Γράφει η ΜΑΡΙΑ ΓΙΑΤΡΟΥΔΑΚΗ*
Ποιος δεν έχει ακούσει για την «κρίση της εφηβείας»; Αυτή η αναπτυξιακή περίοδος έχει μελετηθεί ενδελεχώς και τα σχετικά επιστημονικά συμπεράσματα είναι οικεία στους γονείς και στους εκπαιδευτικούς. Μια άλλη κρίση, όμως, εκείνη της μέσης ηλικίας παρόλο που είναι επίσης γνωστή, συνήθως δεν εξετάζεται σε συνδυασμό με την εφηβεία.
Οι δρόμοι των γονιών και των εφήβων διασταυρώνονται, σε στιγμές αλλαγής και για τις δύο πλευρές. Από τη μια, οι έφηβοι μεταμορφώνονται σιγά – σιγά σε νέους ενηλίκους, με όλη τη ζωή μπροστά τους. Από την άλλη, στους μεσήλικους γονείς η πραγματικότητα υπενθυμίζει με διάφορους τρόπους ότι δεν είναι πια νέοι. Τα χρονικά περιθώρια για αλλαγές στη ζωή τους στενεύουν. Βλέπουν τη ζωή τους οργανωμένη κυρίως γύρω από τις υποχρεώσεις τους -εργασία, φροντίδα παιδιών, φροντίδα ηλικιωμένων γονιών- και διαπιστώνουν ότι ο χρόνος για ικανοποίηση των προσωπικών τους αναγκών είναι περιορισμένος. Οι μεσήλικοι διανύουν μια εποχή επισκόπησης πεπραγμένων και επομένως οδύνης για στόχους και όνειρα που δεν υπάρχει πια χρόνος να υλοποιηθούν. Οι αλλαγές στο σώμα τους και τα μικρά προβλήματα υγείας που αρχίζουν να εμφανίζονται, κάνουν πιο αισθητή τη σωματική φθορά. Η φροντίδα μάλιστα για τους ηλικιωμένους γονείς τούς θυμίζει ότι ο χρόνος κυλά αδυσώπητα και φέρνει απώλειες.
Αναπόφευκτα, οι γονείς θα ξαναζήσουν αναμνήσεις από τη δική τους εφηβεία καθώς θα βλέπουν τα παιδιά τους να μεγαλώνουν. Αυτή η κρυφή σύγκριση μπορεί να φέρει ποικίλα συναισθήματα και αντιδράσεις. Κάποιοι γονείς θα ταυτιστούν έντονα με τους εφήβους τους και θα θελήσουν να ζήσουν μέσα από τα παιδιά τους μια δεύτερη, βελτιωμένη εφηβεία, προσφέροντας στα παιδιά υλικά αγαθά, μαθησιακές ευκαιρίες, καθοδήγηση και γενικά ό,τι νομίζουν ότι έλειψε σε εκείνους. Μπορεί όμως να γίνουν καταπιεστικοί και να επιμείνουν φορτικά να ασχοληθεί το παιδί με πράγματα που είχαν επιθυμήσει οι ίδιοι στην εφηβεία τους, θεωρώντας το παιδί προέκτασή τους. Κάποιοι άλλοι, από την ανάγκη τους να δώσουν μια ζωή πιο εύκολη στα παιδιά τους μπορεί να παραμελήσουν να θέσουν όρια και να απαιτήσουν υπευθυνότητα αντίστοιχη της αυτονομίας τους. Και κάποιοι άλλοι ακόμα, συγκρίνοντας τις περισσότερες ευκαιρίες που έχουν οι έφηβοί τους σήμερα με εκείνες που δόθηκαν στους ίδιους, μπορεί να αποκτήσουν μια στάση έντονα επικριτική και σχεδόν ανταγωνιστική απέναντι στα παιδιά τους.
Εκτός από αυτή τη λανθάνουσα σύγκριση, οι μεσήλικοι γονείς αντιμετωπίζουν, επίσης, στο εδώ και τώρα διάφορες καταστάσεις που ανασκαλεύουν μέσα τους την κρίση της μέσης ηλικίας. Η αντίθεση ανάμεσα στο σφρίγος και στη ζωντάνια του εφήβου και στη σωματική φθορά που έχει αρχίσει να γίνεται εμφανής στη μέση ηλικία, λειτουργεί για τους γονείς σαν διαρκής υπενθύμιση του χρόνου που περνάει. Επιπλέον, οι γονείς δεν μπορούν τώρα να ελέγξουν τους εφήβους τους όπως τους έλεγχαν όταν ήταν μικρότερα παιδιά. Οι έφηβοι δεν δέχονται αυθεντίες, ζητούν τεκμηρίωση για την επιβολή κανόνων και μπορεί να δείξουν ξεκάθαρη ανυπακοή όταν θεωρούν ότι αδικούνται. Οι γονείς αναπολούν κάποτε την όχι πολύ μακρινή εποχή που οι ίδιοι ήταν για τα παιδιά τους ανεβασμένοι στο ψηλό βάθρο του προτύπου και η τωρινή δυσκολία τους να επιβληθούν τους κάνει να νιώθουν αδύναμοι και ασήμαντοι. Κάποιοι γονείς πάλι νιώθουν ότι τα παιδιά τους τούς εκμεταλλεύονται και τους χρησιμοποιούν καθώς τα βλέπουν να διεκδικούν αυξημένη αυτονομία και περισσότερο χρόνο με τους φίλους τους, ενώ εξαρτώνται ακόμα από τις φροντίδες τους. Επιπλέον, το ότι οι έφηβοι βαριούνται πια με κάποιες οικογενειακές δραστηριότητες που άλλοτε απολάμβαναν, προκαλεί στους γονείς αισθήματα εγκατάλειψης και απώλειας.
Οι δυσκολίες αυτές δεν είναι απαραίτητο ότι θα οδηγήσουν σε οδυνηρές συγκρούσεις ή αποξένωση. Εξάλλου, κάθε κρίση αποτελεί ταυτόχρονα και ευκαιρία για νέες ψυχολογικές κατακτήσεις και προσωπική εξέλιξη τόσο για τους εφήβους όσο και για τους γονείς τους. Κάποιοι παράγοντες πάντως ασκούν σημαντική επιρροή στο πώς θα εξελιχθεί η αυτή η συνάντηση των κρίσιμων ηλικιών.
Είναι καλό για τους γονείς να γνωρίζουν ότι η ταύτιση είναι ευκολότερη με τα παιδιά του ίδιου φύλου με εκείνους. Η έντονη ταύτιση φέρνει στην επιφάνεια περισσότερες συγκρίσεις με το παιδί, όπως και φόβους ότι το παιδί ίσως κάνει τα ίδια λάθη που έκανε κι ο γονιός σε αυτή την ηλικία. Επίσης, κατά τη διάρκεια της προεφηβείας, η σχέση παιδιού και ομόφυλου γονιού γίνεται στενότερη και έτσι, η απομάκρυνση που ακολουθεί κατά τη διάρκεια της κυρίως εφηβείας βιώνεται πιο τραυματικά από αυτόν το γονιό.
Οι διαζευγμένες μητέρες, που συνήθως έχουν την επιμέλεια των παιδιών μπορεί να δυσκολεύονται να ελέγξουν τα παιδιά στην εφηβεία εάν έχουν υιοθετήσει (όπως συχνά συμβαίνει) ένα επιτρεπτικό στυλ όσον αφορά τα όρια. Επιπλέον, όταν ο δεσμός αυτών των μητέρων με τα παιδιά γίνεται ιδιαίτερα στενός, δημιουργούνται δυσκολίες στην προσαρμογή και των γονιών και των παιδιών σε έναν δεύτερο γάμο.
Σημαντικό ρόλο παίζουν και τα γνωστικά σχήματα, δηλαδή ο τρόπος που έχουμε να εξηγούμε ασαφή πράγματα και να προετοιμαζόμαστε για να τα αντιμετωπίσουμε. Εάν οι γονείς περιμένουν ότι η εφηβεία των παιδιών τους θα είναι μια εποχή μεγάλης αναταραχής και δυσκολιών, οι προσδοκίες αυτές μπορεί να μετατραπούν σε αυτοεκπληρούμενες προφητείες. Οι γονείς που θεωρούν π.χ. ότι η εφηβεία είναι μια εποχή που εγκαταλείπει κανείς τους γονείς του, μπορεί να ερμηνεύσουν την ανεξαρτητοποίηση των παιδιών τους ως εγκατάλειψη και να νιώθουν μεγάλη πικρία και πόνο. (Πάντως, η μεγάλη έμφαση που έχει δοθεί στις δυσκολίες που παρουσιάζονται κατά την εφηβεία, έχει οδηγήσει πολλούς γονείς και εκπαιδευτικούς να αναμένουν ότι το βασικό μέλημα των εφήβων θα είναι να αντιδρούν, να μη δέχονται κανόνες και γενικώς να κάνουν του κεφαλιού τους. Τα τελευταία χρόνια οι ψυχολόγοι προσπαθούν να πείσουν από την αρχή ότι η «άγρια εφηβεία» δεν είναι ο κανόνας, ότι οι περισσότεροι έφηβοι τα πάνε καλά με τους γονείς τους, και ότι, στις περιπτώσεις που η επικοινωνία μεταξύ τους είναι δύσκολη, τα προβλήματα είχαν αρχίσει παλιότερα αλλά δεν τους δόθηκε η δέουσα σημασία).
Τέλος, η ικανοποίηση που παίρνει ο γονιός από τα πράγματα της ζωής του πέραν του γονεϊκού ρόλου έχει μεγάλη σημασία. Όταν οι γονείς νιώθουν ότι αντλούν ευχαρίστηση από τη σχέση με τον σύντροφό τους, από την εργασία τους και από άλλες δραστηριότητες που τους αρέσουν, δύο καλά πράγματα συμβαίνουν: Πρώτον, ο γονιός δεν απορροφάται και δεν μεγαλοποιεί τις δυσκολίες που μπορεί να παρουσιάζει η σχέση του με τον έφηβο και, δεύτερον, η βελτιωμένη αυτοπεποίθησή του τον προστατεύει συναισθηματικά τόσο συνολικά στη ζωή του όσο και ειδικότερα όσον αφορά τον γονεϊκό ρόλο του.
Επομένως, από τα καλύτερα πράγματα που μπορούν οι γονείς να προσφέρουν στα παιδιά τους σε αυτή την ηλικία είναι η δική τους επιτυχής υπέρβαση της προσωπικής τους κρίσης. Μετασχηματίζοντας το άγχος του χρόνου που λιγοστεύει σε όρεξη για ζωή, δράση, σύνδεση με τους άλλους και δημιουργία, δίνουν στους εφήβους τους το καλύτερο παράδειγμα για το πώς κανείς να ζει. Ας μην ξεχνάμε ότι τα παιδιά, αυτό που κυρίως παρατηρούν και κάνουν είναι εκείνο που και οι γονείς τους κάνουν – όχι ό,τι οι γονείς τους διακηρύσσουν.
Βιβλιογραφία
L. Steinberg &W. Steinberg, Crossing Paths, Simon & Schuster, 2000
L. Steinberg, The 10 Basic Principles of Good Parenting, Simon & Schuster, 2004.
*ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια
