευής του, αφού σ’ αυτό συμφωνεί και η μορφή αλλά και η αρχιτεκτονική του γενικότερα. Σήμερα ανήκει στο δραστήριο Πολιτιστικό Σύλλογο του χωριού και πρόκειται να στεγάσει την αξιόλογη λαογραφική συλλογή του. Το κτήριο είχε αποκατασταθεί πριν κάμποσα χρόνια και χρησίμευε ως αίθουσα εκδηλώσεων κι εντευκτήριο του Συλλόγου. Τώρα όμως έχει κατασκευαστεί παραδίπλα νέο εντυπωσιακό κτήριο που φιλοξενεί αυτές τις δραστηριότητες.
Μέρος της πλατείας -που έχει θαυμάσια διαμορφωθεί σήμερα διατηρώντας και στοιχεία από παλιότερες εγκαταστάσεις που υπήρχαν εκεί- ανήκε επίσης στο μετόχι αυτό που ασφαλώς θ’ ανήκε αρχικά σε κάποιο Οθωμανό τιμαριούχο. Στο αρχικό κτίσμα προστέθηκαν νεότερα και δημιουργήθηκε ο σημερινός οικισμός που διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την παραδοσιακή του εμφάνιση, τουλάχιστον στον κεντρικό του πυρήνα. Πολλά απ’ τα σωζόμενα παλιά σπίτια (στην πλειοψηφία τους ισόγεια καθώς και κάποια διώροφα), φαίνεται να κτίστηκαν στο 19ο αιώνα, τον ίδιο αιώνα που κτίστηκε και η κεντρική εκκλησία του οικισμού, ο Προφήτης Ηλίας (1866).
Ο ναός αυτός ανακαινίστηκε ριζικά, ίσως ανοικοδομήθηκε απ’ το 1938 έως το 1940 ενώ τα τελευταία χρόνια επισκευάστηκε κι ανακαινίστηκε ξανά μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του. Κοντά στο χωριό όμως υπάρχει ένας ενδιαφέρων παλιός ναός αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού, που σήμερα χρησιμοποιείται ως κοιμητηριακός. Ο ναός αυτός βρίσκεται στη θέση Λαθύρα και δεν έχει σχέση με τη δημιουργία του χωριού, αφού απέχει απ’ αυτό περίπου 1 χλμ. (βορειοδυτικά). Σύμφωνα με την παράδοση, κτίστηκε μαζί με άλλους 6 ναούς του Σωτήρα στα χρόνια της βενετοκρατίας από κάποιον ναυτικό που κινδύνεψε στ’ ανοιχτά του Ακρωτηρίου, στις 6 Αυγούστου κι ´έταξε´να κτίσει αν σωθεί 7 ναούς στον άγιο που γιόρταζε κείνη τη μέρα Ετσι κτίστηκαν οι ναοί αυτοί, που σχηματίζουν ένα νοητό σταυρό που ξεκινά απ’ το ναό του Σωτήρα Χριστού στη Χαλέπα, προχωρά μέσω ομώνυμων ναών κοντά στο 7ο Λύκειο (πρώην Πολυκλαδικό), τη Λαθύρα, το Καλόρουμα και καταλήγει στο Χωρδάκι, ενώ η κάθετη κεραία ορίζεται απ’ τους ομώνυμους ναούς στην Αγ. Τριάδα και το Μουζουρά.
Πιθανώς η συγκεκριμένη παράδοση να έχει μια ιστορική βάση, που δεν αφορά όμως όλους τους προαναφερόμενους ναούς, αφού αυτοί έχουν κτιστεί σε διαφορετικές εποχές και για συγκεκριμένους λόγους (π.χ. το παρεκκλήσι του Σωτήρα στην Αγ. Τριάδα) αλλά και γιατί θα ήταν εντελώς αδύνατο να κτιστούν από ένα φτωχό ψαρά με τα μέσα της εποχής, εγχείρημα δύσκολο ακόμα και για κάποιον ευκατάστατο άρχοντα. Πάντως ο Χριστός στα Λαθύρα είναι σήμερα το καλύτερο παράδειγμα ορθόδοξου ναού με καθαρά υστερογοτθικά στοιχεία στο νομό Χανίων. Αυτό δείχνει ότι είναι πιθανότατα κτίσμα του 15ου ή του πρώτου μισού του 16ου αιώνα. Το εντυπωσιακό του θύρωμα με οξυκόρυφα υπέρθυρα, γοτθικές έλικες και περιμετρική οδόντωση, είναι το δυτικότερο σωζόμενο παράδειγμα μιας σειράς μνημείων που σώζονται στην κεντρική κυρίως Κρήτη. Το ίδιο διακοσμητικό μοτίβο περιτρέχει και το πλαίσιο του μοναδικού βόρειου παράθυρου του ναού. Στη νότια πλευρά υπάρχουν υπολείμματα κατεστραμμένου σήμερα κλίτους και μια παραστάδα μιας πόρτας (πιθανότατα μεταγενέστερης).
Σήμερα ογκώδεις αντηρίδες στηρίζουν τους πλαϊνούς τοίχους του μνημείου.
Σύμφωνα με έγγραφα από το αρχείο του Μητροπολίτη Φιλαδελφείας (Βενετίας) Γαβριήλ Σεβήρου που δημοσίευσε η Μ. Χαιρέτη το 1969 (´Η εν Ακρωτηρίω Κυδωνίας γυναικεία μονή του Αγ. Γεωργίου Κερατιδιώτη και η οικογένεια του Γαβριήλ Σεβήρου´ περιοδ. ´Θησαυρίσματα´ τομ. 6) κοντά στη μονή του Αγ. Γεωργίου Κερατιδιώτη ´παρεκτίζετο´ μικρή γυναικεία μονή του Σωτήρα Χριστού – και πιθανότατα πρόκειται για τον παραπάνω ναό, το μοναστικό συγκρότημα του οποίου δεν πρόλαβε ποτέ να ολοκληρωθεί.
Το χωριό παρουσιάζει σήμερα γραφικότητα με παλιά κτίσματα μικρής κλίμακας σε συνδυασμό με σύγχρονα αναπτυξιακά έργα και σημαντικές αθλητικές εγκαταστάσεις. Είναι έδρα του αθλητικού συλλόγου ´Πανακρωτηριακός´ και της ´Θύελλας Καμινίων´. Εχει σύγχρονο γήπεδο που δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 και το μοναδικό στη Δυτική Κρήτη ποδηλατοδρόμιο, που ξεκίνησε να κτίζεται πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 αλλά δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Σημαντική δραστηριότητα παρουσιάζει ο τοπικός Πολιτιστικός Σύλλογος που ιδρύθηκε το 1983 αλλά εντατικοποίησε τη δράση του τα τελευταία χρόνια. Βοήθησε στη δημιουργία εντυπωσιακού νεόκτιστου πολιτιστικού κέντρου και μαζεύει λαογραφικό υλικό για να ιδρύσει μικρό μουσείο στο παλιό του εντευκτήριο, το κτίσμα του παλιού μετοχιού.
Ευχαριστώ τον κ. Βαγγέλη Ανδρεαδάκη, μέλος του Δ.Σ. του Συλλόγου, για τις πληροφορίες που μου έδωσε και την προθυμία του να με ξεναγήσει εκεί. Το χωριό διαθέτει επίσης νέο ενοριακό κέντρο (την τελευταία πενταετία) δίπλα στο ναό του Προφ. Ηλία.
Στην πρώτη και τη δεύτερη φωτογραφία, το κτήριο του παλιού μετοχιού στην πλατεία του χωριού, μελλοντικό λαογραφικό μουσείο. Είναι θολωτό κτίσμα του 1740 και η χρονολογία αυτή βρίσκεται χαραγμένη σε ´καντονάδα´ στη γωνία αριστερά.
Στην τρίτη και την τέταρτη, παλιά κτίσματα (18ος-19ος αιώνας) του χωριού.
Στην πέμπτη και την έκτη, το πατητήρι κι ένα παλιό λίθινο κάθισμα, υπολείμματα του μετοχιού που έχουν διατηρηθεί ενταγμένα στη σύγχρονη πλατεία μπροστά στο παλιό κτίσμα.
Στην έβδομη και την όγδοη, το εντυπωσιακό θύρωμα και η βόρεια όψη με το υστερογοτθικό παράθυρο του ναού του Σωτήρα. Αποτελεί κι αυτός ένα απ’ τα σχετικά άγνωστα ή παραγνωρισμένα μνημεία του νομού Χανίων.
