Γράφει η Στέλλα Αλιγιζάκη
“Σπασμένα αγάλματα και πικροβότανα” τιτλοφορείται μια ποιητική συλλογή του Γιώργη Μανουσάκη. Ο συνδυασμός των “σπασμένων αγαλμάτων” του Μανουσάκη ή των “σπασμένων αρτιοτήτων»”της Κικής Δημουλά , αλλά και των στοιχείων της λαϊκής παράδοσης μου έδωσε την αίσθηση πως θα μπορούσε να περιλάβει τη δράση και τα ενδιαφέροντα της ΙΛΑΕΚ, για την οποία σήμερα μιλάμε.
Πρέπει μονάχα να προσθέσουμε την έρευνα άλλοτε για τα “μεγάλα τε και θωμαστά” του Ηροδότου κι άλλοτε πάλι για “τις μνείες μικρές και ασήμαντες” σαν αυτές του βασιλέως Καισαρίωνος κατά τον Κων/νο Καβάφη. Τότε με βεβαιότητα έχουμε προ-σδιορίσει το τρίπτυχο των θεμάτων που η ΙΛΑΕΚ θέλησε να βάλει στη σκέψη και στη ζωή των πολιτών της Δυτικής Κρήτης και ιδιαίτερα της πόλης μας τα τελευταία 40 χρόνια: αρχαιολογία, ιστορία, λαογραφία.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή :
Τέλη Δεκεμβρίου του 1968 εγκρίθηκε από το Πρωτοδικείο Χανίων το καταστατικό για την ίδρυση της Ιστορικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Δυτικής Κρήτης.
Το 1976 η Εταιρεία αποκτούσε νέα επωνυμία “Ιστορική Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης”, ενώ εισάγονταν σημαντικές τροποποιήσεις στο Καταστατικό της, που είχαν προεγκριθεί από γενικές συνελεύσεις των μελών της. Προβλεπόταν η επέκταση της δράσης της σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας και καταγράφονταν σχέδια μακρόπνοα για ανασκαφές, εκδόσεις, έρευνες και δράσεις που φαντάζουν ουτοπικές ακόμη και στο σύγχρονο αναγνώστη.
Από τότε πέρασαν πολλά χρόνια και οι περιπέτειες της μετεξέλιξής της σφράγισαν όχι μόνο τη λειτουργία της, αλλά και τον τόπο σε πολλές περιπτώσεις.
Η συμβολή της ΙΛΑΕΚ στην Ιστορία
Η υπηρέτηση της επιστήμης της ιστορίας ήταν εξαρχής στους στόχους των ιδρυτών της ΙΛΑΕΚ. Η προβολή και εκλαΐκευση ιστορικών θεμάτων, η ενίσχυση των νέων επιστημόνων και η υποκίνηση ιστορικών ερευνών, η αποκάλυψη ιστορικών πηγών και η προσπάθεια καταγραφής ζωντανών τεκμηρίων της ιστορίας, καταδεικνύεται από πλήθος δραστηριότητες.
Διοργανώθηκαν, σε συνεργασία με τοπικούς φορείς ημερίδες και σεμινάρια, διαλέξεις και συνέδρια για μεγάλα ιστορικά θέματα: οι Κρητικές επαναστάσεις (1866 – 1869, 1897) και οι πρωταγωνιστές των Κρητικών εξεγέρσεων, η προβολή θεμάτων της τουρκοκρατίας αλλά και της βενετοκρατίας στην Κρήτη, η Κρητική Πολιτεία , το Θέρισο ,ο Βενιζέλος , η Μάχη της Κρήτης (συμβολή των νέων , των γυναικών, των αντιστασιακών οργανώσεων, ρόλος του τύπου), διερεύνηση του θέματος του Β΄ παγκοσμίου πολέμου και της αντίστασης του λαού, ο Εμφύλιος Πόλεμος και η μετεμφυλιακή Ελλάδα.
Κατά περιπτώσεις πραγματοποιήθηκαν εκθέσεις αρχειακού υλικού σε συνεργασία με άλλους τοπικούς φορείς (τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων, τη ΔΗΠΕΧ, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος).
Στον τομέα των εκδόσεων τα θέματα ιστορίας κυριαρχούν: τα έγγραφα της επανάστασης του 1821 , το ιδιόγραφο Ημερολόγιο που κράτησε ο Ελ. Βενιζέλος κατά τα ημέρες των διπλωματικών εξελίξεων της άνοιξης του 1919, η επανάσταση του 1866 του Μαμαλάκη, αλλά και άλλα βιβλία είναι αξιοπρόσεκτα, καθώς και σχετικά θεματικά ημερολόγια. Εξάλλου, το περιοδικό «Κρητική Εστία» φιλοξένησε σπουδαίες εργασίας νέων και παλαιοτέρων ερευνητών σε όλους τους τόμους του.
Τέλος οι επισκέψεις και ξεναγήσεις σε χώρους μνήμης (Μάλεμε, Μαλάθυρος και αλλού), αλλά και η υποκίνηση δράσεων που θα αναδείκνυαν ξεχασμένα μνημεία, όπως στην περίπτωση του Γολγοθά της Αγιάς, αποτελούν σπουδαία επιτεύγματα της ΙΛΑΕΚ.
Η συμβολή της ΙΛΑΕΚ στην Αρχαιολογία
Η συμβολή της ΙΛΑΕΚ στην προώθηση των αρχαιολογικών σπουδών είναι μάλλον μοναδική για περιφερειακή ανάλογου χαρακτήρα Εταιρεία. Από πολύ νωρίς λήφθηκε μέριμνα για τη χρηματοδότηση και υποκίνηση αρχαιολογικών ανασκαφών με τη χρηματοδότηση ειδικών επιστημόνων. Από τη δεκαετία του ?70 ξεκίνησαν τέτοια εγχειρήματα τόσο μέσα στην πόλη όσο και στον ευρύτερο νομό Χανίων. Εντυπες αποδείξεις αυτής της δράσης υπάρχουν πολλές. Ανασκαφή εντός πόλεως, η περίπτωση της ανασκαφής των Βρυσών Κυδωνίας ανήκουν στις παλαιότερες. Η αναστήλωση και αποκατάσταση της Μονής του Αγίου Γεωργίου στο Καρύδι Αποκορώνου είναι από τις πιο πρόσφατες σχετικές εργασίες.
Η ανάδειξη των ευρημάτων αρχαιολογικών ερευνών γινόταν καθ? όλη τη διάρκεια της σαραντάχρονης δράσης της Εταιρείας με διαλέξεις, συζητήσεις, επί τόπου επισκέψεις και εκδρομές. Υπενθυμίζουμε τις σχετικές ξεναγήσεις μέσα στα όρια της πόλης των Χανίων, στην Απτέρα, το σπουδαιότερο αρχαιολογικό χώρο της Δυτικής Κρήτης, στο Καστέλλι, στα Φαλάσαρνα, στην Ελυρο, στη Ρόκα αλλά και στο Αμάρι, στη Φαιστό, στην Ελεύθερνα. Η στενή συνεργασία με τις κατά τόπους Αρχαιολογικές Υπηρεσίες, με τις διοικήσεις των μουσείων, με τους πανεπιστημιακούς ασφαλώς ήταν αναγκαία. Η προβολή του έργου των αρχαιολόγων και η εκλαΐκευση των επιτευγμάτων της έρευνάς τους αποτελεί μοναδικό επίτευγμα της Εταιρείας, που υλοποιήθηκε με εκδηλώσεις ακόμη και μέσα στα μουσεία, καθώς και με ειδικές ξεναγήσεις σ? αυτά
Η δημοσίευση των αρχαιολογικών ειδήσεων είχε μεγάλη σημασία για την επιστήμη της Αρχαιολογίας και για την ανάδειξη της “Κρητικής Εστίας” σε ένα από τα πιο περιζήτητα από ξένα και ελληνικά πανεπιστήμια επιστημονικά περιοδικά.
Η συμβολή της ΙΛΑΕΚ στη Λαογραφία
Η λαογραφία δεν αποτελούσε πάντοτε αντικείμενο μελέτης και μέριμνας της ΙΛΑΕΚ. Ομως ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του1990 δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στα λαογραφικά ζητήματα, που εκφράστηκε με πολλούς τρόπους: διοργάνωση εκδηλώσεων, σεμιναρίων, αλλά και συνεδρίων που οργανώθηκαν με τη συνεργασία όχι μόνο τοπικών φορέων αλλά και πανεπιστημίων.
Εκδοση ειδικών θεματικών ημερολογίων (1994,1995,1997), συλλογή αντικειμένων, που θα αποτελούσαν την πρώτη “μαγιά” για το Λαογραφικό Μουσείο των Χανίων, δημοσίευση λαογραφικών μελετών στην Κρητική Εστία και τιμητική προβολή προσωπικοτήτων της λαογραφίας προσγράφονται στη δράση της Εταιρείας.
Το μεγάλο λαογραφικό “στοίχημα” η ΙΛΑΕΚ το έπαιξε στο θέμα της διοργάνωσης ενός Λαογραφικού Μουσείου στην πόλη. Με πρώτη αφετηρία τη δωρεά του επιτίμου προέδρου της κ. Βασίλη Καλαϊτζή ? Μουντάκι καθώς και άλλα εκθέματα, συγκροτήθηκε μια πρώτη συλλογή που καταγράφηκε, φωτογραφήθηκε, τοποθετήθηκε στους χώρους του Φιρκά, παρά το ακατάλληλό τους και προβλήθηκε σε τοπικό επίπεδο.
Συγκεκριμένα τον Oκτώβριο του 1995 ξεκίνησε ένας τιτάνιος αγώνας για συνεργασία με άλλους φορείς της πόλης, που διέθεταν λαογραφικές συλλογές, με στόχο την ίδρυση ενός Λαογραφικού Μουσείου. Εκπρόσωποι του ΙΑΚ, του Δήμου Χανίων, του Πολυτεχνείου Κρήτης, του Λυκείου Ελληνίδων και του Χριστιανικού Συλλόγου “Αγιος Νεκτάριος” και βέβαια της ΙΛΑΕΚ έκαναν συναντήσεις, (Οκτ., Νοέμβριος?), επισκέψεις σε χώρους όπου φυλάσσονταν εκθέματα και συσκέψεις με εκπροσώπους της πολιτείας. Τα πιθανά εκθέματα ενός ενιαίου μουσείου υπολογίζονταν σε 2.500 τεμάχια, αλλά η συγκρότηση του Λαογραφικού Μουσείου έμεινε απραγματοποίητο όνειρο, που προσέκρουσε σε αντιπαλότητες και υποσκελίστηκε από άλλες προτεραιότητες.
Ο εκπαιδευτικός ρόλος της ΙΛΑΕΚ
Η συνεργασία της Εταιρείας με ειδικούς επιστήμονες για διοργάνωση διαλέξεων, ημερίδων και συνεδρίων έχει ήδη αναφερθεί. Επίσης είναι γνωστό ότι τα δ.σ. της στελέχωσαν εκπαιδευτικοί της δημόσιας και ιδιωτικής παιδείας του νομού μας.
Δύο μακέτες κρητικών σπιτιών στα εκθέματα του Μουσείου μάς υπενθυμίζουν ότι κάποιοι νέοι από τα σχολεία της πόλης άκουσαν το κάλεσμα των ανθρώπων της Εταιρείας και νοιάστηκαν για τη συμπλήρωση της συλλογής της. Δύο τουλάχιστον ημερολόγια από αυτά που έχουν ιδιαίτερη αισθητική και ιστορική, νομίζω, αξία δουλεύτηκαν στο πλαίσιο της φροντιστηριακής διδασκαλίας της ιστορίας από μαθητές μου το 1999 και το 2004. Το κάλεσμα στους νέους έγινε και γίνεται.
Η έννοια για τον τόπο
Οι άνθρωποι που στελέχωναν και στελεχώνουν τα δ.σ. και την Εταιρεία, αρχαιολόγοι, εκπαιδευτικοί, ερευνητές, συγγραφείς, αλλά και ερασιτέχνες ?με την κυριολεκτική σημασία του όρου- των ανθρωπιστικών σπουδών, ανεξαρτήτως σπουδών και επαγγελματικής ιδιότητας, ευαισθητοποιημένοι και προβληματισμένοι πολίτες σε πολλές περιπτώσεις πήραν θέση σε σημαντικά για την πόλη θέματα: για τη διαφύλαξη της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της παλιάς πόλης των Χανίων, τη γενικότερη φροντίδα για την περιφρούρηση των διατηρητέων κτισμάτων, τη συμβολή στην αποκατάστασή τους με διαχείριση ευρωπαϊκών κονδυλίων, όπως στην περίπτωση του Δεσποτικού, την πρόνοια για την προστασία των μνημειακών χώρων εν γένει. Υψωσαν τη φωνή τους για τη μαρίνα στο ενετικό λιμάνι, για τη γέφυρα του Κλαδισού, αλλά και του Ταυρωνίτη, για το Κόκκινο Χωριό και τις Στέρνες.
Οι κρητολογικές σπουδές των τελευταίων δεκαετιών οφείλουν πολλά στην ΙΛΑΕΚ, τόσο για όλες τις δράσεις της που προαναφέρθηκαν όσο και για συγκεκριμένα κατά τόπους περιφερειακά συνέδρια όπως και αυτά που γίνονται στο Σέλινο, κατά την τελευταία 6ετία. Η τοπική μας κοινωνία οφείλει επίσης για πολιτιστικές και πολιτικές ακόμη παρεμβάσεις.
Τελικά ΙΛΑΕΚ είναι οι άνθρωποι που την υπηρέτησαν και τους τίμησε, η βιβλιοθήκη, τα αντικείμενα του Μουσείου της, το περιοδικό, οι χώροι που τη στέγασαν. Σήμερα μετά από μια μακρά περίοδο περιπετειών στεγάζεται, χάρη στην αποφασιστική παρέμβαση του δημάρχου Χανίων κ. Κυριάκου Βιρβιδάκη, στην καρδιά της παλιάς πόλης των Χανίων, πίσω από το ΚΑΜ.
Επίμετρο
Μέσα στο χρόνο μόνο “το τίποτε μένει ατεμάχιστο”, για να θυμηθώ το Γιάννη Ρίτσο. Ανθρωποι που υπηρέτησαν την Εταιρεία μπορεί να άλλαξαν στάση και πορεία. Πολλοί σήμερα δεν παρευρίσκονται, πολλοί απουσιάζουν από την ίδια τη ζωή. Τα ιδανικά που ενσάρκωσε και επιδίωξε η ΙΛΑΕΚ, η πολιτιστική αναβάθμιση του τόπου μας και η εκλαΐκευση των επιστημών, που κάνουν τον άνθρωπο “Ανθρωπο”, εξακολουθούν να είναι στόχοι της και στόχοι μας. Η ενότητά της , η συνεπής αξιοποίηση όλων των προσφορών και η υποστήριξη αυτών των στόχων, που προαναφέρθηκαν, από τα μέλη και τους φίλους της είναι πιο αναγκαία από ποτέ. Στη ζοφερή πραγματικότητα των ημερών μας, στην εποχή που μεγεθύνονται τα “προβλήματα ελληνικού τύπου”, όπως τα ονόμασε πρόσφατα ο Γκοντάρ, πολλοί λένε ότι είναι ουτοπικό να θέλουμε να στρέψουμε τα φώτα της δημοσιότητας προς τα ζητήματα του πνεύματος και της παιδείας. Αλλά μήπως ακριβώς αυτή η ζοφερή πραγματικότητα μας πείθει πια για το φθαρτό και το μάταιο όλων των υλικών αξιών;
Αν τα πράγματα είναι έτσι, η πολιτική ηγεσία οφείλει να ενισχύσει αγόγγυστα φορείς όπως η ΙΛΑΕΚ. Αν τα πράγματα είναι έτσι, η τοπική αυτοδιοίκηση πρέπει να εισακούσει τις παρεμβάσεις για την πολιτιστική μας κληρονομιά, να ενισχύσει τους πολιτιστικούς φορείς, να βάλει σε προτεραιότητα το Λαογραφικό Μουσείο, που οραματιστήκαμε αλλά δεν υλοποιήσαμε έως τώρα. Αν τα πράγματα είναι έτσι, εμείς τέλος , όσοι εκφράζουμε τα ιδεώδη της ΙΛΑΕΚ και την υπηρετούμε έχουμε χρέος να προσελκύσουμε νέους ανθρώπους, να τους στρατεύσουμε στους στόχους και να τους εντάξουμε στους κόλπους της.
Σήμερα επιβεβαιώνουμε ότι η γλώσσα μας είναι το ?μοναδικό ταμείο από το οποίο η Ελλάς μπορεί να δανείζει διεθνώς”, αλλά και ο πολιτισμός μας είναι το μόνο προϊόν με υψηλή ζήτηση και σταθερή αξία στις διεθνείς αγορές. Ας στηρίξουμε και ας προστατεύσουμε τους θεματοφύλακες όλων αυτών, όπως η ΙΛΑΕΚ.
Το κείμενο αποτελεί διαφοροποίηση ομιλίας που εκφωνήθηκε στο ΚΑΜ σε εκδήλωση για τα 40χρονα της ΙΛΑΕΚ.
Η Στέλλα Αλιγιζάκη είναι φιλόλογος – ιστορικός και μέλος του δ.σ. της ΙΛΑΕΚ. Εργάζεται στη φροντιστηριακή εκπαίδευση και έχει διατελέσει και πρόεδρος της ΙΛΑΕΚ.
